Toplumda Böcek Farkındalığı Yaratılmasında BÖFYAP Projelerinin Yeri*

Transkript

1 Biyoloji Bilimleri Araştırma Dergisi 3 (1): , 2010 ISSN: , Toplumda Böcek Farkındalığı Yaratılmasında BÖFYAP Projelerinin Yeri* Serdar TEZCAN 1** Füsun TEZCAN 2 Nilay GÜLPERÇİN 3 Ali Osman KARABABA 5 Alahattin KANLIOĞLU 6 Ahu ÜZÜM 4 Rukiye TANYERİ 4 Fatih YOLCU 4 Nazlı Deniz ÖZCAN 4 İrfan İLHAN 1 Rezan DUMAN 1 Aynur ÖNUÇAR 2 Ali Kemal BİRGÜCÜ 1 Mine ATALAY 1 Volkan ERASLAN 1 Seval ORUÇ 3 Tanıl BAYBORA 1 Mehmet Can ERSOY 1 1 Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü, Bornova, İzmir, TÜRKİYE 2 Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü Bornova, İzmir (Emekli), TÜRKİYE 3 Ege Üniversitesi, Tabiat Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi, Bornova, İzmir, TÜRKİYE 4 Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Bornova, İzmir, TÜRKİYE 5 Ege Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Bornova, İzmir, TÜRKİYE 6 Ege Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Bornova, İzmir, TÜRKİYE * Bu çalışma TÜBİTAK tarafından desteklenen 107B027, 108B029, 108B058, 109B017 No lu projelerin sonuçlarına dayanarak hazırlanmıştır. ** Sorumlu Yazar Geliş Tarihi : e-posta: serdar.tezcan@ege.edu.tr Kabul Tarihi : Özet Canlılar içinde en büyük grubu oluşturan böcekleri topluma tanıtmak, bilgilendirerek sevdirmek ve bu şekilde farkındalık yaratarak bilgi düzeylerini arttırmak üzere yıllarında TÜBİTAK Bilim ve Toplum Projeleri kapsamında BÖFYAP (Böcek Farkındalığı Yaratma Projeleri) olarak anılan bir seri proje gerçekleştirilmiştir. Ege Üniversitesi nde ilköğretim öğrencileri ile öğretmenlere yönelik olarak yürütülen projeler, teorik ve uygulamalı eğitimler şeklinde, 1369 katılımcı ile gerçekleştirilmiştir. Doğadaki çalışmalarda böceklerin işlevlerinin gözlenmesine olanak tanınmış, böcek toplanmış, yakalanan böcekler makroskobik ve mikroskobik düzeyde incelenerek yakın temas sağlanmıştır. Konuyla ilgili değişik atölyelerin de yer aldığı çalışmalar kişilik gruplar halinde gerçekleştirilmiştir. Her gruba çalışmanın öncesinde ve sonrasında birer anket uygulanarak ortaya çıkan değişikliğin ölçülmesine gidilmiştir. Ayrıca proje çalışmalarından sonra gerçekleşen geri dönüşümler alınarak ortaya çıkan farkındalığın kalıcılığı da izlenmeye çalışılmıştır. Basın-yayın ve diğer kuruluşlarla ilişkiye geçilerek toplumun ilgisi konu üzerine çekilmiş ve çevre eğitimi acısından katkıda bulunulmuştur. Anahtar sözcükler: Böcek farkındalığı, BÖFYAP, doğa eğitimi, ilköğretim öğrencileri, öğretmenler The Importance of BÖFYAP Projects in Raising the Awareness of Insects in the Society of Turkey Abstract A series of projects, called as The Projects of Raising Awareness of Insects (BOFYAP), have been realized in order to increase the intellectual level of the society of Turkey by informing them about the insects which form the greatest group among living creatures within the framework of Tubitak Science and Society Project during the years of These projects, carried out for the primary school students and teachers, have been conducted with the participation of 1369 participants at practical and theoretical levels. In the field