Milli Mücadele Döneminde Askeri Gelişmeler. ORTAK DERSLER ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ I Prof. Dr. Bünyamin KOCAOĞLU

Transkript

1 10 Milli Mücadele Döneminde Askeri Gelişmeler ORTAK DERSLER ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ I Prof. Dr. Bünyamin KOCAOĞLU 1

2 Ünite: 10 MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİNDE ASKERİ GELİŞMELER Prof. Dr. Bünyamin KOCAOĞLU İçindekiler Güney ve Güneydoğu Anadolu Cephesi Maraş Savunması Urfa Savunması Antep Savunması Adana ve Çevresinin Kurtuluşu Doğu Cephesi Batı Cephesi Trakya Türk Müfrezeleri nin Yunan İşgaline Direnmeleri ve Mücadeleleri KAYNAKÇA

3 10 Milli Mücadele Döneminde Askeri Gelişmeler Güney ve Güneydoğu Anadolu Cephesi İtilaf Devletleri, Mondros Mütarekesi ile ve I. Dünya Savaşı sırasında kendi aralarında yaptıkları gizli anlaşmalar gereği Osmanlı Devleti ni paylaşmaya karar vermişlerdi. Bu sebeple özellikle İngiltere ve Fransa, dünyayı yeniden şekillendirme projesini hayata geçirmek için kendi aralarında bir dizi konferanslar ve toplantılar tertip ettiler. Bu toplantılardan ilki 18 Ocak 1919 yılında Paris te yapıldı. Paris Barış Konferansında İtilaf devletleri bir dizi görüşmeler gerçekleştirmiş ve burada alınan kararlar gereği daha önceden gizli anlaşmalarla İtalyanlara vaat edilen İzmir ve civarı Yunanlılara verilmiştir. Aynı şekilde İngiltere ve Fransa arasında da Osmanlı Devleti nin Ortadoğu daki topraklarının paylaşılması hususu tam olarak karara bağlanamamıştı. Paris Barış Konferansından başlayarak 15 Eylül 1919 Suriye Anlaşması na kadar bu iki devlet Anadolu nun güneyindeki verimli toprakları kendi aralarında paylaşma çabasını sürdürmüşlerdir. İngilizler Mondros Mütarekesi nin 7. maddesine dayanarak daha Mütarekenin imzalanmasının üzerinden 72 saat geçmeden Musul u işgal etmişlerdi. Bu işgal aslında Güney Doğu Anadolu nun işgalinin ön çalışmasıydı. Nitekim bir hafta içinde yani 9 Kasım da İskenderun İngilizler tarafından işgal edilmişti. Hareketlerini Adana, Maraş ve Antep yönünde ilerleten İngilizler, Başbakanları Llyod George un deyimiyle bu işgalleri I. Dünya Savaşı nın doğal bir sonucu olarak görmüş ve işgallerin haklı olduğunu savunmuştur. Fransızlar da 11 Aralık 1918 de Dörtyol a asker çıkarmışlar ve Çukurova bölgesi bir anda İtilaf Devletlerinin işgali altında kalmıştır. I.Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devleti ni paylaşma anlaşmalarından Sykes-Picot a göre Fransızlar Anadolu nun güneyinin kendilerine vaat edildiğini ve kendileri ile bu bölgenin tarihi bağları bulunduğunu iddia ederek İngilizlere başvurmuşlar ve aralarında yaptıkları Suriye Anlaşması ile (15 Eylül 1919) İngilizler Güneydoğu Anadolu dan çekilmeyi kabul etmişti. Bu bağlamda işgaller Fransızlar tarafından devam ettirilmiştir. Yer altı kaynakları bakımından zengin Musul u İngilizlere veren Fransızlar, kendi deyimleriyle Alp Dağları nın ve bereketli Nil Deltası nın bulunduğu Çukurova yı sömürgeleştirmeyi planlamıştır. Fransız kuvvetleri, 17 Aralık 1918 de Mersin i, 21 Aralık 1918 de Adana yı ve 27 