ÇIĞLIK. Dr. Çağlar AKGÜNGÖR. AKUT Eğitim ve Araştırma Enstitüsü Ulusal Risk ve Afet Araştırmaları Merkezi (URAM)

Transkript

1 ÇİMENTO ENDÜSTRİSİ İŞVERENLERİ SENDİKASI cilt: 27 sayı: 4 TEMMUZ 2013 Dr. Çağlar AKGÜNGÖR AKUT Eğitim ve Araştırma Enstitüsü Ulusal Risk ve Afet Araştırmaları Merkezi (URAM) ÇIĞLIK Bu sayfadaki fotoğrafta gördüğünüz tabloyu büyük olasılıkla tanıyorsunuz. Sanata ya da özellikle resim sanatına meraklı olmasanız bile, Norveçli ressam Edvard Munch un Çığlık adlı bu eserini daha önce görmüş olma olasılığınız yüksektir. Yapımından 100 yıl sonra popüler bir imgeye dönüşmüş olan Çığlık, çarpıcı bir resimdir, hemen dikkatimizi çeker ve biraz da tedirgin eder bizi. Bir köprünün üzerinde, korkulukların hemen yanında yüzü bize dönük bir insan, yüzünde büyük bir dehşet ifadesiyle başını ellerinin arasına almış bağırmaktadır. Ne var ki, sanki bu haykırışı duyan yoktur, geri plandaki iki kişi sakin bir biçimde köprünün tepeden baktığı körfezi, limanı ve tepeleri seyreder gibi görünmektedirler. Bu anlamda resim bize korkunun yanı sıra yalnızlık, terk edilmişlik duygusu da verir. Adeta bütün dünya, haykıran kişinin üzerine yıkılmaktadır ve o tek başınadır. Bunlardan başka bir şey daha dikkatimizi çeker: Gökyüzü çok büyük bir yangın varmış gibi kırmızı, sarı tonlarındadır fakat ortada ne yangın vardır, ne de yangınla beraber olması gereken siyah dumanlar. Ara ara biraz mavinin göründüğü bu tuhaf gökyüzü, kuzey ışıklarını andırır biçimde katman katmandır. Munch, 22 Ocak 1894 tarihinde günlüğünde bu resmin çıkış noktası olan anı betimler: Şehir dışında yürümektedir. Kendisini yorgun ve hasta hisseder. Güneş batmaktadır ve bulutlar kan kırmızısına dönmüştür. İşte o anda doğayı yırtıp geçen bir çığlık duyduğu düşüncesine kapılır. Daha sonra, resmin 1895 tarihli pastel versiyonlarından birinin çerçevesine yazdığı bir şiirle bu anı yazıya da dökecektir.1 Bu tablonun pek bilinmeyen bir özelliği, bir seri nin parçası olmasıdır. Çığlık, Munch un 1892 yle 1910 arasında yağlıboya ve pastel olarak 4 versiyonunu yaptığı ve Doğanın Çığlığı adını verdiği resim serisinin popüler adıdır.2 Bu sayfada gördüğünüz, Norveç Ulusal Galerisi nde bulunan yağlıboya versiyon olup, biri yine yağlıboya, diğeri pastel olmak üzere iki tanesi de Munch Müzesi nde saklanıyor. Dördüncüsüne gelince, 1895 te tamamlanmış olan bu ikinci pastel versiyon, geçtiğimiz yıl yaklaşık 120 milyon Amerikan Doları karşılığında bir müzayedede satıldı! Şimdiye kadar bir tablo için ödenmiş en yüksek bedelin bu olduğunu hatırlatalım. Munch un tablolarının, özellikle Çığlık ın versiyonlarının hırsızların hedefi olmasına şaşmamak gerek. En son 2004 te Munch Müzesi nden çalınan versiyon da ele geçirilerek müzeye iade edilmişti.4 1 Holland, G.J.(der.), The Private Journals of Edvard Munch: We Are Flames Which Pour Out of the World, The University of Wisconsin Press, Madison, 2005, s Esaak, S., The 3 Munch s Famous Scream, Madanno Stolen, 23 Ağustos Stolen Munch Paintings Found Safe, 31 Ağustos