work the insects have been observed in their natural habitat and collected. Later on these collected samples have been studied at macroscobic and microscobic levels. Different activities in which different workshops existed have been realised for groups of people. For each group questionaries have been given before and after the case study and then evaluated. In addition, feedbacks taken from the participants have been used in the evaluation of the awareness created by insect study. Public interest has been enhanced regarding the insect life and a certain amount of contribution has been made in the field of enviromental education. Keywords: Awareness of insects, BOFYAP, nature education, primary school students, teachers, Turkey GİRİŞ Böcekler, canlılar içinde en büyük grubu oluşturmasına ve doğada çok önemli işlevler üstlenmesine karşın genellikle bu özellikleri bilinmemekte ve insanlar yakın çevreden başlayan ve daha sonra genişleyen bir çerçevede böceklere karşı tepki duyar hale gelmektedir. Oysa doğayı bir laboratuvar olarak ele alacak şekilde planlanan çalışmalarla başarıya ulaşılması ve doğanın en büyük canlı grubu olan böceklerin farkına vardırılması

2 110 S. Tezcan ve ark. / Bibad, 3 (1): , 2010 mümkündür [1-2]. Buradan hareketle böcekleri topluma tanıtmak, bilgilendirerek sevdirmek ve bu şekilde farkındalık yaratarak bilgi düzeylerini arttırmak üzere yıllarında TÜBİTAK Bilim ve Toplum Projeleri kapsamında BÖFYAP (Böcek Farkındalığı Yaratma Projeleri) olarak anılan bir seri proje uygulamaya konmuştur. Bu projelerin hedef kitlesi olarak, toplumda böceklere karşı var olan önyargılı yaklaşımın değiştirilmesinin küçük yaşlarda daha kolay ve kalıcı olacağı düşüncesinden hareketle, ilköğretim dönemindeki öğrenciler seçilmiştir. Bu amaçla ilköğretim öğrencileri ile öğretmenler projeler içinde yer almıştır. Öğretmenler aracılığıyla da daha fazla sayıda ilköğretim öğrencisine ulaşmak amaçlanmıştır. Bu kapsamda 2007 yılında BÖFYAP-İLK, 2008 yılında BÖFYAP-BÖCEK OKULU, BÖFYAP- ÖĞRETMEN, 2009 yılında da BÖFYAP-BÖCEK OKULU projeleri gerçekleştirilmiştir. BÖFYAP-İLK projesinde 7-14 yaş grubundaki ilköğretim öğrencilerine birer günlük program uygulanmış, BÖFYAP-BÖCEK OKULU projesinde 9-12 yaş grubundaki ilköğretim öğrencileri üçer günlük programa alınmıştır. Sadece 2008 yılında desteklenen BÖFYAP-ÖĞRETMEN projesinde de bir günlük program uygulanmıştır. Ege Üniversitesi nde gerçekleştirilen BÖFYAP projelerinde Türkiye nin değişik illerinden gelen 1369 katılımcının böcek farkındalığına ulaşması sağlanmıştır. YÖNTEM Proje etkinlikleri teorik eğitimlerin yanı sıra doğada ve laboratuvarda uygulamalı eğitimler ve çeşitli atölye çalışmaları şeklinde yürütülmüştür. Teorik eğitimlerde böcekler, sağlık, böcek müzesi, böcekler ve geleceğimiz, çevre duyarlılığı, böcek besleme ve böcek fotoğrafı çekimi konuları ele alınmıştır. Doğadaki çalışmalarda böceklerin davranışlarının gözlenmesine olanak tanınmış, böcek toplama yöntemleri uygulamalı olarak gösterilmiş, yakalanan böcekler makroskobik ve mikroskobik düzeyde incelenerek yakın temas sağlanmıştır. BÖFYAP-BÖCEK OKULU projesinde konuyla ilgili resim yapımı, fotoğraf çekimi ve