Aralık 1918 de Pozantı yı işgal ederek aslında Anadolu nun güneyinde kalıcı olacaklarını göstermeye çalışmış, ancak Türk Milletinin insanüstü gayreti ve vatan sevgisi onların bu planlarını altüst etmiştir. Fransızlar ayrıca kendilerine yardımcı olmak için bölgede yaşayan Ermenileri de kışkırtmaktan ve kullanmaktan geri kalmamıştır. Fransızlar tüm güney ve güneydoğu Anadolu da yaşayan halkı işgal karşısında sindirebilmek ve bölgeyi kolayca idare edebilmek için bir takım önlemler almaktan da geri durmamıştır. Fransız işgal kuvvetleri komutanı General Queratte in (Keret) bölge halkına yayınladığı bildiri Fransız zulmünün ne derece şiddetli olduğunun anlaşılması açısından önemlidir. Bu bildiriye göre; Niçin taşıdığına bakılmaksızın üzerinde tabanca bulunan herkesin anında kurşuna dizilmesi Herhangi bir kargaşalık anında ölen veya yaralanan bir Fransız a karşı yerli halktan iki kişinin kurşuna dizilmesi ve bunun kur a ile tespiti Herhangi bir evden silah atılırsa o evin yakılması Osmanlı Hükümeti memurlarının, böyle bir durumun ortaya çıkması halinde idare haklarının elinden alınması ve sokakların mitralyöz, bomba ve gazlı mermilerle ateş altına alınması. Görüldüğü gibi Fransızlar, Türk halkını bölgeden kaçırmak ve burada bir Ermeni Devleti kurabilmek için her türlü baskıyı ve şiddeti kullanmışlar ve bu tutum bölge halkının Kuva-yı Milliye birlikleri şeklinde örgütlenmesine neden olmuştur Maraş Savunması Maraş, Mondros Mütarekesi nin imzalanmasından sonra altlaşmanın 7. maddesine dayanılarak İngilizler tarafından 22 Şubat 1919 da işgal edilmişti. İlk işgal sırasında kente gelen İngiliz askerlerinin sayısı Maraş mutasarrıfına göre yaklaşık altıyız kişi idi. İngilizler işgal sırasında ve sonrasında bölgede yaşayan Maraşlı ve Zeytin li Ermenilerini de kullanmaktan çekinmemişlerdir. Aslında Ermeniler daha İngilizler kente girmeden onları şehir dışında karşılamak için bir bando bile teşkil etmişlerdi. Bu davranış bölgede zaten mevcut olan Türk Ermeni mücadelesini daha da keskinleştirmiştir. 3

4 ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ I 110 İngilizler ve Fransızlar arasında 15 Eylül 1919 da yapılan Suriye Antlaşması gereği İngilizlerin, Güneydoğu Anadolu yu Fransızlara bırakmayı kabul etmesi bölgede yaşayan Müslüman Türk ahali üzerinde derin tesir bırakmış ve işgalin kabul edilmeyeceği Maraş halkı tarafından tüm dünyaya adeta haykırılmıştı. Fransızlar 29 Ekim 1919 da Maraş a bir kısım kuvvetle geldiler. 30 Ekimde kenti İngilizlerden teslim aldılar ve 1 Kasım da İngilizler Maraş tan ayrıldılar. Böylece bu bölgede işgali artık İngilizler değil, Fransızlar organize edecekti. Mustafa Kemal Paşa işgalin protesto edilmesi için yurdun her yerine protesto mitingleri düzenlenmesi gerektiğini bildiren telgraflar çekerek milli bilincin uyanmasına yardım etmiş ve yörede kurtuluş ümidinin organizasyonuna yardım etmişti. Maraş ta halkı kurtuluş yolunda ateşleyen ilk gelişme Fransız askerlerinin ve Müslüman Türk ahali üzerinde büyük baskı kuran Ermenilerin taşkınlıkları olmuştur. 