2 ACİL GÜNDEM Bu ikonlaşmış resim, bir sanat eseri olarak elbet ilgimize layık. Fakat risk ve afet perspektifinden bakanlar için de Çığlık tablosunun ilginç bir yanı var: Yapıldığı koşullar dolayısıyla bu tablo belki de büyük bir felaketin tarihsel belgelerinden biri olabilir Şubat ında ünlü astronomi dergisi Sky & Telescope ta Teksas Üniversitesi nden Donald Olson ve meslektaşları Gökyüzü Kızıla Boyandığında: Çığlık ın Arkasındaki Gerçek Hikaye başlıklı bir makale yayınladılar. 5 Norveç e giderek, Munch un günlüğünde yaşadığı anı deneyimlediği yeri saptadığını iddia eden bu ekibin ikinci bir savı da, Doğanın Çığlığı serisindeki tablolardaki alışılmadık gökyüzüne dairdi. Olson ve arkadaşlarına göre kızıl gökyüzü, ressamın gördüğü bir sanrıdan değil ancak gerçek bir doğa koşulundan kaynaklanmıştı yılında Endonezya da bulunan Krakatoa yanardağı patlamış, atmosfere dağılan kül ve diğer parçacıkların ışığı soğurması nedeniyle yaklaşık 2 yıl boyunca Norveç dahil Avrupa da özellikle gün batımı saatlerinde olağandışı renklere bürünmüştü. Teksas Üniversitesi ekibine göre, bu görüntüler ressamın sonraki yıllarda yaptığı çalışmalara etki etmişti. Yanardağ patlamaları ressamlar için yüzyıllardır konu oluşturuyor. Aslına bakarsanız, binlerce yıldan söz etmek daha doğru olabilir çünkü bildiğimiz ilk volkan resmi, bugünkü Kayseri yakınlarında bulunan Çatalhöyük kazı alanında keşfedilmiş 9000 yıldan daha eski bir duvar resmi. Resimde ön planda dünyanın en eski yerleşim yerlerinden bir kabul edilen Çatalhöyük yerleşimini görüyoruz, arka planda ise türkülerimize konu olmuş Hasan Dağı nı! Milattan önce 7500 lerden beri suskun olan Hasan Dağı nın bu resimde patlama anında tasvir edildiğini düşünürsek, bu buluntunun ne kadar eski olduğunu anlarız. 6 Tabii bu resim modern resimlerin yanında oldukça sade kalıyor. Bugünkü sanat anlayışımıza daha yakın birkaç örnek görmek isterseniz, Karl Briullov un Pompei nin Son Günü (1833), Thomas Cole un Taormina dan Etna Dağı (1843) gibi klasik tablolarına da bakmanızı öneririz. Fakat bu andıklarımızda ve daha çağdaş çalışmalarda yanardağlar genellikle resmin ana unsurlarından biridir. Bizim gözümüzde Munch un Çığlık ve diğer resimlerini farklı kılan da bu: Munch, bir yanardağın, yanardağ patlamasının resmini yapmayı amaçlamamıştı, hatta belki de Krakatoa nın infilakı hakkında pek bilgisi yoktu. Ama 1883 ten sonraki iki yıl boyunca bulunduğu yerden km ötede meydana gelmiş bir felaketin etkisini yaşamıştı. Krakatoa nın patlamasının sonuçları Edvard Munch için gökyüzünün renginin değişmesiyle sınırlı kalmış olabilir ama, Güneydoğu Asya için pek de öyle olmadığını tarihsel belgelerden anlıyoruz. Bugünkü Endonezya yı oluşturan iki büyük kara parçası - Java ve Sumatra - arasında kalan Sunda Boğazı nda bir ada olan Krakatoa daki yanardağ, 20 Mayıs 1883 te buhar ve kül püskürtmeye başlayarak faaliyete geçmiş, Ağustos ta da bir dizi patlamayla çevresine yıkım getirmişti. Patlamaya ilişkin verilere bir bakalım: Patlamanın 200 megaton TNT nin patlamasına eşdeğer olduğu (Hiroşima ya atılan termonükleer bombanın katı) düşünülüyor. Çıkan ses dalgalarının dünya çapında basınçölçerlerce kaydedildiğini, sesin 3000 ila 5000 km kadar uzaklıkta da duyulduğunu biliyoruz. Krakatoa Adası nın üçte ikisi denize batmış, sıcak gaz ve kaya püskürtüleri aradaki denizi de geçerek (40 km mesafeye kadar) güney Sumatra kıyılarında ölüm ve hasara neden olmuştu. Yanı sıra, büyük bir tsunami meydana 5 Doescher R.L., Olson D.W. ve Olson M., When the sky ran red: the story behind The Scream, Sky & Telescope, Şubat 2004, s (son erişim ); 97