böcek besleme gibi değişik atölyelerin de yer aldığı çalışmalar kişilik gruplar halinde gerçekleştirilmiştir. Her gruba çalışmanın öncesinde ve sonrasında projelere göre farklı sayıda sorular hazırlanarak birer anket uygulanmış (Çizelge 1) ve katılımcılarda etkinlik sonrası gerçekleşen değişiklik ortaya konmuştur. Ayrıca proje çalışmalarından sonraki geri dönüşümlerle ortaya çıkan farkındalığın kalıcılığı da izlenmeye çalışılmıştır. Basın-yayın ve diğer kuruluşlarla ilişkiye geçilmiş, bazı ilköğretim okulları, üniversiteler ve çevre kuruluşlarında da konuyla ilgili konferanslar verilmiş, fotoğraf ve resim sergileri düzenlenmiştir. BULGULAR VE TARTIŞMA Yıllarında gerçekleştirilen BÖFYAP projelerinden elde edilen sonuçlar aşağıda verilmiştir. Çalışmalara katılanlara ilişkin bazı sayısal bilgiler Çizelge 2 de görülmektedir. Katılımcıların cinsiyetlere göre durumu ise Çizelge 3 te yer almıştır. Katılımcıların böcekleri sevme durumu Çizelge 4 te verilmiştir. Çizelge 1. Anketlerde yer alan soru sayıları Anket tipi Okulu Okulu Ön anket Son anket Çizelge 2. Çalışmalara katılanların yıllara göre sayısal durumu Projenin Adı Uygulanma Yılı Katılımcı Sayısı Böfyap-Böcek Okulu Böfyap-Böcek Okulu Çizelge 3. Katılımcıların cinsiyetlere göre oransal dağılımı Cinsiyet Okulu Kız Erkek

3 S. Tezcan ve ark. / Bibad, 3 (1): , Çizelge 4. Katılımcıların böcekleri sevme durumu (%) Sevme durumu Okulu Seven Sevmeyen Çizelge 5. Böcek görünce ne yaptıkları (%) Tepki tipi Okulu Korkanlar İlgisini çekmeyenler Diğerleri Çizelge 4 te projeye katılanların çoğunun böcekleri sevdiğini ifade ettiği, fakat bu sevgi ile birlikte korkanların da azımsanmayacak oranda olduğu Çizelge 5 te görülmektedir. Çizelge 5 te katılımcıların böcek görünce ne yaptıkları sorusuna ankette verilen seçenekler dışındaki yanıtları kapsayan diğerleri başlığı altında çoğunlukla tiksinirim, birini çağırırım, oradan uzaklaşırım, ezerim, öldürürüm gibi ifadeler yer almış olup, bu ifadeler de korkunun ya da uzak durmanın bir açıklaması şeklinde yorumlanmıştır. Az sayıda katılımcı da araştırırım, incelerim, böcek beslerim gibi açıklamalarda bulunmuştur. Konuyu biraz daha açmak amacıyla sorulan projeye katılma nedeni sorusuna öğrenciler böcekler hakkında daha fazla bilgi edinmek, meraklarını gidermek, korkularını yenmek, böcekler konusunda deneyim kazanmak, böcek sevgisi ve böcekleri korumak gibi yanıtlar vermiştir. Aynı konuda öğretmenler ise böcekleri tanımak ve öğrendiklerini öğrencilerine aktarmak, böcek müzesini görmek ve okullarında böcek müzesi kurmak, böceklerin farkına varmak için projeye katılma istekliliğinde bulunmuştur. Böcek besleyenlerin durumu incelendiğinde elde edilen sonuçlar Çizelge 6 da verilmiştir. Çizelge 6 ya bakıldığında böcek beslemeyenlerin oranının, besleyenlerden önemli ölçüde (% ) yüksek çıktığı görülmüştür. Beslenen böcekler içinde ise ağırlığı ipekböceği, karınca, uğurböceği ve çekirge oluşturmuştur. Dünyadaki canlı türleri içinde en büyük grubu oluşturan böceklerin tür sayısının tahminine yönelik soruya verilen yanıtların oransal durumu ise Çizelge 7 de görülmektedir. Dünyada bulunan böcek türü sayısının dolayında olduğunun doğru tahmini, farklı