Para Arz n n Belirlenmesi

Transkript

1 3 Para Arz n n Belirlenmesi y l sonundan 2001 y l sonuna dek ülkemiz çok ciddi bir bankac l k krizi süreci yaflam flt r y l bafl nda, sistemde faaliyet gösteren 20 adet banka, varl klar yla borçlar n karfl layamaz duruma geldikleri gerekçesiyle Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu na devredilmifltir. Asl nda, banka iflaslar ve bankac l k krizleri dünya ekonomi tarihinde s kça karfl lafl lan olaylard r. Sözü edilen bu bankac l k krizleri içerisinde en büyü ü, 1929 Büyük Bunal m nda yaflanan banka hücumlar ve banka iflaslar yuma d r. ABD eski baflkanlar ndan Franklin D. Roosevelt in banka panikleri hakk nda söyledi i, korkmam z gereken tek fley korkunun kendisidir deyimi tarihe geçmifltir. Bu deyiflle anlat lmak istenen fley nedir? Amaçlar m z Bu üniteyi çal flt ktan sonra; Para çarpan ve parasal taban kavramlar arac l yla bir ekonomide para arz n n nas l belirlendi ini, Para arz n n belirlenmesi sürecinde, para çarpan n ve parasal taban etkileyen faktörleri belirleyerek, bunlar n para arz üzerindeki olas etkilerini, Para arz n n belirlenme mekanizmas çerçevesinde oluflturulacak para arz e risini ve bu konudaki farkl görüflleri... aç klayabilmek için, gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaks n z.

2 46 Para Teorisi ve Politikas Anahtar Kavramlar Parasal Taban Aç k Piyasa fllemleri Para Çarpan D flsal Para Arz çsel Para Arz çindekiler G R fi PARA ARZININ BEL RLENME MEKAN ZMASI Merkez Bankas n n Modele Dahil Edilmesi PARA ARZINI BEL RLEYEN FAKTÖRLER Nakit Tercih Oran Vadeli Mevduat Tercih Oran Serbest Rezerv Oran Zorunlu Rezerv Oran Parasal Taban PARA ARZI E R S D flsal Para Arz çsel Para Arz

3 Ünite 3 - Para Arz n n Belirlenmesi 47 G R fi Bir önceki ünitede, bankac l k sisteminin kaydi para yaratma kapasitesini ve yarat lan kaydi para miktar n n para arz üzerindeki etkisini inceledik. Bu süreçte yapt m z tespitlerde merkez bankas n n, halk n ve bankalar n tercih ve kararlar n n yarat labilecek kaydi para üzerinde etkili olaca n tespit etmifltik. Bu ünite, söz konusu karar ve tercihlerin ülkedeki para miktar üzerinde nas l etkili oldu unu, söz konusu ekonomik birimlerin karar ve tercihlerini etkileyen faktörleri ele alaca- z. Öncelikle merkez bankas n kaydi para yaratma sürecine dahil edecek ve para arz n n para çarpan arac l yla belirlenme mekanizmas n çözümleyece iz. Daha sonra, merkez bankas n n, bu mekanizma içerisindeki rolünü tart flacak ve para arz n belirleyen faktörleri ele alarak, para arz e risini elde edece iz. PARA ARZININ BEL RLENME MEKAN ZMASI AMAÇ 1 Para çarpan ve parasal taban kavramlar arac l yla bir ekonomide para arz n n nas l belirlendi ini aç klayabilmek. Merkez Bankas n n Modele Dahil Edilmesi Önceki ünitede, bankalar n kaydi para yaratma sürecini incelerken, ç k fl noktas olarak, merkez bankas n n bankac l k sistemine aktard 1 trilyon liral k ek rezervi ele alm flt k. Amac kâr maksimizasyonu olan bir ticari bankan n, bu ek rezervi kullanarak, çeflitli k s tlar alt nda, nas l kaydi para yaratt n ortaya koymaya çal flt k. Ancak, söz konusu ünitede özellikle bir soruyu aç kta b rakt k: Bankac l k sistemi, merkez bankas n n sa lad ek rezervi kullanarak kaydi para yarat yor; peki merkez bankas, bankac l k sistemine aktard bu ek rezervi nas l yarat yor? Bu soruyu cevapland r p, bir önceki ünitede elde etti imiz sonuçlarla birlefltirdi imizde, ülkedeki para arz n n nas l belirlendi ini ortaya koymufl oluruz. Merkez bankalar, her ülkede yürürlükte olan yasal düzenlemelerdeki farkl l klara karfl n, genellikle dört yolla para yarat rlar: Uluslararas rezervler (alt n, döviz gibi) karfl l nda, Bankac l k sistemine verilen krediler karfl l nda, Kamu kesimine aç lan krediler karfl l nda, Aç k piyasa ifllemleri arac l yla. Bir merkez bankas taraf ndan, yukar da s ralanan kaynaklar karfl l nda, yarat lan para, kaydi para genifllemesine temel teflkil etti i için, parasal taban (veya ayn anlama gelmek üzere baz para) olarak adland r l r. Hemen belirtelim ki parasal taban miktar, yukar daki kaynaklara göre hesaplan rken, baz netlefltirmelerin yap lmas gerekir. Örne in; merkez bankas n n, döviz varl klar oldu- u kadar döviz cinsinden borçlar da vard r. Benzer flekilde, merkez bankas, bankac l k sistemine kredi vererek alacakl hale gelirken, ayn zamanda, bankac l k sistemine borçludur. Bankalar zorunlu ve serbest rezerv fleklindeki rezervlerini, merkez bankas nda tuttuklar için, parasal taban hesaplan rken, bu iki kalem aras nda netlefltirme yapmak gerekir. Yukar da s ralanan kaynaklar n tamam için, bu durum geçerlidir. Ancak, biz bu konuda, teknik ayr nt lara girmeyece iz. Parasal taban (baz para): Bir merkez bankas taraf ndan, uluslararas rezervler (alt n, döviz gibi) karfl l nda; bankac l k sistemine verilen krediler karfl l nda; kamu kesimine aç lan krediler karfl l nda ve aç k piyasa ifllemleri arac l yla yarat lan parad r. D KKAT

4 48 Para Teorisi ve Politikas Aç k piyasa ifllemleri: Merkez bankas n n tahvil ve bono piyasas nda devlete ait menkul k ymetleri al p satarak para yaratmas d r. Parasal taban n kaynaklar aras nda, üzerinde durulmas gereken ilk kalem, kamu kesimine verilen krediler karfl l nda yarat lan parad r. Günümüzde, geliflmifl ülkelerin birço unda, merkez bankalar n n para yaratma teknikleri aras nda, kamu kesimine kredi verilmesi uygulamas yer almamaktad r. Finansal sistemin ve finansal piyasalar n, yeterince geliflmemifl oldu u geliflmekte olan ülkelerde, kamu kesiminin nakit ihtiyac n karfl layabilmesi için gelifltirilen bu yöntem, uygulamada, kamu kesimi bütçe aç n kapatmak amac yla kullan lan bir yöntem haline gelmifltir. Örne in; ülkemizde de uzun y llar boyunca kamu aç klar n n kapat lmas nda, merkez bankas kaynaklar n n kullan lmas, bu sayede olmufl ve enflasyonist sürecin ard ndaki temel neden olarak görülmüfltür. Ancak, 2001 y l nda TC Merkez Bankas Kanununda yap lan de ifliklikle bu yol ortadan kald r lm fl ve TC Merkez Bankas n n Hazine ye kredi veremeyece i hükmü getirilerek, TC Merkez Bankas - n n ba ms zl konusunda önemli bir ad m at lm flt r. Bu nedenle, günümüzde, TC Merkez Bankas n n parasal taban yaratma yollar aras nda, kamu kesimine verilen krediler karfl l nda opsiyonu yer almamaktad r. Merkez bankas n n, tahvil ve bono piyasas nda, devlete ait menkul k ymetleri al p satmas anlam na gelen aç k piyasa ifllemleri günümüzde, merkez bankalar n n en önemli para yaratma tekni idir ve merkez bankalar n n elindeki en esnek para politikas arac niteli indedir. Merkez bankas, piyasada al m yapt zaman, bunun karfl l nda piyasaya rezerv arz etmekte, sat fl yapt ndaysa piyasadan rezerv çekmektedir. Aç k piyasa ifllemlerini ayr nt l olarak para politikas araçlar n incelerken ele alaca z. Merkez bankas n n parasal taban yaratmas para arz sürecinin bir cephesini (kaynak ya da arz cephesini) ifade eder. Çünkü; arz edilen parasal taban, ekonomik birimler taraf ndan, bir fleklide kullan lmaktad r. Öncelikle, yarat lan parasal taban n bir k sm halk n elinde nakit olarak bulunmaktad r. Hat rlarsan z, bu büyüklü ü, daha önce dolafl mdaki nakit (C) olarak adland rm flt k. Öte yandan, arz edilen parasal taban n di er k sm da bankalar taraf ndan rezerv (R) olarak tutulmaktad r. Hat rlarsan z, bankalar n rezervlerinin zorunlu ve serbest rezervlerden olufltu- unu ifade etmifltik. Ekonomik birimler taraf ndan nakit, bankalar taraf ndan rezerv olarak tutulan miktarlar n toplam bize, yine parasal taban verecektir. Parasal taban n bu flekilde hesaplanmas, kullan ma göre parasal taban olarak adland r lmakta ve parasal talebi ifade etmektedir. Buna göre, parasal taban B ile gösterirsek, B = C + R (1) yazabiliriz. Toplam rezervlerin (R), zorunlu rezervler (RR) ve serbest rezervlerin (ER) toplam ndan olufltu unu bir kez daha hat rlatal m. Parasal taban konusunda, üzerinde durmak istedi imiz bir husussa, ister kayna na göre hesaplans n, isterse kullan ma göre hesaplans n, bulunacak de erlerin birbirine eflit olmas gerekti idir. Bu durum, tamam yla bilanço özdeflli inin bir gere idir. Hesaplama fleklinin kolayl ve pratik kullan m n n uygunlu u nedeniyle parasal taban, genellikle kullan m cephesiyle ifade edilir. zleyen bölümlerde biz de bu gelene e uyaca z.