31 Ekim 1919 da sarhoş birkaç Ermeni nin sokakta yürüyen bir kadına saldırmaları üzerine orada bulunan ve asıl adı Ali olan ancak yaptığı meslek ile anılan Sütçü İmam ın masum Türk vatandaşına saldıran Ermenilerden birini öldürmüştür. Sütçü İmam ın olay yerinden hemen uzaklaşması ve buradan Elbistan a geçmesi üzerine Fransız askerlerinin Müslüman Türk vatandaşları üzerindeki baskıyı arttırmaları şehirdeki havayı büsbütün germiş ve bu olay Maraş ın kurtuluşu için tetikleyici bir rol oynamıştır. Maraş ta kurtuluşa giden yolda önemli bir olay da yaşanan bayrak olayıdır. 27 Kasım tarihinde Fransız işgal kuvvetleri komutanı Yüzbaşı André Ermeni Agop Hırlakyan ın evinde verdiği davette ev sahibinin kızı Helena ile dans etmek istemiştir. Helena nın Fransız ve Ermeni bayraklarının bulunmadığı yerde dans etmeyeceğini bildirmesi üzerine Maraş kalesinin üzerinde dalgalanan Türk Bayrağı Fransız kumandanın emriyle indirilmiştir. Sabah kalede Türk Bayrağı yerine Fransız Bayrağının dalgalandığını gören Maraş halkı duruma tepki göstermiştir. Cuma günü Cuma Namazı kılmak için kentin en büyük camisi olan Ulu Cami ye toplanan halktan bayraksız namaz kılınmaz itirazlarının yükselmesi üzerine cami imamı Rıdvan Hoca şu açıklamayı yapmıştır: Hürriyeti elinden alınmış bir millet Cuma namazı kılamaz. Bunun üzerine halk Maraş kalesine doğru yürüyüşe geçmiş ve kaleye Türk bayrağı tekrar dikilerek açıkça Fransızlara meydan okunmuştur. Bunun üzerine Fransızlar, kentin ileri gelenlerini çıkan olayların sorumlusu olarak tutuklamışlar ve bu tutum Türk Milleti üzerinde derin tesirler bırakmış ve şehrin kurtuluşu için büyük bir mücadele başlatılmıştır. Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti nin bizzat organize ettiği direnişte Mustafa Kemal Paşa, Kılıç Ali, Yörük Selim ve Cemil Cahit Beyi bölgeye göndererek halkı Kuvayı Milliye olarak örgütlemiştir. Neticede Fransız kuvvetleri 11/12 Şubat 1920 gecesi Maraş ı boşaltmak zorunda kalmış ve böylece yaklaşık bir yıl Fransız işgalinde kalan şehir kendi başına ve yine kendi gücüyle kurtulmayı başarmıştır. Fransızların Maraş ı terk etmesi üzerine onlara çok güvenen ve bölgeden Türk Milletini atabileceğini zanneden Ermeniler de Fransızlarla birlikte kenti terk etmiştir Urfa Savunması 24 Mart 1919 da İngilizler tarafından işgal edilen Urfa, 15 Eylül de yapılan Suriye antlaşması gereği Fransa ya devredilmiştir. 30 Ekim de kente giren Fransız askerlerinin çok az bir kısmı kendi askerlerinden oluşmakta, geri kalan asker ihtiyacı da bölgede yaşayan Ermenilerden karşılanmıştır. Silahlı Ermenilerin halka karşı kışkırtıcı davranışları sebebiyle Jandarma Komutanı Ali Rıza Bey ve belediye başkanı Hacı Mustafa nın önderliğinde kurulan Urfa Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Fransızlara karşı halkı örgütlemeye çalışmıştır. Urfalılar 15 Ocak ta Kuva-yı Milliye teşkilatını kurarak örgütlenmişlerdir. Namık Bey ve Ali Saip Bey in başkanlığında yaklaşık üç bin kişilik bir birlik kuran Urfa halkı, 7 Şubat 1920 de Fransızlara şehrin 24 saat içerisinde boşaltılması yönünde bir ültimatom vermişlerdir. Zaman kazanmaya çalışan Fransızlar, birliklerini güçlendirerek Kuva-yı Milliye birliklerini yenmeyi planlamıştır. 