projelerde % arasında değişmiştir. Bu rakamlar yine de azımsanmayacak bir kitlenin doğru bilgiye gereksinimi olduğunu göstermektedir. Katılımcı öğrencilerin bilimsel görüşlerinin şekillenmesindeki yayınlar içinde, Tübitak yayınlarından ağırlıklı olarak Bilim Çocuk Dergisi nin bilindiği, bunu Bilim ve Teknik ile Meraklı Minik Dergisi nin izlediği görülmüştür. Öncelikle akla gelen böcek türlerinin yazılması istendiğinde hamamböceği, uğurböceği, karınca, çekirge, ipekböceği ve sinek belirtilmiştir. Çizelge 6. Katılımcıların böcek besleme durumu (%) Böcek besleme Okulu Böfyap- Öğretmen Besleyen Beslemeyen Çizelge 7. Dünyadaki bilinen böcek türü sayısını doğru tahmin etme oranı (%) Okulu

4 112 S. Tezcan ve ark. / Bibad, 3 (1): , 2010 Çizelge 8. Tarımsal ürünlerin elde edilmesinde böceklerin katkı durumu (%) Katkı durumu Okulu Okulu Katkısı var Katkısı yok Çizelge 9. Daha önce böcek müzesi ziyaret etme durumu (%) Müze ziyareti Okulu Ziyaret edenler Ziyaret etmeyenler İnsanlar için yararlı böceklerin bulunma durumları sorulduğunda, katılımcıların % oranında bu soruyu doğru olarak yanıtladığı görülmüştür. Buna bağlı olarak tarımsal ürünlerin elde edilmesinde böceklerin katkılarının olma durumu ile ilgili soruya Çizelge 8 de de görüldüğü gibi % oranında katkısı vardır yanıtını vermişlerdir. Bu rakamlar böceklerin yararları konusundaki bilgileri bütünler nitelikte bulunmuştur. Dünyada böcek müzelerinin varlığının, katılımcılar tarafından % oranında bilindiği; ancak daha önce böcek müzesi ziyaret edenlerin oranının projelere göre değişiklik gösterdiği Çizelge 9 da verilmektedir. Böyle bir müzeyi ziyaret etme oranının oldukça düşük olduğu bu çizelgeden görülmektedir. Böcekler için önemli birer davranış şekli olan ses ve ışık çıkarma davranışlarıyla ilgili bilgileri sorulduğunda, katılımcıların % inin bu davranışlarla ilgili bilgilerinin olduğu anlaşılmıştır. Seslerinden tanıdıkları böcek türleri sorulduğunda ağustosböceği, arı ve sineğin öncelik kazandığı, bunun yanı sıra çekirge ve hamamböceğinin de anıldığı görülmüştür. Işık çıkaran böceklere yönelik soruda ise ateşböceği bir önceki soruya olumlu yanıt verenlerin tamamı tarafından ifade edilmiştir. Böcekler olmasaydı yaşamlarında nasıl bir değişiklik olacağı sorulduğunda alınan yanıtlar ise Çizelge 10 da verilmiştir. Alınan yanıtlar incelendiğinde ilk iki seçenekteki yanıtların düşük oranda yer aldığı görülmüş olup, diğerleri başlığı altındaki yanıtlar arasında ise doğanın dengesi bozulurdu görüşünü belirtenler çoğunlukta olup, yaşam zorlaşırdı, tozlaşma olmazdı, bazı hastalıklarda artış, bazı hastalıklarda azalış olurdu gibi yanıtlar yer almıştır. Bu da katılımcıların böceklerin işlevleriyle ilgili temel bilgilere sahip olduklarının göstergesi olarak değerlendirilmiştir. Çevre kirliliği ve küresel ısınmanın böceklere etkisi sorusuna alınan yanıtlar içinde etkisi vardır şeklindeki yaklaşımın % gibi çok yüksek bir oranda olduğu görülmüştür. Bu etkinin ne yönde olacağı sorulduğunda soyu tükenir, sayıları azalır, tür sayısı azalır, bazılarının sayıları artar, yaşam şekli ve yeri değişir, zehirlenir ve ölürler, bitkiler yok olacağından yiyecek bulamazlar, böceklerle