5 Ünite 3 - Para Arz n n Belirlenmesi 49 Parasal Taban ve Para Arz Para arz n n belirlenme sürecinde, önceki ünitede gelifltirdi imiz eflitlikleri ele alaca z. Hat rlatmak amac yla bu eflitlikleri k saca tekrarlaman n okumay kolaylaflt - raca n düflünüyoruz. Öncelikle, bankalar n zorunlu rezervlerini ikiye ay rm fl ve vadesiz mevduat zorunlu rezerv oran n r DD, vadeli mevduat zorunlu rezerv oran n r TD ile ifade etmifltik. Bankac l k sisteminin zorunlu rezerv miktar (RR) ise RR = r DD DD + r TD TD (2) olarak belirlenmekteydi. Bu eflitlikteki DD vadesiz mevduatlar, TD ise vadeli mevduatlar ifade etmek için kullan lm flt. Halk n vadeli mevduatlarla vadesiz mevduatlar aras ndaki tercihini yans tan vadeli mevduat tercih oran, vadeli mevduatlarla vadesiz mevduatlar aras nda ba lant kurmam za olanak tan makta ve TD = tdd (3) biçiminde ifade edilmekteydi. Yukar daki vadeli mevduat eflitli ini, zorunlu rezerv miktar n veren (2) nolu eflitlikte yerine koyarsak, RR = r DD DD + r TD tdd (4) elde ederiz. Öte yandan, bankalar vadesiz mevduatlar n n belirli bir oran (e) kadar serbest rezerv tutmaktayd lar. Yani, ER = edd (5) olarak ifade edilmiflti. Benzer fleklide, halk n nakit tercih oran n (c) kullanarak, dolafl mdaki nakit miktar n (C), C = cdd (6) fleklinde ele alm flt k. Yukar da verilen (4), (5) ve (6) nolu eflitlikleri (1) nolu parasal taban eflitli inde yerine koyarsak, B = C + RR + ER B = cdd + r DD DD + r TD tdd + edd (7) (8) yazabiliriz. Eflitli in sa taraf n DD parantezine al r ve DD için çözersek, B = c + r DD +r TD t + e DD DD = 1 c + r DD +r TD t + e B (9) elde edilir. Son eflitli e göre, bankalar n vadesiz mevduat hacmi parasal taban koflullar nda tan mlanmaktad r. Dolafl mdaki nakit miktar n (C), nakit tercih oran (c) ve vadesiz mevduat hacmi (DD) arac l yla ifade etti imiz için (6) nolu eflitlikte vadesiz mevduatlar veren (9) nolu eflitli i yerine koyarsak

6 50 Para Teorisi ve Politikas C = c 1 c + r DD +r TD t + e B C = c c + r DD +r TD t + e (10) elde edilir. Böylece, dolafl mdaki nakit miktar n da parasal taban koflullar nda tan mlam fl oluyoruz. (9) ve (10) nolu eflitliklerde M1 para arz n oluflturan dolafl mdaki nakit ve vadesiz mevduatlar parasal taban koflullar nda tan mlad m za göre, bu iki parasal büyüklü ü toplarsak M1 para arz n elde ederiz. Yani, M1 = C + DD oldu u için, (9) ve (10) nolu eflitlikleri yukar daki eflitlikte yerine koyarsak, M1 = c c + r DD +r TD t + e B + 1 c + r DD +r TD t + e B elde edilir. Gerekli düzenlemeler yap ld nda, M1 = 1 + c c + r DD +r TD t + e B (11) olur. Yukar daki eflitlikte parasal taban n önünde yer alan terim para çarpan olarak adland r lmakta ve m1 ile gösterilmektedir: m1 = 1 + c c + r DD +r TD t + e M1 = m1 x B (12) (13) Böylece, M1 para arz n n parasal taban (B) ve para çarpan (m1) arac l yla belirlenme mekanizmas ortaya ç kmaktad r. E er M2 para stoku tan m esas al nacaksa para arz na vadeli mevduatlar (TD) da dahil etmemiz gerekmektedir. Daha önce (3) nolu eflitlikte ekonomik birimlerin vadeli mevduat tercihlerini, vadeli mevduat tercih oran (t) ile ele alm fl ve TD = tdd fleklinde tan mlam flt k. Vadesiz mevduatlar parasal taban koflullar nda tan mlad - m z (9) nolu eflitli i yukar da yerine koyarsak, vadeli mevduatlar, TD = t c + r DD +r TD t + e B (14) olarak elde ederiz. Genifl tan ml para arz n M2 = C + DD + TD fleklinde tan mlad m z için, M2 kapsam na dahil olan büyüklüklerin (9), (10) ve (14) nolu eflitliklerde elde edilen tan mlar n yerine koyarsak

7 Ünite 3 - Para Arz n n Belirlenmesi 51 M2 = c c + r DD +r TD t + e B + 1 c + r DD +r TD t + e B + t c + r DD +r TD t + e B M2 = 1 + c + t c + r DD +r TD t + e B (15) elde ederiz. Yukar daki son eflitlikte, parasal taban önünde yer alan terim, genifl tan ml para arz için para çarpan olarak adland r lmakta ve m2 ile gösterilmektedir: m2 = 1 + c + t c + r DD +r TD t + e M2 = m2 x B (16) (17) Dikkat ederseniz hem M1, hem de M2 para tan mlar n para çarpan ve parasal taban arac l yla tan mlam fl bulunuyoruz. Para arz n n parasal taban ve para çarpan arac l yla belirlenme mekanizmas çerçevesinde, nakit tercih oran (c) ve vadeli mevduat tercih oran (t) halk n tercih ve kararlar n, serbest rezerv oran (e) bankalar n tercih ve kararlar n yans tmaktad r. Öte yandan, para arz n n belirlenmesindeki temel de iflken durumunda olan parasal taban (B), çarpan n belirlenmesinde rol oynayan vadesiz ve vadeli mevduat zorunlu rezerv oranlar (s ras yla, r DD ve r TD ) ise merkez bankas n n karar ve tercihlerini yans t r. Bu de iflkenlerin para arz üzerindeki etkilerini ve bu parametreleri belirleyen faktörleri incelersek, para arz de iflikliklerinin neden ortaya ç kt n da kavram fl oluruz. PARA ARZINI BEL RLEYEN FAKTÖRLER AMAÇ 2 Para arz n n belirlenmesi sürecinde, para çarpan n ve parasal taban etkileyen faktörleri belirleyerek, bunlar n para arz üzerindeki olas etkilerini aç klamak. Yukar daki aç klamalar m zdan hat rlayaca n z gibi, para arz halk n, bankalar n ve merkez bankas n n karar ve tercihleri sonucu belirlenen bir büyüklük olarak ifade edilmiflti. Bu birimlerin ald kararlar n ve yapt klar tercihlerin para arz n nas l etkiledi ini incelemeye geçebiliriz. Nakit Tercih Oran Para arz n n belirlenmesinde, halk n tercihleri para çarpan nda yer alan, nakit tercih oran ve vadeli mevduat tercih oran arac l yla para arz na yans maktad r. Halk, bankac l k sisteminde ne kadar vadesiz mevduat, buna karfl l k, elinde ne kadar nakit tutaca na karar verirken, para çarpan n ve dolay s yla para arz n etkiler. Çünkü; nakit tercih oran n, dolafl mdaki nakit miktar n n vadesiz mevduatlara oranlanmasyla yani, formülü yard m yla hesapl yoruz. Buna göre, örne in, bankamatikten nakit çekerken 50 milyon TL mi çekeyim, yoksa 75 milyon TL mi? karar n verdi inizde ülc = C DD