8/9 Şubat gecesi kente giren Türk birlikleri Fransız birliklerini kuşatmışlar ve Urfa da 9 Şubatta çarpışmalar şiddetlenmiştir. Nihayet Fransızlar 8 Nisan 1920 de mütareke yapmayı kabul etmişler ve 11 Nisan sabahı kenti terk etmeye başlamışlardır. Ali Saip Bey, 11 Nisan da Heyet-i Temsiliye başkanı Mustafa Kemal Paşa ya çektiği telgrafta Fransızların kenti terk ederken Müslüman ahaliye karşı saldırıda bulunmaları üzerine Fransız birliklerine yetişilerek tekrar bir çarpışma yaşandığı ve çarpışma sonucunda Fransız komutan ve subaylarının öldürüldüğü, yüz kadar askerin esir edildiği bilgisi verilmiştir. Maraş tan sonra Urfa yenilgisi de Fransız kamuoyunda geniş yer bulmuş ve o günün gazeteleri Urfa da ne arıyorduk, Urfa da yani Küçük Asya nın göbeğinde bir Fransız Garnizonunun işi neydi gibi başlıklar atarak Türk Milletine karşı yapılan bu haksız işgalleri en azından kamuoyu nezdinde sorgulamaya açmıştır. 11 Nisan itibariyle Urfa için 5 ay 10 gün sürmüş olan Fransız işgali sona ermiştir. 4

5 10 Milli Mücadele Döneminde Askeri Gelişmeler Antep Savunması Antep şehri, Ortadoğu ve Anadolu ya giriş kapısı olması sebebiyle stratejik açıdan çok önemli bir noktadadır. Bu önemli kavşak noktası üzerinde bulunması sebebiyle 15 Ocak 1919 yılında İngilizler tarafından işgal edilmişti. Fransız ve İngilizlerin kendi aralarında yaptıkları Suriye Antlaşması ile kent İngilizler tarafından 29 Ekim 1919 da Fransızlara devredilmiştir. Kenti o tarihte teslim alan Fransız işgal kuvvetleri, bölgenin Osmanlı Devleti tarafından kendilerine devredildiğini ve herkesin yayınlanan emirlere uymaları gerektiği yönünde bir bildiri yayınlamışlardı. Fransızlar askeri kuvvetlerinin azlığı sebebiyle şehirde bir Ermeni alayı kurmuşlar ev bu şekilde Türk halkını sindirmeyi amaçlamışlardı. Mustafa Kemal Paşa nın, Antep Maraş ve çevresinin işgalinin protesto edilmesi için yaptığı çağrı bölgede yankı bulmuş ve 10 Kasım 1919 da kentte olaylar çıkmıştır. Antep halkı haklı davalarını tüm dünya kamuoyuna duyurmak için mitingler düzenlemiştir. 21 Ocak 1920 de Mehmet Kamil Ermeniler tarafından şehit edilmiş bunun üzerine halk teşkilatlanmaya başlamıştır yılında kurulan Maarif-i Mahalliye cemiyeti çatışmalar başladığında Cemiyet-i İslâmiye olarak faaliyet göstermiş, daha sonra bu cemiyet Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ne dönüşmüştür. Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti nin kurulmasıyla Antepliler daha organize bir şekilde hareket etmeye başlamışlardır. Bu bağlamda cemiyet savunma işleri için her üyeden bir miktar para, silah ve cephane temin etmesini istemiştir. Antep halkının Fransızlara yiyecek ve içecek satmayarak onları şehirden kovma planları Fransızların yiyeceklerini Kilis üzerinden getirmeye itmiştir. Bunun için Antep-Kilis yolunun derhal kapatılması düşünülmüş ve bu işe Şahin Bey memur edilmiştir. Şahin Bey ve emrindeki gönüllü birlikler bu çerçevede Kilis üzerinden gelen bütün yiyecek ve silah taşıyan Fransız konvoylarına saldırmış ve onları Kilis e geri püskürtmüşlerdir. 