3 ÇİMENTO ENDÜSTRİSİ İŞVERENLERİ SENDİKASI cilt: 27 sayı: 4 TEMMUZ 2013 gelmiş, yüksekliği 40 metreye varan dalgalar, görece uzak kıyılarda bile ciddi kayıplara yol açmıştı. Krakatoa felaketinin insan kaybı bakımından bilançosunun kişinin altında olmadığı söylenebilir. 7 Tabii bunlar, volkanın faaliyetinin doğrudan, yakın çevre üzerindeki etkileridir. İşin bir de küresel boyutu var. Krakatoa patladığında, çevresine yaklaşık 21 km 3 hacminde kaya, tüf ve kül fırlattığı sanılıyor. Küllerin atmosferde 80 km kadar yüksekliğe ulaştığı da varsayılıyor. Rüzgarların taşıdığı parçacıkların 2500 km mesafeye kadar taşındığı da gözlemlenmiş. Tahminlere göre yüksek rüzgarlarla iki haftada Ekvator boyunca genişleyen kül bulutları, kuzeye ve güneye ilerleyerek dünya atmosferine yayılmış. Bu bulutların tozun yanı sıra su buharıyla birleştiğinde sülfürik asit ortaya çıkmasına neden olan sülfür dioksit içerdiğini hatırlatalım. 8 Oluşan asidik aerosoller ve volkan külünden tabaka, güneş ışınlarını yansıtabildiği için küresel ölçekte sıcaklıkların 1 dereceden fazla düşmesine neden olmuş, 1888 e kadar da olağandışı hava koşulları sürmüştür. Aynı tabakanın, Munch un resimlerinde arka planda gördüğümüz anormal gökyüzü görüntülerinin de muhtemel kaynağı olduğunu belirtmiştik (ipucu: William Ashcroft un özellikle bu ışık koşullarını resmettiği 1883 tarihli çalışmalarına da bakmak isteyebilirsiniz) ten önce de Krakatoa nın benzer felaketlere yol açtığı tarihsel kayıtlardan biliniyor. Zaten yanardağlar konusunda Endonezya nın hali, düşman başına : İki kıtasal plakanın (Avrasya ve Avustralya) ve iki okyanus plakasının (Filipinler ve Pasifik) birleştiği bir noktada bulunan bu ülkede 2012 verilerine göre halen aktif 127 volkan var. 9 İşte bunlardan başka bir tanesi, Tambora, 1815 yılında patlamış ve iklim üzerindeki etkileriyle dünyanın Yaz Olmayan Bir Yıl geçirmesine, tarımsal üretimi mahvederek kıtlık, açlık, göç ve diğer kitlesel olaylara neden olmuştu. 10 Bu felaketi başka bir yazımızda ayrıntılı olarak ele alacağız, şimdi yakın zamanlarda dolaylı olarak da olsa hepimizin tanık olduğu bir yanardağ olayını anımsamaya çalışalım yılı Mart ayında, İzlanda nın güneyinde bir yanardağ olan Eyjafjallajökull (e-ya-fıyatla-yökutl okunuyor) kıpırdamaya başladı. Önceleri depremsellik olarak kaydedilen hareketlilik, 20 Mart 2010 daki küçük bir patlamayla devam etti, son olarak da 14 Nisan günü asıl patlama başladı. Yanardağın 14 Nisan ı izleyen günlerde çeyrek km 3 kadar püskürtü çıkardığı tahmin ediliyor. Bu arada kül bulutlarının 9 km yüksekliğe ulaştığı da gözlemlendi. Bu verileri yukarıda sözünü ettiğimiz Krakatoa patlamasının sonuçlarıyla karşılaştırdığımızda, Eyjafjallajökull patlamasının ne kadar sınırlı kaldığını anlayabiliyoruz. Zaten yerbilimciler de bu olayı Volkan Patlamaları İndeksi ne göre 1 ile 4. derece olarak tanımladılar (Krakatoa için verilen tahmini şiddet 6 dır). Kısaca Eyjafjallajökull patlaması, tarihteki büyük volkan patlamaları ile kıyaslandığında biraz sönük kalıyor. Gelgelelim, bu küçük patlama bile küresel açıdan önemli bir soruna yol açtı: Yayılan kül bulutları, Kuzey yarımkürede havayolu taşımacılığını durdurdu. 