8 52 Para Teorisi ve Politikas kedeki para arz üzerinde etkili olursunuz ve sizin bu karar n z etkileyen tüm faktörler nakit tercih oran n etkileyen faktörlerdir. Bu nedenle, halk n al fl verifllerde nakit kullanmay tercih etmesi, nakit tercih oran n n yüksek düzeyde belirlenmesine yol açar. Para arz n n belirlenme sürecinde rol oynayan di er parametreler sabitken, (c) nin artmas para çarpan n n de erini ve para arz n azalt r. Öte yandan, halk n al fl verifllerde nakit yerine, örne in; kredi kart kullanmaya bafllamas durumunda (c) oran düfler ve para çarpan n n de eri yükselir. Bu nedenle, nakit tercih oran yla para çarpan aras nda ters yönlü bir iliflki söz konusudur. Son örne imize göre, cø fi m1 veya m2 fi M1 veya M2 zincirini yazabiliriz. Nakit tercih oran n etkileyen çok say da faktörden söz etmek mümkündür. Bunlar aras nda gelir düzeyi, enflasyon oran, vadesiz mevduatlara ödenen faiz oran, banka panikleri ve yasal olmayan faaliyetler say labilir. fiimdi bu faktörlerin nakit tercih oran üzerindeki olas etkilerini k saca ele alal m. Toplumun gelir düzeyi yükseldikçe finansal sistemi ve özellikle bankac l k sistemini kullan m yayg nlafl r. Bir di er deyiflle, ekonomi zenginlefltikçe nakit kullan m yerini bankac l k sisteminin kullan m yla ödemelerin yap lmas na b rak r. Bu nedenle, gelir düzeyi yükseldikçe, nakit tercih oran azalma yönünde de iflim gösterir. Ülkede enflasyon oran ne kadar yüksekse halk, bankac l k sistemini kullanmaktan o derece kaç n r. Zira, yüksek enflasyon dönemlerinde para, sat n alma gücünü h zla kaybetti i için, halk bir an önce harcama yaparak, elindeki nakitten kurtulmaya çal fl r. Bu da nakit tercih oran n n yüksek bir düzeyde gerçekleflmesine neden olur. Elde nakit tutman n f rsat maliyeti kaybedilen faizdir. Elde nakit tutman n amac göz önüne al nd nda, bu f rsat maliyetini ölçecek, en uygun fiyat, vadesiz mevduatlara ödenen faiz oran d r. Dolay s yla, vadesiz mevduat faiz oran artt kça elde nakit tutman n f rsat maliyeti de artacak ve elde tutulan nakit miktar azalacakt r. Bu da nakit tercih oran n n azalmas na neden olur. Finansal sistemde istikrars zl k yaflanmas ve bankac l k sisteminde iflaslar n yaflanmas olas l, halk n bankac l k sistemindeki mevduatlar n çözmesine ve dolay s yla nakit tercih oran n n artmas na neden olur. Özellikle banka paniklerinin yafland, bir di er deyiflle bankalar n önünde para çekmek amac yla uzun kuyruklar n olufltu u dönemlerde, nakit tercih oran nda ani bir art fl ve dolay s yla para çarpan nda ve para arz nda ani bir düflüfl görülmektedir. Yasal olmayan faaliyetler ve kay t d fl ekonomi nakit kullan m n gerektirdi i için, bu tür faaliyetlerin yayg n oldu u ekonomilerde nakit tercih oran da yüksek düzeylerde seyreder. Bu ba lamda, yüksek vergi oranlar n n kay t d fl faaliyetleri h zland rd düflünülürse yüksek vergi oranlar n n söz konusu oldu u dönemlerde nakit oran nda da bir art fl beklenebilir.

9 Ünite 3 - Para Arz n n Belirlenmesi 53 Yukar daki faktörlerden etkilenen nakit tercih oran, para çarpan ndaki de iflmeleri belirleyen en önemli unsurdur. Para çarpan nda meydana gelene de iflmeler büyük ölçüde nakit tercih oran ndaki de iflmelerden kaynaklanmaktad r. 1,2 1,1 1 0,9 0,8 0,7 0,6 C m1 1,6 1,5 1,4 1,3 1,2 1,1 1 0,9 fiekil 3.1 Nakit Tercih Oran (c) ve m1 Para Çarpan Türkiye de döneminde nakit tercih oran n n seyri fiekil 3.1 de verilmektedir. Ayn grafikte yer alan m1 para çarpan n n izledi i seyirle karfl laflt r ld - nda, nakit tercih oran n n düfltü ü dönemlerde m1 in genellikle artma yönünde de iflim gösterdi ini söylemek mümkündür. Grafikte taral alanlarla gösterilen bölgeler bankac l k krizlerinin ya da istikrars z bir finansal ortam n yafland dönemlerdir. Özellikle, 1994 ve 2001 krizlerinde, nakit tercih oran ndaki ani art fllar ve çarpan n de erindeki düflüfller dikkat çekmektedir Yap lan yasal düzenlemeler sonucu, sigara üretilmesi ve içilmesi yasad fl ilan edilirse para arz, bu tür bir düzenleme karfl s nda, nakit tercih oran arac l yla nas l etkilenir? Vadeli Mevduat Tercih Oran Halk n vadeli mevduatlarla vadesiz mevduatlar aras ndaki tercihini yans tan vadeli mevduat tercih oran, daha önce tan mlad m z (3) nolu eflitlikten yararlanarak, t = TD DD eflitli i yard m yla hesaplanmaktad r. Bu eflitli e göre, ekonomik birimlerin tercihleri vadeli mevduat lehine de ifltikçe, vadeli mevduat tercih oran artma yönünde de iflim gösterecektir. Vadeli mevduat tercih oran yla para çarpan aras ndaki iliflki para arz n n kapsam na ba l d r. E er geçerli para arz tan m olarak M1 kullan - l rsa vadeli mevduat tercih oran yla m1 aras nda ters yönlü, M2 kullan l rsa vadeli mevduat tercih oran yla m2 aras nda do ru yönlü bir iliflki söz konusudur. Örne- in; vadeli mevduat hacmindeki bir art fl nedeniyle t oran yükseliyorsa (di er de- iflkenler sabitken) afla daki etkileflim zinciri yaz labilir: 1 SIRA S ZDE t fi m1øfim1ø ya da t fi m2 fim2