3 Şubat tan başlamak üzere Kilis Antep yolunun Kuva-yı Milliye birlikleri tarafından kesilmesi Fransızları zor durumda bırakmıştır. 26 Mart tarihinde Fransızların daha büyük bir kuvvetle yolu açma teşebbüsleri Şahin Bey in kuvvetlerinin yenilmesi ve Şahin Bey in şehit olması ile neticelenmiştir. 28 Mart günü Antep e giren Fransızlar kentteki durumlarını güçlendirmişlerdir. 1 Nisanda kentteki çatışmalar hızlanmış ancak asker ve mühimmat sayısının azlığı sebebiyle Türk halkı istenen başarıyı gerçekleştirememiştir. Fransız kuşatmasının aşılamaması sebebiyle Antep halkı büyük bir açlık felaketi ile karşı karşıya kalmıştır. 6/7 Şubat 1921 gecesi Antep ten çıkmak için bir taarruz hareketi deneyen milli kuvvetlerin bir kısmı şehirden çıkmayı başarmıştır. 8 Şubatta Şeyh Camiinde toplanan Antep in ileri gelenleri şehri Fransızlara teslim etme yönünde Antep halkından yetki almışlar ve Antep Fransızlara teslim edilmiştir. Uzun bir açlık ve yokluk dönemi geçiren Antep halkının çektiği acıların bir göstergesi olarak Büyük Millet Meclisi 6 Şubat 1921 tarihinde aldığı bir kararla Antep adını Gaziantep olarak değiştirmiştir. 20 Ekim 1921 tarihli Ankara İtilafnamesi nin imzalanmasıyla Fransızların bölgeden çekilmeyi kabul etmesi üzerine 25 Aralık 1921 tarihinde Gaziantep düşman işgalinden tamamen kurtulmuştur Adana ve Çevresinin Kurtuluşu I. Dünya Savaşı nda işgale uğramayan Çukurova bölgesi, savaş bittikten sonra Sykes-Picot Anlaşması nı uygulamaya koymak amacıyla Mondros Mütarekesi nin 7. maddesine dayanılarak işgal edilmiştir. İngilizler ve Fransızlar tarafından işgal edilen bölge ekonomik ve siyasi sebeplerle çok önemli bir konumdaydı. İngilizlerin, bakış açılarını Anadolu nun doğusuna yani Musul taraflarına çevirmesi sebebiyle bölgeye Fransız kuvvetleri egemen olmuştur. Fransızlar, 11 Aralık 1918 de Dörtyol u, 17 Aralık ta Mersin i, 19 Aralık ta Tarsus u ve 21 Aralık 1918 de Adana yı işgal ettiler. Kısa süre içerisinde işgal kuzeye doğru yayılım göstermiş, Pozantı, Ceyhan, Kozan ve Osmaniye yi de içine almıştır. İstanbul Hükümeti nin bölgeyi gözden çıkardığının anlaşılması ve özellikle Ermenilerin faaliyetleri yüzünden bölgede yaşayan Müslüman ahali kuzeye doğru yani Toros Dağlarına ve İç Anadolu ya doğru göç etmiştir. Fransızlar tarafından bölgede görev yapan Osmanlı mülki memurlarının görevlerinden alınması ve yerlerine Ermeni memurların atanması bölgede kalan ahaliyi daha da bunaltmıştır. Fransızlar bölgede yaşayan Ermenileri kullanarak işgali genişletmeye ve bölgeyi sömürgeleştirmeye çalışmıştır. Esasen Ermenilerin Fransızlara destek vermesinin altında yatan neden eskiçağda Kilikya olarak bilinen Çukurova da bir Ermeni devleti kurmaktı. Ermeniler nüfus yoğunluğunu değiştirmek için Fransızların bölgeyi işgalinden sonra buraya yoğun bir Ermeni göçü başlamıştır. Gelen Ermenilere yer bulmak ve isteklerini gerçekleştirmek için Müslüman ahaliye akla hayale gelmeyen işkenceler ve saldırılar düzenlenmiştir. Bu Ermeni ve Fransız tazyiki ve saldırıları da halk arasında birlik ve beraberlik duygusunu geliştirmiş ve bölgede işgale karşı büyük bir direnç oluşmuştur. İstanbul da Kilikyalılar Cemiyeti adı altında bir cemiyet kurularak işgale karşı siyasi bir tepki oluşturulmuştur. Bölgede yaşayanlar tarafından Karaisalı teşkilatı kurularak silahlı mücadele yapılması için ilk adım atılmıştır. 5