beslenen canlılar etkilenir gibi yanıtlar verilmiştir. Böceklerin insan sağlığını etkileme durumuyla ilgili soruya katılımcılar % oranında etkilediği yanıtını vermiştir. Bu etkinin olumlu ya da olumsuz yönde olabileceğine de vurgu yapılmıştır. Böcek Okulu katılımcılarının % sinin daha önce böcek resmi yaptığı ve resmi yapılan böcekler içinde uğurböceği, arı, kelebek ve karınca gibi böceklerin dikkat çektiği görülmüştür. Proje öncesinde katılımcıların % unun böcek fotoğrafı çektiği anlaşılmıştır. Fotoğrafı çekilen başlıca böcekler arasında ise kelebek, ateşböceği, çekirge, uğurböceği gibi böcekler belirtilmiştir. Böcek Okulu katılımcılarının % sinin doğada böcek yaşamını daha önceden izlemiş oldukları anlaşılmıştır. Karınca ve değişik larvaların piknik alanları ve bahçelerde izlendiği belirtilmiştir. Yukarıdaki sorularla katılımcıların, etkinlik Çizelge 10. Böcekler olmasaydı yaşamlarında nasıl değişiklik olacağı (%) Değişiklik durumu Okulu Değişiklik olmazdı Böceklerle uğraşmaktan kurtulurduk Diğerleri

5 S. Tezcan ve ark. / Bibad, 3 (1): , Çizelge 11. Projeden sonra böceklerle ilgilenme istekliliği oranı (%) İsteklilik durumu Okulu Böfyap- Böcek Okulu İsteyenler İstemeyenler Çizelge 12. Böceklere yaklaşımlarında olumlu yönde değişiklik olma oranı (%) Değişiklik durumu Okulu Böfyap- Böcek Okulu Yarattı Yaratmadı öncesindeki böceklere ve doğaya yönelik bilgi birikimleri ile yaklaşım şekilleri belirlenmiştir. Daha sonra konuyla ilgili verilen teorik eğitimler, doğa ve laboratuvardaki uygulamalı eğitimlerle pekiştirilmiş ve atölye çalışmalarıyla da edinilen bilgiler desteklenerek katılımcıların böcekler ve çevre konusunda bilgilenmeleri ve bilinçlenmeleri sağlanmıştır. Proje çalışmaları sonunda, katılımcılarda etkinlik öncesine göre oluşan değişimi ölçmeye yönelik olarak ikinci bir anket uygulanmıştır. Bu anket sonuçları ele alındığında, projeden sonra böceklerle ilgilenme istekliliği Çizelge 11 de görülmektedir. Çizelge incelendiğinde böceklerle ilgilenme istekliliğinin % gibi çok yüksek bir oranda şekillendiği görülmüştür. Katılımcıların böceklere yaklaşımlarında olumlu yönde değişiklik olma oranı Çizelge 12 de verilmiştir. Çizelgeden, katılımcıların böceklere yaklaşımlarında projenin olumlu etkisinin, etkinlik sonrası % oranında olduğu görülmektedir. Etkinlik öncesinde yapılan ankette böcekleri sevdiğini belirtmekle birlikte, böceklere olan yaklaşımlarında olumsuz ifadede bulunanların çokluğuna rağmen, etkinlik sonrasında gerek böceklerle yakından ilgilenme istekliliğinin ve gerekse böceklere yaklaşımlarındaki olumlu yöndeki değişimin bu kadar yüksek oranda olması projenin amacına ulaşması bakımından anlamlı bulunmuştur. Katılımcıların proje hakkındaki düşünceleri sorulduğunda alınan olumlu yanıtların oransal durumu da Çizelge 13 te verilmiştir. Burada da görüldüğü gibi projenin katılımcılarda % oranında olumlu etki yarattığı belirlenmiştir. SONUÇ VE ÖNERİLER Yıllarında yürütülen, Böfyap- Böcek Okulu ve projeleriyle 1369 kişinin böcek farkındalığı konusunda teorik ve uygulamalı eğitimleri gerçekleşmiştir. Katılımcı öğrencilerin projeden edindikleri bilgileri başta aileleri olmak üzere, arkadaş ve öğretmenleriyle