10 54 Para Teorisi ve Politikas fiekil 3.2 Vadeli Mevduat Tercih Oran (t) ve m1 Para Çarpan Ekonomik birimlerin vadeli ve vadesiz mevduatlar aras ndaki tercihini etkileyen en önemli faktör vadeli mevduatlara ödenen faiz oran d r. Bunun yan nda, alternatif tasarruf araçlar n n getirileri, finansal sisteme duyulan güven gibi faktörler de vadeli mevduat tercih oran n etkileyen faktörler aras nda say labilir. Vadeli mevduatlar, özellikle finansal sistemin henüz tam olarak geliflim gösteremedi i ve alternatif finansal ürünlerin s n rl oldu u geliflmekte ülkelerde, tasarruflar de erlendirmede geleneksel bir araç niteli indedir. Bu nedenle, vadeli mevduat talebi, faiz oranlar karfl s nda, esnek bir yap göstermektedir. Vadeli mevduat faiz oran nda gerçekleflen art fllar sonras nda, bankac l k sisteminin vadeli mevduat hacminde ve vadeli mevduat tercih oran nda bir art fl beklenir. Bunun tersi bir durumda, vadeli mevduat tercih oran n n düflme yönünde bir e ilim sergileyece i aç kt r. Öte yandan, burada sözü edilen faiz oran n vergi sonras faiz oran olarak de erlendirmek daha do rudur. Vadeli mevduat faiz oranlar sabit kalsa bile, devletin mevduatlardan elde edilen faiz geliri üzerinden al nan verginin oran n artt rmas, mevduat sahiplerinin elde edece i net faiz gelirini azaltaca için, halk n tercihleri, vadeli mevduat aleyhine dönebilir. Bu da vadeli mevduat tercih oran nda bir düflüfl anlam na gelir. Ekonomik birimlerin vadeli mevduat tercihlerini etkileyen bir di er faktör, alternatif tasarruf araçlar n n getirileridir. Söz konusu alternatiflerin vadeli mevduatlara göre nispi getirisinde ortaya ç kacak art fl, vadeli mevduat talebinin azalmas na ve vadeli mevduat tercih oran n n düflmesine yol açar. Örne in; hisse senetlerinin, hazine bonolar n n ya da alt n n vadeli mevduatlardan daha yüksek getiriye sahip oldu u bir ortamda, vadeli mevduat tercih oran nda düflme yönünde bir de iflim beklenir. Ülkedeki bankac l k sistemine, daha do ru bir ifadeyle, finansal sisteme duyulan güven de vadeli mevduat tercih oran n etkileyen temel faktörler aras nda yer al r. Ülkede s k s k yaflanan krizler sonucu, bankac l k sistemine duyulan güven erozyona u ram flsa vadeli mevduat hacminde bir çözülme beklenebilir. Öte yandan, yaflanan bir banka pani i de halk n bankac l k sisteminden h zla fon çekmeye bafllamas na yol açaca için, vadeli mevduat tercih oran nda ani bir düflüfl ortaya ç kabilir. Vadeli mevduat tercih oran n n m1 para çarpan üzerindeki etkisi ço u zaman s n rl d r t m1 1,6 1,5 1,4 1,3 1,2 1,1 1 0,9

11 Ünite 3 - Para Arz n n Belirlenmesi 55 Türkiye de dönemi için çizilen fiekil 3.2 de vadeli mevduat tercih oran n n dönem boyunca genellikle artma e ilimi gösterdi i, buna karfl l k m1 para çarpan n n dalgal bir seyir izledi i görülmektedir. Grafikte yer almamas na karfl l k, m2 para çarpan ndaki de ifliklikleri aç klamak aç s ndan vadeli mevduat tercih oran n n önemli bir parametre oldu unu söylemek, nakit tercih oran ndan sonra, m2 üzerindeki etkisinin en büyük de iflken oldu unu ifade etmek mümkündür. Ancak, daha önce de belirtildi i gibi, t oran n n m1 para çarpan ndaki de iflmelerde belirleyici oldu unu söylemek zordur. Serbest Rezerv Oran Bankac l k sisteminin, para arz n n belirlenme mekanizmas ndaki etkisi elinde bulundurdu u serbest rezervler arac l yla gerçekleflmektedir. Bankac l k sisteminin elindeki serbest rezervlerin vadesiz mevduatlara oranlanmas yla bulunan, yani, e = ER DD eflitli i arac l yla hesaplanan serbest rezerv oran yla para çarpanlar (m1 ve m2) aras nda ters yönlü bir iliflki söz konusudur. Serbest rezerv oran yükseldikçe çarpan n de eri düfler, serbest rezerv oran düfltükçe para çarpan n n de eri artar. Örne in; yaflanan bir sars nt nedeniyle bankac l k sistemine duyulan güvende bankalardan mevduat ç k fl bafllam flsa bankac l k sistemi, mevduat çekilifl taleplerini karfl layabilmek amac yla serbest rezervlerini artt racak, bu da serbest rezerv oran - n n bafllang çtakine göre daha yüksek bir seviyede gerçekleflmesiyle sonuçlanacakt r. Para arz n n belirlenme mekanizmas nda rol oynayan di er parametreler sabitken, serbest rezerv oran ndaki art fl para çarpan n n de erinin düflmesine ve para arz n n azalmas na yol açar: Bankac l k sistemi aç s ndan, serbest rezerv oran n belirleyen faktörleri kavrayabilmek için, serbest rezerv bulundurman n fayda ve maliyetlerini karfl laflt rmam z gerekir. Buna göre, serbest rezerv oran n etkileyen faktörler aras nda; piyasa faiz oran n, mevduat ç k fllar ndaki düzenlili i, rezerv borçlanman n maliyetini ve finansal sistemdeki istikrar sayabiliriz. Bir banka aç s ndan, elde serbest rezerv bulundurman n f rsat maliyeti, kaybedilen faizdir. Banka, elde rezerv bulundurarak kredi olarak verebilece i bir miktardan ve dolay s yla bunun faiz gelirinden vazgeçiyor demektir. Piyasa faiz oranlar nda (yani kredilere uygulanan ve menkul k ymetlere ödenen faiz oranlar nda) meydana gelen art fllar, bankan n katland f rsat maliyetinin de artmas na yol açar. Bu da bankan n daha düflük düzeyde serbest rezerv bulundurmas na ve serbest rezerv oran n n düflmesine neden olur. Elde rezerv tutman n maliyetini ifade etti i için, piyasa faiz oranlar yla serbest rezerv oran ters yönde de iflen de iflkenlerdir. Bir bankan n serbest rezerv bulundurmas n n temel yarar, mevduat ç k fllar nedeniyle u ran lacak kay plara karfl bir sigorta niteli inde olmas d r. Bir di er dee fi m1ø (veya m2 Ø) fi M1Ø (veya M2 Ø)

12 56 Para Teorisi ve Politikas yiflle mevduat sahiplerinin mevduatlar n bankadan çekmek istemesi durumunda, yeterli serbest rezerve sahip olan bir banka, di er kurumlardan (özellikle di er bankalar ve merkez bankas ndan) borç almaktan ya da elindeki baz varl klar (özellikle menkul k ymetleri) satmaktan ve bunlar n getirece i maliyetten kurtulabilir. Bankalar n karfl laflt mevduat girifl ve ç k fllar, dengesiz bir seyir izliyorsa ya da banka mevduat ç k fllar nda bir h zlanma bekliyorsa yukar da sözü edilen maliyetlerden kurtulmak için, serbest rezerv miktar n artt racak ve serbest rezerv oran yükselecektir. Bir di er deyiflle, beklenen mevduat ç k fllar yla serbest rezerv oran aras nda do ru yönlü bir iliflki söz konusudur. Yukar daki aç klamalar m za göre bankalar, di er kaynaklardan borçlanma olanaklar n, elde rezerv tutman n ikamesi olarak de erlendirmektedirler. Bu nedenle, söz konusu kaynaklardan borçlanman n maliyeti artt zaman banka, bu ikame iliflkisi nedeniyle, elinde bulunduraca serbest rezerv düzeyini artt racakt r. Bu anlamda bankalar n rezerv borçlanabilece i iki kaynaktan söz edilebilir: Bankalararas (interbank) piyasa ve merkez bankas. Bankalararas piyasadan borçlanman n maliyeti, gecelik (overnight veya O/N) faiz olarak adland r l rken, merkez bankas n n bankac l k sitemine kulland rd krediler reeskont kredisi, bu kredilere uygulan faiz oran da reeskont oran olarak adland r l r. Gecelik faiz oran nda ve reeskont oran nda ortaya ç kacak art fllar, bankalar n rezerv borçlanma maliyetlerini artt raca için, bankalar serbest rezerv tutmay tercih edeceklerdir. Bu da serbest rezerv oran n n artmas na neden olur. Serbest rezerv oran n etkileyen bir di er faktör finansal sistemdeki istikrard r. stikrars z bir finansal yap içerisinde bankac l k sistemi, her an ortaya ç kabilecek fon ihtiyac n karfl layabilmek için, bulundurduklar serbest rezervleri artt racaklard r. Sonuçta istikrars z bir finansal sistemde serbest rezerv oran daha yüksek bir düzeyde gerçekleflir. fiekil 3.3 Serbest Rezerv Oran ve m1 Para Çarpan 0,13 1,6 0,11 0,09 0,07 1,5 1,4 1,3 1,2 0,05 0,03 0,01 e m1 1,1 1 0, Serbest rezerv oran yla para çarpan aras ndaki iliflkiyi görebilmek için, Türkiye de döneminde gerçekleflen e ve m1 de erleri fiekil 3.3 te verilmektedir. Serbest rezerv oran n n seyri incelendi inde, faiz oranlar n n artt dönemlerde düflme, bankac l k sistemi krizlerinin yafland dönemlerdeyse artma e ilimi gösterdi ini söylemek mümkündür. fiekilde, serbest rezerv oran nda büyük ölçekli art fl ve düflüfllerin yafland dönemlerde m1 çarpan n n ters yönde de iflim gös-