6 ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ I 110 Fransızların dayanılmaz zulmüne karşılık tüm dünyaya bazı gerçeklerin açıklanması için Mustafa Kemal Paşa Refet Paşa ya İtalyan Ajansı nda yayınlanması için 31 Mart 1920 de bir yazı göndermişti. Bu yazıda özellikle Ermeni komitacıların Müslüman ahaliye karşı giriştikleri yıldırma, korkutma ve öldürme eylemlerinin büyük boyutlara ulaştığı ve buna müsaade edilmemesi tüm dünyaya duyurulmaya çalışılmıştır. Bir yandan işgale karşı protestolar sürerken bir yandan da Kuva-yı Milliye birlikleri kurulmaya ve teşkilatlanmaya çalışılmıştır. Fransız işgalinin Pozantı ya kadar genişlemesi ve 11 Nisan 1920 de Pozantı yı işgal etmeleri üzerine 11. Tümene bağlı Kuva-yı Milliye birlikleri kenti kuşattı. Kuva-yı Milliye nin bölgede bazı başarılar kazanması ve içinde Fransız komutan Ménile in bulunduğu bir taburu esir alması gibi sebeplerle Fransızlar yirmi günlük geçici ateşkes talebinde bulunmuştur. Mustafa Kemal Paşa Fransız işgalinin derhal sona ermesini istemiş ancak Fransız heyetinin bunu kabul etmemesi ve Misak-ı Milli nin tüm dünyaya duyurulmak istenmesi sebebiyle 28 Mayıs tarihinde de yirmi günlük bir ateşkes imzalanmıştır. Ancak Fransızların Karadeniz Ereğlisi ne ve Zonguldak a asker çıkarması ateşkesin bozulmasına neden olmuştur. Anlaşmanın bozulmasıyla Ermeniler Adana nın çeşitli yerlerinde Türk halkına saldırıya başlamışlar, bunun üzerine 4 Temmuz 1920 de kentte sıkıyönetim ilan edilmiştir. Türk kuvvetleri Haziran da Kozan ı Fransızlardan almayı başarmışlardır. Mustafa Kemal Paşa nın cepheleri ziyaret için geldiği Pozantı da 8 Ekim 1920 de Pozantı Kongresi yapılmıştır. Bu ziyaret ve sonrasında gerçekleşen kongre tüm Çukurova da büyük bir sevinç ve moral kaynağı olmuştur. Türk kuvvetlerinin çetin bir savaş sonunda 16 Ekim de Saimbeyli yi (Haçin) Ermenilerin elinden kurtarması ve Fransızlara karşı halkın direncinin artması Fransızların bölgede tutunamayacağını anlamasına sebep olmuştur. 20 Ekim 1921 tarihli Ankara İtilafnamesi ile Fransızlar bölgeden çekilmeyi kabul etmiş ve bu çerçevede 5 Ocak 1922 tarihinde son Fransız askeri de bölgeyi terk etmiştir Doğu Cephesi Mondros Mütarekesi nin imzalanmasıyla birlikte Doğu Anadolu da Ermeni olayları yeni bir boyut kazanmış, bu durum Türk Milleti nin ve Türk Ordusu nun buraya yeni bir cephe açmasıyla sonuçlanmıştır. Hatırlanacağı üzere Osmanlı Rus Harbi sonucunda Ruslar, Doğu Anadolu da Erzurum a kadar olan yerleri işgal etmişlerdi. Rusların sıcak denizlere inme politikasının bir sonucu olarak da bölgede tutunabilmek için bölgenin nüfus yapısını değiştirmek için Müslüman Türk ahaliyi Anadolu nun içlerine sürerek ve buraya Ermenileri getirdiler. Rusların bu tutumu Osmanlı