11 Sanılabileceğinin aksine, kül ve toz bulutlarının havayolu ulaşımına tek olumsuz etkisi görüş koşullarının kötüleşmesi değil. Uçakların uçuş süresince ciddi hasar görmesi riski de var. Mikroskopik parçacıklar, uçak motorlarına dolarak türbinlere hasar veriyor ve motorları bozabiliyor. Hatta partiküller 7 Krakatau, Indonesia 1983, ; Krakatoa en.wikipedia.org/wiki/krakatoa 8 Thompson, M., Sulphur Dioxide SO2, 9 a.e. 10 The Year Without a Summer, Eruptions of Eyjafjallajökull, 98

4 ACİL GÜNDEM tıpkı sanayideki kumlama işleminde olduğu gibi, hızla giden uçağın ön camlarını zımparalayabiliyor bunları buzlu cama dönüştürebiliyor. 12 İşte bu risk nedeniyle 14 Nisan 2010 dan sonraki bir hafta boyunca Avrupa daki havacılık yetkilileri, daha önce görülmemiş boyutta önlemler aldılar. Kül bulutları 22 Nisan a kadar geçen sürede 30 dan fazla ülkede aralıklı olarak havaalanlarının faaliyete kapanmasına, uçuşların iptaline ve çok büyük gecikmelere yol açtı. Verilere göre Avrupa çapında 313 havaalanı işleyemedi, Avrupa ya gelen ya da oradan diğer yönlere yapılacak uçuşların dışında bir da Avrupa hava sahasını kullanacak olan den fazla uçuş iptal edildi. Aradaki 4000 km mesafeye rağmen ülkemiz bile Nisan 2010 da belirli saatlerde bazı uçuş yollarını kapatmak zorunda kalmıştır. Etkilenen toplam yolcu sayısının ise 10 milyona yakın olduğu tahmin ediliyor. 13 Bu yolcuların krize bulundukları yabancı ülkede veya aktarma için bulundukları ülkelerin havaalanlarında yakalanmaları lojistik sorunları kadar, idari-hukuki sorunlar da doğurdu. Zorunlu olarak indikleri ülkenin vizesine sahip olmayanlar, havaalanlarını terk edemedikleri için otel vb. barınma imkanlarından yararlanamadılar. Böyle bir durum için tasarlanmamış olan terminal binalarında yolcuların geçici olarak barındırılması gerekti. Avrupa daki havaalanlarına uçamayan yolcular bazı durumlarda Barselona, Atina gibi uçuşa kapatılmamış olan alanlara indirilerek buradan evlerine karayolu ile gönderildiler. 14 Ne zararı olur? demeyin, Atina dan Oslo ya otobüsle gitmek iki günden fazla sürüyor! Yolcular birey ya da grup halinde bulabildikleri bütün araçlarla evlerine dönmeye çalıştıkları için alternatif ulaşım vasıtaları büyük bir yük altında kaldı, özellikle de tren ve otobüsler. Örneğin Londra-Paris-Brüksel seferlerini yapan Eurostar hattında 15 Nisan günü normalden yolcu daha fazla taşındı. 15 Maddi açıdan şanslı olanlar taksi tutmak yoluna bile gittiler. Oslo dan Londra ya taksiyle giden İngiliz aktör John Cleese gibi... Cleese evine kaç saatte (ya da günde) varmıştır öğrenemedik ama fatura tutarı konusunda bilgi verelim: 3300 İngiliz Pound u! 16 Uzmanlara göre havayolu taşımacılığının bu şekilde durmasının maliyetini hesaplamak güç. Her iş günü Avrupa hava sahasını kullanan e yakın uçuşta yalnızca yolcuların değil önemli miktarda yükün de taşınıyor olması sorunun zorluğunu arttıran diğer bir etken. Yük taşımacılığındaki %61 azalmanın sonucu olarak varış noktasına hızla taşınması gereken posta ve diğer kuryelerin, sanayi için kritik olan üretim mallarının, bozulabilir mal ve ürünlerin teslim edilememiş olması vb. durumları da hesaba katmak gerekiyor. 