13 Ünite 3 - Para Arz n n Belirlenmesi 57 terdi i gözlemlenmektedir. Bu da bize, m1 para çarpan ndaki de ifliklikleri aç klamada serbest rezerv oran n n önemli bir de iflken oldu unu göstermektedir Bir siyasi parti yetkilisi, sosyal adalet gerekçesiyle yürürlülükte olan Bankalardaki mevduata devlet garantisi verilmesi uygulamas na son verilmesini ve Mevduat Sigorta Fonunun tasfiye edilmesini önermektedir. Bu yetkilinin önerileri gerçekleflirse bankalar n olas davran fllar para arz n nas l etkiler? Zorunlu Rezerv Oranlar Merkez bankas n n ald kararlar ve merkez bankas n n tercihlerini para arz na yans tan faktörlerden bir tanesi, para çarpan n belirleyen parametrelerden birisi olmas nedeniyle zorunlu rezerv oranlar d r. Daha önce dar ve geniflli para tan mlar için elde etti imiz m1 ve m2 çarpanlar na iliflkin eflitliklerden hat rlayaca n z gibi, ülkedeki vadeli ve vadesiz mevduatlar ayn zorunlu rezerv oran na ya da farkl zorunlu rezerv oranlar na tabi olabilirler. Farkl zorunlu rezerv oranlar n n uygulanmas durumunda genel e ilimin r TD < r DD oldu unu daha önce ifade etmifltik. Farkl oranlar n uygulanmas durumunda, bunlardan herhangi birinde yap lacak de iflikli in çarpan üzerindeki etkisi ayn d r. Bu nedenle, söz konusu çarpanlar n etkilerini ayr ayr de erlendirmek yerine, zorunlu rezerv oranlar (r) biçiminde ele almak daha do ru olur. Zorunlu rezerv oranlar n belirleme yetkisi tamamiyle merkez bankas na aittir. Merkez bankas, alaca tek tarafl kararla zorunlu rezerv oranlar nda, uygun gördü ü dönemlerde de ifliklik yapabilir. Zorunlu rezerv oranlar yla para çarpan aras nda ters yönlü bir iliflki söz konusudur. Örne in; merkez bankas zorunlu rezerv oranlar n yükseltti i zaman, di er parametreler sabitken, para çarpan n n de eri düfler ve para arz azal r: r fi m1ø veya m2 Ø fi M1Ø veya M2 Ø Merkez bankalar, para arz art fl n n h zlanmas n istedikleri dönemlerde, zorunlu rezerv oranlar n düflürerek para çarpan n n de erinin yükselmesini ve para arz ndaki art fl n h zlanmas n sa layabilirler. Öte yandan, merkez bankas para arz n n çok h zl artt n ve bunun yavafllamas gerekti ini düflünüyorsa ya da para arz n n azalmas n istiyorsa para çarpan n n de erini düflürmek için zorunlu rezerv oranlar n artt rma yoluna gidebilir. Günümüzde merkez bankalar, para arz n etkilemek amac yla zorunlu rezerv oranlar na çok nadir müracaat etmektedirler. Birçok ülkede, zorunlu rezerv oranlar uzunca bir süre de iflmeden kalmakta ve genel olarak düflürülmektedir. Hatta baz ülkelerde vadeli mevduatlar, zorunlu rezerv uygulamas kapsam d fl nda tutulmaya bafllanm flt r. Bunun nedenlerini, para politikas araçlar n inceleyece imiz Ünite 5 te ayr nt l olarak tart flaca z. 2 SIRA S ZDE

14 58 Para Teorisi ve Politikas fiekil 3.4 Zorunlu Rezerv Oran (r) ve m1 Para Çarpan 0,5 0,45 0,4 0,35 0,3 0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 0 r m ,6 1,5 1,4 1,3 1,2 1,1 1 0,9 fiekil 3.4 de Türkiye de döneminde gerçekleflen ortalama (vadeli ve vadesiz mevduatlar için) zorunlu rezerv oran n n seyri yer almaktad r. Merkez bankas taraf ndan belirlenen (de jure) zorunlu rezerv oran n de il de gerçekleflen (de facto) zorunlu rezerv oran n ve bunun ortalamas n grafi e aktarma nedenimiz dönem içerisinde kimi zaman her türlü mevduat ayn zorunlu rezerv uygulamas - na tabi tutulurken, kimi zaman mevduat n türüne ve vadesine göre farkl zorunlu rezerv oranlar n n uygulanm fl olmas d r. Öte yandan, kimi dönemlerde zorunlu rezerv oran uygulamas n n kapsam geniflletilmifl, kimi zaman daralt lm flt r (resmi mevduatlar n zorunlu rezerv kapsam na al nmas gibi). Zorunlu rezerv oran ndaki de iflikliklerin çarpan üzerindeki etkisi oldukça s - n rl d r. Gerçekleflen ortalama zorunlu rezerv oran, incelenen dönem içerisinde genellikle düflme yönünde e ilim sergilerken, m1 para çarpan dalgal bir seyir izlemifltir. Parasal Taban Merkez bankas n n karar ve tercihlerini para arz na yans tabilecek bir di er de iflken parasal taband r. Yukar daki bölümlerde parasal taban kavram n ortaya koyarken, parasal taban n, merkez bankas bilançosundan yararlanarak hesapland - n gördük. Bu nedenle merkez bankas, elindeki araçlar kullanarak, parasal taban üzerinde diledi i yönde ve miktarda de ifliklik yapabilme gücüne sahiptir. Merkez bankas, para arz nda bir art fl hedefliyorsa para çarpan sabitken, yapmas gereken fley parasal taban artt rmakt r. Bunun için elindeki uluslararas rezervlerin miktar n artt rabilir, bankac l k sistemine daha fazla reeskont kredisi kulland rabilmek için gerekli düzenlemeleri yapabilir (reeskont oran n düflürmek gibi), kamu kesimine daha fazla kredi açabilir (ülkemizde kamu kesimine kredi verme yolunun söz konusu olmad n hat rlay n z). Bunun d fl nda kullan labilecek bir di er yol, günümüz merkez bankalar n n kulland temel yol olan aç k piyasa ifllemleridir. Merkez bankas, piyasadan tahvil sat n alarak, dolafl mdaki nakit miktar n ve banka rezervlerini artt rabilir. Bu da parasal tabanda art fl anlam na gelir. Para çarpan sabitken, parasal tabanda meydana gelen art fl para arz n da artt r r. Bir