paylaştıkları, proje sonrasındaki geri bildirimlerden öğrenilmiştir. Ayrıca katılımcı öğretmenlerin Türkiye nin çok değişik noktalarında, almış oldukları eğitimi öğrencilerine aktardıkları ve diğer öğretmenlerle de paylaştıkları bildirilmiştir. Gerek sınıflarda ve gerekse öğrencilerin evlerinde böcek yetiştirme gayretlerinin başarıyla sürdüğü gönderdikleri raporlarda belirtilmiştir. Bazı okullarda böceklerle ilgili resim yarışmaları düzenlenmiş, böcek şiirleri, şarkıları ve öyküleri yazılmıştır. Bu şekilde böcek farkındalığı projesi etkisini arttırarak sürdürmektedir. Konuya basın kuruluşları da büyük ilgi göstermiş olup, 245 dergi, gazete ve internet haber kaydı ile 17 TV haberi ve 7 radyo konuşması gerçekleşmiştir. Bilgi ve deneyimlerin toplumla paylaşılarak böcek farkındalığının yaygınlaşmasına olanak sağlamak üzere bazı ilk ve ortaöğretim okulları, üniversiteler ve çevre konusunda hizmet veren sivil toplum kuruluşlarında konferanslar verilmiştir. Proje çalışmaları süresince çekilen fotoğraflar ve yapılan böcek resimleri toplam 6 ayrı sergi ile toplumun dikkatine sunulmuş ve büyük ilgi görmüştür. Katılımcılara projeyle ilgili düşünceleri sorulduğunda; Çizelge 13. Proje hakkında olumlu görüş bildirme oranı (%) Okulu Okulu

6 114 S. Tezcan ve ark. / Bibad, 3 (1): , 2010 projenin amacına ulaşan, etkili, bilgi birikimini arttıran, böceklerle ilgili farkındalık kazandıran, güzel planlanmış ve iyi organize edilmiş bir proje olduğu belirtilmiştir. Katılımcılardan gelen ve projenin etkisini karakterize eden bazı bildirimler ise şu şekildedir: Böceklere ilk kez dokundum ve elime aldım! Böcek korkumu yendim! Böceklerin saygı duyulacak canlılar olduğunu öğrendim! Böceklerin doğadaki rolünü ve önemini kavradım! Böceklerin de bu dünyada yerleri olduğunu öğrendim! Böceklerle arkadaş oldum! Böceklere bakış açım değişti! Canlılara ve çevreye duyarlılığım arttı! Böcek savardım, böcek sever oldum! Projeyle ilgili başlıca öneriler ise eğitim-öğretim müfredatına böceklerle ilgili derslerin konulması, projenin yurt geneline yaygınlaştırılması, tüm öğretmen ve öğrencilerin projede yer alması, proje süresinin uzatılması ve projenin sürekli olması şeklinde belirtilmiştir. Sonuç olarak yıllarında yürütülen BÖFYAP projeleri yukarıda da görüldüğü gibi başarıyla gerçekleştirilmiştir. Toplumda büyük öğrenme isteği uyandıran bu konuda [1-2] gelecekte yürütülecek bu ve benzeri projelerle, böcek bilimi ve böceklerin doğadaki işlevleri toplumun değişik kesimlerine tanıtılarak bilinçlenmenin daha da artabileceğine ve böcek farkındalığı kazanılmasında önemli yol alınabileceğine inanılmaktadır. TEŞEKKÜR Bilim ve Toplum Projeleri kapsamında 107B027, 108B029, 108B058, 109B017 No lu BÖFYAP projelerini destekleyen TÜBİTAK a teşekkürlerimizi sunarız. Projelerin uygulanması sırasındaki yardımları için E.Ü. Rektörlüğüne, Ziraat Fakültesi Dekanlığına ve Bitki Koruma Bölümü Başkanlığına teşekkür ederiz. KAYNAKLAR [1] Tezcan, S. & N. Gülperçin, İzmir de Bilim Fuarı ve Eğitim Bilim Şenliği katılımcılarının böceklere bakışı. Türkiye Entomoloji Dergisi, 32 (2): [2] Tezcan, S. & N. Gülperçin, Evde hayvan besleme eğilimlerimiz üzerine. Noktalı virgül, 5: 3-4.