17 Fakat en azından yolcu taşımacılığı boyutunda Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği IATA yaklaşık bir rakam verebiliyor. IATA ya göre Nisan dönemi için havayollarının gelir kaybı, önceden planlanmış uçuş ve hizmetlerin yapılamaması nedeniyle 1.7 milyar Amerikan Doları na vardı. Avrupa Havayolları Birliği AEA ya göreyse Nisan döneminde müşterilere sağlanan ulaşım, barınma; uçakların havaalanında park ücretleri gibi giderlerle beraber üye havayollarının kayıpları 850 milyon Avro oldu Volcanic Ash, 13 Air travel disruption after the 2010 Eyjafjallajökull eruption, travel_disruption_after_the_2010_ Eyjafjallaj%C3%B6kull_eruption ; Hansstein F., Mazzocchi M. ve Ragona M., The 2010 Volcanic Ash Cloud and Its Financial Impact on The European Airline Industry, CESifo Forum, Cilt 11(2010), Sayı 2, s Hansstein vd., a.e., s.92; Air travel disruption after the 2010 Eyjafjallajökull eruption, travel_disruption_after_the_2010_eyjafjallaj%c3%b6kull_eruption 15 Hansstein vd., a.e. 16 Jamieson Alastair, John Cleese takes 3300 taxi across Europe to beat ash flight caos, The Telegraph, 17 Nisan Hansstein vd., a.e., s a.e., s.94 99

5 ÇİMENTO ENDÜSTRİSİ İŞVERENLERİ SENDİKASI cilt: 27 sayı: 4 TEMMUZ 2013 Eyjafjallajökull un püskürmesi bu kadar büyük bir krize neden olunca doğal olarak dünya medyasının da büyük ilgisini çeken bir gündem maddesine dönüştü (yanardağın adının nasıl okunacağı konusunun habercileri ve sunucuları nasıl zor durumda bıraktığı da sevimli bir anı olarak belleğimizde kalacak). Avrupa hava sahasının kapatılması kararı, ekonomik ve toplumsal sonuçları nedeniyle eleştirilere de uğradı ve yetkililerin risk karşısında aşırı tepki verdikleri de iddia edildi, yetkililer de kararlarının akılcılığında ısrar ettiler. 19 Burada aslında risklere, özellikle de teknolojik risklere ve bunlara ilişkin kamu politikalarına dair tartışmaların merkezindeki bir soru(n) yine gündeme gelmiş oldu: Ne kadar risk kabul edilebilir dir? Bilim bu soruya yanıt ararken bize her zaman düşündüğümüz kadar yardımcı olamayabiliyor. Eyjafjallajökull patlaması gibi bir kriz sırasında, değişik tipte uçakları, jet motorlarını ve diğer donanımları binlerce saatlik testlerden geçirmek şansımız yoktur. Ancak bilim, bu tip sistemli araştırmalar olmadan risklerden doğan belirsizliği de gideremez. Belirsizliğin ortadan kaldırılması ise insan davranışını yönlendirebilmek ve olası zararı en az düzeyde tutmak için gereklidir. Ne yazık ki yaşadığımız birçok örnekte, bir riskin acil duruma ya da afete dönüştüğünde bilimsel araştırmalara (ve bunlar için gerekli yatırıma) ve hukuki düzenlemelere konu olduğunu görüyoruz. Hukuki düzenlemelerin ciddi araştırmalara ve güvenilir araştırma sonuçlarına dayanması da çok önemli. Örneğin İngiltere Sivil Havacılık Dairesi nin belirlediği uçuş için emniyetli azami volkan tozu miktarı, konulan emniyet sınırının (4mg/m 3 ) keyfi olduğu ve aceleyle belirlendiği eleştirilerine neden oldu. 20 Kısacası