15 Ünite 3 - Para Arz n n Belirlenmesi 59 di er deyiflle, parasal taban ve para arz aras nda do ru yönlü bir iliflki söz konusudur. Yukar da verdi imiz örne e göre, B fi M1 (veya M2 ) yazabiliriz. Dikkat ederseniz, flu ana kadar inceledi imiz tüm de iflkenler dolayl biçimde (para çarpan n n de erini de ifltirmek suretiyle) para arz na yans rken, parasal tabanda meydana gelen de ifliklikler direkt olarak para arz na yans maktad r. Para arz ndaki de ifliklikler, çok büyük ölçüde, parasal taban de iflikliklerinden kaynaklanmakta, para çarpan n n etkisi genel olarak s n rl düzeyde kalmaktad r. 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 fiekil 3.5 Parasal Taban (db) - M1 (dm1) (yüzde de iflim oranlar ) 0,2 0,1 0 db dm Türkiye de döneminde, parasal tabanda ve M1 para arz nda gözlenen de iflim oranlar n gösteren fiekil 3.5 e göre, para arz de ifliklikleri, dönem boyunca parasal taban de ifliklikleriyle hemen hemen birebir korelasyon içerisindedir. Bu nedenle, para arz üzerinde kontrol sa layabilmek için, merkez bankalar, çarpan dolayl yollardan etkileyebilmekte, parasal taban ysa direkt olarak kullanabilmektedirler. Parasal taban de ifltirmek amac yla kullan lan en etkin araçsa aç k piyasa ifllemleridir. PARA ARZI E R S AMAÇ 3 Para arz n n belirlenme mekanizmas çerçevesinde oluflturulacak para arz e risini ve bu konudaki farkl görüflleri aç klamak. Yukar da yapt m z analize göre para arz ; parasal taban, nakit tercih oran, serbest rezerv oran, vadeli mevduat tercih oran ve zorunlu rezerv oranlar taraf ndan belirlenmektedir. Bu de iflkenlerden parasal taban ve zorunlu rezerv oranlar, merkez bankas taraf ndan, serbest rezerv oran, bankalar taraf ndan, nakit ve vadeli mevduat tercih oranlar ysa mevduat sahipleri taraf ndan belirlenmektedir. Para arz na iliflkin analizimizi, çeflitli faiz oran düzeylerinde, söz konusu birimlerin, ne kadar para arz etmek istediklerini gösteren para arz e risini elde ederek tamamlayaca z. Faiz oranlar n n para arz n belirleyen de iflkenler üzerindeki etkileri konusunda, iktisatç lar aras nda anlaflmazl k söz konusu oldu u için, bu bölümde iki farkl

16 60 Para Teorisi ve Politikas görüflü ele alaca z. Bu görüfllerden bir tanesine göre, para arz n belirleyen, yukar da s ralad m z faktörler d flsald r; yani, faiz oran gibi iktisadi de iflkenlerden etkilenmemektedir. Bu da para arz n n d flsal oldu unu ifade eder. Söz konusu görüfle göre, faiz oran nda gözlenen de ifliklikler toplumun nakit ve vadeli mevduat tercih oranlar n ve bankalar n serbest rezerv oran n etkilememektedir. kinci görüfle göre para arz içseldir. Para arz n belirleyen faktörler (özellikle nakit tercih oran ve serbest rezerv oran ) faiz oran gibi iktisadi de iflkenlerden etkilenmektedir. fiimdi bu iki farkl görüflün para arz e risini nas l etkiledi ini ele alal m. D flsal para arz : Para çarpan nda yer alan ve halk n tercihleriyle bankalar n tercihlerini yans tan parametrelerin faiz oranlar ndan etkilenmedi ine inan l yorsa d flsal para arz söz konusudur. fiekil 3.6 D flsal Para Arz E risi D flsal Para Arz Ekonomideki nakit tercih oran n n ve serbest rezerv oran n n sabit kald n varsayarak, d flsall kla ne kastedildi ini aç klamaya çal flal m. Bu durumda, her iki oran da d flsal demektir. Bir di er deyiflle söz konusu oranlar faiz oran ndan ya da di er iktisadi de iflkenlere ba l olmaks z n belirlenmektedir. Para çarpan nda yer alan di er tüm oranlar için, bu varsay m genellefltirirsek, para çarpan da sabit olaca için, para arz e risi fiekil 3.6 daki gibi dik bir do ru fleklinde olacakt r. Söz konusu özelli i nedeniyle yani, faiz oran de ifliklikleri karfl s nda para arz n n etkilenmemesi nedeniyle flekildeki para arz e risi, d flsal para arz e risi olarak adland r l r. Para arz n n d flsal olmas demek, para arz n n tesadüfen belirlendi i anlam na gelmemektedir. Para arz n belirleyen faktörler yine para çarpan nda yer alan oranlar ve parasal taband r. Ancak, söz konusu faktörler, faiz oran gibi iktisadi de iflkenlerden etkilenmemektedir. Faiz oran de ifliklikleri karfl s nda para çarpan ve parasal taban de iflmeyece i için, faiz oran de ifliklikleri karfl s nda arz edilen para miktar da de iflmeyecektir. Dikey eksende, faiz oran n n yer ald bir grafikte, para arz e risini dik bir do ruyla gösterdi imizde, bu sonucu elde edebiliriz. Faiz Oran (i) M 1 s M 0 s M 2 s BØ,c,e,t,r B,cØ,eØ,tØ,rØ 0 Para Arz (M) Para arz sürecinde etkili olan nakit tercih oran (c), vadeli mevduat tercih oran (t), serbest rezerv oran (e), zorunlu rezerv oranlar ( r DD ve r TD ) ve parasal tabanda (B) meydana gelecek de iflmeler para arz e risinin konumunu de ifltirir. Analizimiz boyunca, M1 anlam ndaki para arz n esas alaca m z için, para çarpa-

17 Ünite 3 - Para Arz n n Belirlenmesi 61 n nda yer alan oranlardan birinde ya da birkaç nda meydana gelecek art fl çarpan n de erini düflürece i için, para arz n n azalmas na ve flekildeki S M O e risinin sola kayarak S M 1 konumuna gelmesine neden olur. Söz konusu oranlardaki düflüfl, çarpan n de erini ve para miktar n artt r r. Bu durum fiekil 3.6 daki S M O e risinin sa a kayarak M 2 konumuna gelmesiyle gösterilebilir. Parasal tabanda mey- S dana gelen de iflmeler, para arz üzerinde do rudan ve ayn yönlü bir etkiye sahiptir. Parasal tabandaki art fl, para arz e risini sa a ( S S M O konumundan M 2 konumuna), azal flsa sola ( S konumundan S M O M 1 konumuna) kayd racakt r. çsel Para Arz Para arz n n belirlenme mekanizmas n incelerken gördü ümüz gibi, baz iktisatç - lar, serbest rezerv oran ve nakit oran baflta olmak üzere, para çarpan nda yer alan parametrelerin ekonomik de iflkenlerle sistematik bir flekilde iliflkili oldu una inanmaktad rlar. Örne in; ekonomide faiz oranlar yükseldi i zaman, bankalar yüksek faizden daha fazla kredi verebilmek için serbest rezervlerini azalt rlar. Benzer flekilde, ekonomik birimler, ellerinde bulundurduklar nakit miktar n azaltarak, yüksek faiz ortam nda daha çok mevduat tutmak isterler. Dikkat ederseniz, her iki durumda da para çarpan ve para arz, artma yönünde de iflim göstermektedir: Para çarpan na iliflkin olarak, daha önce yapt m z analizlerden hat rlayaca - n z gibi, para çarpan nda yer alan nakit tercih oran, serbest rezerv oran ve vadeli mevduat tercih oran faiz oran de iflikliklerinden etkilenmektedir. Bu nedenle, söz konusu de iflkenler, dikey eksende faiz oran yer ald sürece, model aç s ni fi eø ve cø fi m1 (veya m2 ) fi M1 (veya M2 ) Yukar da özetledi imiz sürecin ilk ve son de iflikliklerini bir arada de erlendirirsek (i fim1 ), para arz n n faiz oran ndan etkilendi ini, yani içsel oldu unu söyleyebiliriz. Bu anlamda faiz oran yla para arz aras nda do ru yönlü bir iliflki söz konusu oldu u için, dikey eksende faiz oran n n yer ald bir grafikte içsel para arz e risini pozitif e imli bir e riyle gösterebiliriz. fiekil 3.7 bu amaçla çizilen içsel para arz e risini göstermektedir. Faiz Oran (i) çsel Para Arz : Para çarpan nda yer alan ve halk n tercihleriyle bankalar n tercihlerini yans tan parametrelerin faiz oranlar ndan etkilendi i savunuluyorsa içsel para arz söz konusudur. fiekil 3.7 çsel Para Arz E risi M 1 s M 0 s B,rØ M 2 s BØ,r 0 Para Arz (M)

18 62 Para Teorisi ve Politikas dan içseldirler ve para arz e risi pozitif e imlidir. Ancak, para çarpan nda yer alan zorunlu rezerv oranlar ve para arz n do rudan etkileyen parasal taban, model aç - s ndan d flsald r. Hat rlarsan z her faktör de merkez bankas taraf ndan do rudan kontrol edilebilen de iflkenlerdir. Bu faktörlerin model aç s ndan d flsal olmalar demek, merkez bankas n n bunlarda gerçeklefltirece i de iflikliklerin para arz e risinin yer de ifltirmesine yol açaca anlam na gelmektedir. Merkez bankas taraf ndan çok kullan lmasa da zorunlu rezerv oranlar nda gerçeklefltirilecek bir düflüfl, çarpan n ve dolay s yla para arz n n artmas yla sonuçlan r. Bu da S S M O para arz e risinin sa a do ru kayarak M 2 konumuna gelmesine yol açar. Ayn sonuç, merkez bankas n n parasal taban artt rmas durumunda da söz konusudur. Öte yandan, merkez bankas n n zorunlu rezerv oranlar n artt rmas veya parasal tabanda bir azalma gerçeklefltirmesi durumunda, para arz e risi sola do ru kayarak S konumundan S M O M 1 konumuna gelir. Yukar daki aç klamalar m za göre, para arz n kontrol etmek isteyen merkez bankas, bu amaçla çeflitli önlemler alabilmektedir. Merkez bankalar taraf ndan al nan bu tür önlemler, para politikas önlemleri olarak adland r l r. Para arz sürecinin tamamlanabilmesi için, söz konusu önlemlerin, merkez bankalar taraf ndan nas l kullan laca n incelememiz gerekmektedir. Bir sonraki ünitemizde bu konuyu ayr nt l olarak ele alaca z. SIRA S ZDE 3 Para piyasas nda denge analizini inceleyebilmek amac yla afla da verilen flekilde yer alan M s (Para arz ) e risinin pozitif e ime sahip bir yap göstermesinin nedenlerini tart fl n z (i faiz oran n, M d para talebini ifade etmektedir). fiekil 3.8 Para Piyasas nda Denge M s M d M

19 Ünite 3 - Para Arz n n Belirlenmesi 63 Özet Para çarpan ve parasal taban kavramlar arac l - AMAÇ 1 yla bir ekonomide para arz n n nas l belirlendi- ini aç klayabilmek Merkez bankalar taraf ndan yarat lan ve kaydi para genifllemesine temel teflkil eden parasal büyüklük, parasal taban (ayn anlama gelmek üzere baz para) olarak adland r l r. Baz para, kaynak ve kullan m olmak üzere, iki ayr cepheden hesaplanabilir. Ancak, bu iki yöntem sonucu ayn de ere ulafl lmas gerekir. Parasal taban kullan ma göre, dolafl mdaki nakit ve bankac l k sisteminin rezervleri toplam na eflittir. Parasal taban para arz yla iliflkilendiren katsay, para çarpan d r. Para çarpan, para arz n n kapsam na dahil edilen büyüklüklere göre, farkl biçimlerde ifade edilebilir. Genel anlamda, para çarpan n belirleyen parametreler, nakit tercih oran, vadeli mevduat tercih oran, serbest rezerv oran ve zorunlu rezerv oranlar d r. Para arz n n belirlenme mekanizmas çerçevesinde oluflturulacak para arz e risini ve bu konuda- AMAÇ 3 ki farkl görüflleri aç klayabilmek Para arz e risi, faiz oran yla para arz aras ndaki iliflkiye göre çizilen bir e ridir. Para çarpan nda yer alan ve halk n tercihleriyle bankalar n tercihlerini yans tan parametrelerin faiz oranlar ndan etkilenmedi ine inan l yorsa d flsal para arz, söz konusu parametrelerin faiz oranlar ndan etkilendi i savunuluyorsa içsel para arz ndan söz etmek gerekir. Para arz n n d flsal olmas durumunda, çizilecek para arz e risi, yatay eksene dik bir do ruyla gösterilebilir. Para arz n n içsel olarak kullan lmas durumundaysa, faiz oran de ifliklikleri karfl s nda, mevduat sahiplerinin ve bankalar n davran fllar sonucu, faiz oran karfl s nda pozitif e ime sahip para arz e risi çizilmesi gerekir. Para arz n n belirlenmesi sürecinde, para çarpan n ve parasal taban etkileyen faktörleri belirle- AMAÇ 2 yerek, bunlar n para arz üzerindeki olas etkilerini aç klayabilmek Para arz n n belirlenme sürecinde rol oynayan faktörler, para çarpan ve parasal taban ba lam nda de erlendirilebilir. Dar tan ml para arz kavram esas al nd sürece, para çarpan n oluflturan parametrelerle çarpan aras nda ters yönlü bir iliflki söz konusudur. Genifl tan ml para arz esas al nd nda ise sadece vadeli mevduat tercih oran çarpan do ru yönlü etkilemekte, di erlerinin yaratt etkinin yönü de iflmemektedir. Merkez bankas taraf ndan, do rudan kontrol edilebilen bir de iflken olan parasal tabanla para arz aras nda do ru yönlü bir iliflkiden söz edilebilir. Parasal taban, para arz de iflikliklerini aç klamada kullan labilecek en önemli de iflken niteli indedir.

20 64 Para Teorisi ve Politikas Kendimizi S nayal m 1. Parasal taban, kayna na ve kullan m na göre hesapland nda bulunan de erler için afla dakilerden hangisi söylenebilir? a. Birbirine eflittir. b. Kullan m na göre, parasal taban kayna na göre, parasal tabandan büyüktür. c. Kullan ma göre, parasal taban kayna na göre, parasal tabandan küçüktür. d. Kayna na göre, ve kullan m na göre parasal taban aras nda herhangi bir iliflki yoktur. e. Kayna na göre, parasal taban kullan m na göre parasal tabandan büyüktür. 2. Yasal olmayan faaliyetler ve kay t d fl ekonomi, para arz n belirleyen hangi faktör üzerinde etki yarat r? a. Vadeli Mevduat Tercih Oran b. Nakit Tercih Oran c. Serbest Rezerv Oran d. Zorunlu Rezerv Oran e. Vadesiz Mevduat Oran 3. Afla dakilerden hangisi, vadeli mevduat tercih oran n etkilemez? a. Alternatif tasarruf araçlar n n getirileri b. Finansal sisteme duyulan güven c. Vadeli mevduat faiz oran d. Yasal olmayan faaliyetler ve kay t d fl ekonomi e. Vadeli mevduat faiz gelirinden al nan vergi oran 4. Afla daki faktörlerden hangisi, para arz n n belirlenmesinde rol oynamaz? a. Vadesiz mevduat b. Parasal taban c. Nakit tercih oran d. Vadeli mevduat tercih oran e. Zorunlu rezerv oran 5. I. Uluslar aras rezervler karfl l II. Bankac l k sistemine verilen krediler karfl l III. Aç k piyasa ifllemleri karfl l IV. Kamu kesimine aç lan krediler karfl l Yukar daki parasal taban yaratma yollar ndan hangisi 2001 y l itibariyle TC Merkez Bankas taraf ndan kullan lmamaktad r? a. Yaln z I b. Yaln z II c. Yaln z III d. Yaln z IV e. I, II ve III 6. Afla dakilerden hangisi, halk n vadeli mevduatlarla vadesiz mevduatlar aras ndaki tercihini yans tmaktad r? a. Vadeli mevduat tercih oran b. Vadesiz mevduat tercih oran c. Nakit tercih oran d. Serbest rezerv oran e. Zorunlu rezerv oran 7. Para arz n n parasal taban ve para çarpan arac l yla belirlenme mekanizmas çerçevesinde, vadesiz ve vadeli mevduat zorunlu rezerv oranlar, hangi ekonomik birimin karar ve tercihlerini yans t r? a. Merkez bankas b. Hazine c. Firmalar d. Hane halk e. Bankalar 8. Afla dakilerden hangisi, serbest rezerv oran n belirleyen faktörler aras nda yer almaz? a. Kay td fl ekonomi b. Piyasa faiz oran c. Finansal sistemdeki istikrar d. Mevduat ç k fllar ndaki düzen e. Rezerv borçlanma maliyeti 9. Zorunlu rezerv oran n belirleme yetkisi, afla dakilerden hangisine aittir? a. Merkez bankas b. Bankalar c. Hazine d. Hükümet e. Mevduat sahipleri 10. Afla dakilerden hangisi, bir bankan n, yetersiz serbest rezerv tutmas halinde katlanaca, maliyeti belirleyen unsurlar aras nda yer almaz? a. nterbank piyasas faiz oran b. Mevduat faiz oran c. Reeskont oran d. Kredi faiz oran e. Tahvil faiz oran