Eyjafjallajökull, ölüme neden olmadı, çevresinde çok az fiziksel zarara neden oldu, ve korkulduğu gibi hemen yanındaki Katla yanardağını da tetiklemedi 21 ama teknolojinin gelişmesi ve refah artışı sonucunda milyonlarca kişinin günlük yaşamının parçası haline gelmiş hava ulaşımı ve taşımacılığının altında pilotların, yer kontrol görevlilerinin, bakım-onarım ve işletme uzmanlarının, devasa tedarik zincirleri ve organizasyonların yanı sıra otomatik denetim, uyarı, yönetim sistemleri ve diğer teknolojilerin oluşturduğu hassas bir sistemler bütünü olduğunu bizlere anımsattı. İşler halde olmalarını son derece sıradan bir durum olarak ele aldığımız tüm bu sistemlerin bir doğa olayıyla durmak zorunda kalabileceğini gösterdi. Yükselen kül bulutları nedeniyle İtalya ya kadar otobüsle gitmek zorunda kalan Barcelona, Inter Milan karşısında oynadığı yarı final maçını yorgunluktan mı kaybetmiştir bilemiyoruz, fakat belki de bu küçük volkana bu kadar yüklenmemek daha iyi olacak. 22 Eyjafjallajökull bilmeden de olsa bize küçük bir iyilik de yaptı: Uçuşların durdurulduğu 5 gün boyunca havacılık endüstrisi 1,2 milyon varil daha az yakıt kullandı, yarattığı karbon emisyonu da 1,3-2,8 milyon ton azaldı! EU Disagrees With Airlines Criticism Over Airspace Closure, 20 Volcanic Ash and Aviation Safety, 21 Eyjafjallajökull, 22 Inter Milan vs. Barcelona: WhatThe Spanish Papers Are Saying..., sport/football/competitions/championsleague/ /inter-milan-v-barcelona-what-the-spanish-papers-are-saying...html 23 Consequences of the April 2010 Eyjafjallajökull Eruption, wiki/consequences_of_the_april_2010_ Eyjafjallaj%C3%B6kull_eruption 100

6 ACİL GÜNDEM KAYNAKÇA Doescher R.L., Olson D.W. ve Olson M., When the sky ran red: the story behind When the sky ran red: the story behind The Scream, Sky & Telescope, Şubat 2004, s.28. Hansstein F., Mazzocchi M. ve Ragona M., The 2010 Volcanic Ash Cloud and Its Financial Impact on The European Airline Industry, CESifo Forum, Cilt 11(2010), Sayı 2, s. 94. Holland, G.J.(der.), The Private Journals of Edvard Munch: We Are Flames Which Pour Out of the World, The University of Wisconsin Press, Madison, 2005 Internet Sayfaları (yazar adına göre) Esaak, S., The Jamieson A., John Cleese takes 3300 taxi across Europe to beat ash flight caos, The Telegraph, 17 Nisan 2010 Thompson, M., Sulphur Dioxide SO2, /motm/so2/so2v.htm Internet Sayfaları (anonim sayfalar) Air travel disruption after the 2010 Eyjafjallajökull eruption, _ Eyjafjallaj%C3%B6kull_eruption Consequences of the April 2010 Eyjafjallajökull Eruption, Eyjafjallajökull, EU Disagrees With Airlines Criticism Over Airspace Closure, Eyjafjallajökull, Inter Milan vs. Barcelona: WhatThe Spanish Papers Are Saying..., sport/football/competitions/champions-league/ /inter-milan-v-barcelona-what-the-spanish-papers-are-saying...html Krakatau, Indonesia 1983, _work/krakatau.html ; Krakatoa Munch s Famous Scream, Madanno Stolen, munchs-famous-scream-madonna-stolen/, 23 Ağustos 2004 Stolen Munch Paintings Found Safe, 31 Ağustos 2006 The Year Without a Summer, a_summer Volcanic Ash, Volcanic Ash and Aviation Safety, Eruptions of Eyjafjallajökull, eruptions_of_eyjafjallajokull ; 101