21 Ünite 3 - Para Arz n n Belirlenmesi 65 Yaflam n çinden Kullan lan kavramlar: Nakit tercihi, serbest rezervler, para çarpan. Bu deyiflle kastedilen, bankac l k sistemindeki sorunlar karfl s nda, mevduat sahiplerinin ve bankalar n pani e kap larak, kendilerini korumaya dönük davran fllar n n, sorunu bir kar topu gibi büyüterek ç a dönüfltürece idir. Bu nedenle söz konusu türdeki davran fllar, sistemdeki küçük bir bankada bafllayan sorunun, h zla ve büyüyerek tüm sisteme bulaflmas na, yo un banka iflaslar na yol açabilmektedir. Bu tür bir ortamda, mevduat sahiplerinin kendilerini korumak amac yla bankalardan mevduatlar n çekmeleri nakit miktar n artt r p, mevduat miktar n azaltaca için nakit tercih oran nda ani ve büyük çapl bir art fl ortaya ç kar. Öte yandan, bankalar n kendilerini koruyabilmek amac yla ellerindeki serbest rezerv miktar n yükseltmeleri de serbest rezerv oran nda ani ve önemli bir art fl yarat r. Nakit tercih oran ve serbest rezerv oran ndaki bu art fl sonucu, para çarpan nda da ani ve büyük bir düflüfl yarat r. Merkez bankas n n parasal taban artt rmamas durumunda, para çarpan ndaki düflüfl, para arz - n n da h zla azalmas anlam na gelir. Görüldü ü gibi, mevduat sahiplerinin ve bankalar n pani e kap larak, kendilerini korumaya dönük davran fllar, krizi daha da geniflletmektedir. Nitekim, 1929 bunal m nda, söz konusu oranlardaki art fllar ve çarpandaki düflüfl, para arz nda ani ve uzun süreli düflüflü de beraberinde getirmifltir.afla daki grafik, söz konusu para arz azal fl n net bir biçimde ortaya koymaktad r. Para arz ndaki bu daralma, o dönemde yaflanan ekonomik durgunlu un daha da derinleflmesine neden olmufltur. Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar 1. a Ayr nt l bilgi için Para Arz n n Belirlenme Mekanizmas konusuna bak n z. 2. b Ayr nt l bilgi için Para Arz n Belirleyen Faktörler: Nakit Tercih Oran konusuna bak n z. 3. d Ayr nt l bilgi için Para Arz n Belirleyen Faktörler: Vadeli Mevduat Tercih Oran konusuna bak n z. 4. a Ayr nt l bilgi için Para Arz E risi konusuna bak n z. 5. d Ayr nt l bilgi için Para Arz n n Belirlenme Mekanizmas konusuna bak n z 6. a Ayr nt l bilgi için Parasal Taban ve Para Arz konusuna bak n z. 7. a Ayr nt l bilgi için Parasal Taban ve Para Arz konusuna bak n z. 8. a Ayr nt l bilgi için Para Arz n Belirleyen Faktörler: Serbest Rezerv Oran konusuna bak n z. 9. a Ayr nt l bilgi için Para Arz n Belirleyen Faktörler: Zorunlu Rezerv Oran konusuna bak n z. 10. b Ayr nt l bilgi için Para Arz n Belirleyen Faktörler: Serbest Rezerv Oran konusuna bak n z. Milyar $ M Milyar $ Reel GSMH % flsizlik Oran

22 66 Para Teorisi ve Politikas S ra Sizde Yan t Anahtar S ra Sizde 1 Para arz n n belirlenmesinde, halk n tercihleri, para çarpan nda yer alan nakit tercih oran yla para arz na yans maktad r. Halk, bankac l k sisteminde ne kadar vadesiz mevduat, buna karfl l k elinde ne kadar nakit tutaca na karar verirken, para çarpan n ve dolay s yla para arz n etkiler. Çünkü; nakit tercih oran, dolafl mdaki nakit miktar n n vadesiz mevduatlara oranlanmas yla (c=c/dd) hesaplanmaktad r. Yap lan yasal düzenlemeler sonucu, sigara içilmesi ve üretilmesinin yasaklanmas, sigara tiryakilerinin bu maddeyi yasal olmayan yollardan edinmesine ve sigaran n yasa d fl yollarla üretilmesine yol açacak ve sonuç olarak yasal olmayan faaliyetlerin hacminde bir art fla neden olacakt r. Yasal olmayan faaliyetler nakit kullan m n gerektirdi i için, bu tür faaliyetlerin yayg n oldu u ekonomilerde, nakit tercih oran da yüksek düzeylerde seyredecektir. Nakit tercih oran yükselince para çarpan n n de eri düflecektir ve para arz n n azalmas na yol açacakt r: c fi k1ø veya k2 Ø fi M1Ø veya M2 Ø S ra Sizde 2 Bankalar n serbest rezerv bulundurmalar, mevduat ç k fllar n n yol açaca kay plara karfl bir sigorta niteli inde olmas bak m ndan yararl d r. Baflka bir deyiflle, mevduat sahiplerinin mevduatlar n, bankalardan çekmek istemesi sonucunda, yeterli düzeyde serbest rezerv bulunduran bir banka di er kurumlardan borç almaktan ya da elindeki baz varl klar (özellikle menkul k ymetlerini) satmaktan ve bunlar n getirece i maliyetten kurtulabilir. E er bankalardaki mevduata devlet garantisi verilmesi uygulamas na son verilirse ve Mevduat Sigorta Fonu tasfiye edilirse bankalar, mevduat ç k fllar nda bir h zlanma olaca n bekleyebilirler. Bu durumda bankalar, yukar da aç klanan maliyetlerden kurtulmak için, serbest rezervlerini art racaklar ve bu durumda serbest rezerv oran yükselecektir. Yani, beklenen mevduat ç k fllar yla serbest rezerv oran aras nda do ru yönlü bir iliflki söz konusudur. Buna göre, para arz n n belirlenme mekanizmas nda rol oynayan di er parametreler sabitken, serbest rezerv oran ndaki art fl para çarpan n n düflmesine ve para arz n n azalmas na yol açar: e fi k1ø veya k2 Ø fi M1Ø veya M2 Ø S ra Sizde 3 Para arz e risi, faiz oran ve para arz aras ndaki iliflkiye göre çizilen bir e ridir. Para çarpan nda yer alan ve halk n tercihleriyle bankalar n tercihlerini yans tan parametrelerin faiz oranlar ndan etkilenmedi ine inan l yorsa çizilecek para arz e risi, yatay eksene dik bir do ruyla gösterilebilir. Ancak, söz konusu parametrelerin faiz oranlar ndan etkilendi i soruluyorsa para arz e risi, pozitif e imli olarak çizilebilecektir. fiöyle ki ekonomide faiz oranlar yükseldi i zaman, bankalar yüksek faizden daha fazla kredi verebilmek için serbest rezervlerini azalt rlar. Benzer flekilde, ekonomik birimler, ellerinde bulundurduklar nakit miktar n azaltarak, yüksek faiz ortam nda daha çok mevduat tutmak isterler. Dikkat edilece i üzere, her iki durumda da para çarpan ve para arz artma yönünde de iflim göstermektedir. Buna göre, faiz oran nda bir yükselme, para arz nda bir art fla yol açmaktad r. Bu anlamda, para arz n n faiz oran ndan etkilendi i söylenebilir. Buna göre faiz oran yla para arz aras nda do ru yönlü bir iliflki söz konusu oldu u için, dikey eksende faiz oran n n yer ald bir grafikte, para arz e risi pozitif e imli bir e riyle gösterilebilir. Baflvurulabilecek Kaynaklar Aren, Sadun. (1992. stihdam Para ve ktisadi Politika. Ankara: s Keyder, Nur. (2002). Para Teorisi ve Politika. Ankara:, s Paras z, lker. (1999). Para Ekonomisi. Bursa: s Paras z, lker (1994), Para Banka Finansal Piyasalar, Bursa, s Yararlan lan Kaynaklar Burton, M ve R. Lombra. (2002). The Financial System & The Economy. 2nd Ed., New York:, South Western. Hubbard, R.G. (2003). The Financial System and the Economy. New York: Addison Wesley. Mayer T. ve di. (2001). Money, Banking and the Economy. New York: Norton Publishing.