Devleti nin bölgedeki hâkimiyetini sarsmış ve devleti yönetenleri tedbir almaya itmiştir. Bu çerçevede Osmanlı Devleti Ermenileri 1915 yılında tehcire (göç) tabi tutmuş ve onları Osmanlı Devleti nin daha güneyde bulunan topraklarına yani Suriye ye yerleştirmişti. I. Dünya Savaşı sürerken Rusya da iç isyan sonucunda 1917 yılında Çarlık yönetimi devrilmiş, yerine Bolşevikler iktidar olarak Rusya nın siyasi yapısını değiştirmiştir. Rusya nın iç işlerine yoğunlaşması Osmanlı askerlerinin bu bölgede daha kolay bir şekilde hareket etmesini sağlamıştı. Bolşevikler 3 Mart 1918 de Brest-Litovsk Antlaşması nı imzalayarak savaştan çekilmiş, aynı zamanda Osmanlı Devleti nin Elviye-i Selase dediği Kars, Ardahan ve Batum u da boşaltmıştı. Yaklaşık kırk yıl Rus yönetiminde kalan bu üç yerde yapılan halkoylaması sonucunda bölge halkı Osmanlı Devleti ne katılmayı kabul etmişti. İşte Rusların boşalttığı Doğu Anadolu bölgesi 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros ateşkes Antlaşması nın 11. maddesi bahane edilerek İngilizlerin desteklediği Ermeniler tarafından işgal edilmeye başlanmıştır. İngilizlerin, Osmanlı Devleti nin 1914 öncesi sınırlara çekilmesi konusundaki ısrarı bölgede ordu komutanı olarak bulunan Yakup Şevki Paşa yı bölge halkını teşkilatlandırmaya yöneltmiştir. Yakup Şevki Paşa nın desteğiyle Ocak 1919 da kurulan Güneybatı Kafkas Geçici Milli Hükümeti kısa süre içinde İngilizler tarafından dağıtılmış, hükümet üyeleri yine İngilizler tarafından tutuklanıp Malta ya sürgüne gönderilmiştir. Bu tutumdan da anlaşılacağı üzere bir Ermeni Devleti nin kurulması için İngilizler her bahaneyi ustalıkla kullanmışlardır. Kafkasya daki bu durumu Mayıs 1919 da XV. Kolordu ya komutan olarak atanan Kazım Karabekir yakından takip etmiş, bölgenin İngilizlerden ve Ermenilerden kurtarılması için ordusunu sürekli hazır halde bekletmiştir. Ancak imzalanan Mondros Ateşkesi Kazım Karabekir in ve ordusunun sürekli savunma durumunda kalmasına neden olmuştur. Bu sebeple bölge halkı 1919 ve 1920 de çok acı çekmiş ve Ermeni saldırıları sonucunda bölgede yaşayan Müslüman ahalinin bir milyondan fazlası ölmüştür. Ermeniler kendilerine vaat edilenden daha fazlasını elde etmek için Paris Barış Konferansına temsilciler göndermişler ve Trabzon dan İskenderun a kadar Doğu Anadolu nun tamamını 6

7 10 Milli Mücadele Döneminde Askeri Gelişmeler istemişlerdir. Buralara sahip olabilmek için de Müslüman ahaliye insanın aklına dahi gelmeyecek eziyetler etmişlerdir. ABD olayları yerinde gözlemletebilmek için General Harbord başkanlığında 46 kişilik bir heyeti bölgeye göndermiş, yapılan incelemeler sonucunda yazılan raporda bölgede olup bitenler tüm çıplaklığıyla gözler önüne serilmiştir. Buralarda bir Ermeni Devletine izin verilecek olursa, mutlu bir azınlığın mutlak çoğunluğa hükmetmesine sebep olunacağı ve bölgede Türklerin çoğunluğu oluşturduğu belirtilmiştir. Ancak İngiltere nin burada uydu devlet oluşturma düşüncesi Sevr Antlaşması nda da belirmiş ve burada yani Doğu Anadolu da bir Ermeni Devleti kurmak için antlaşmaya Doğu Anadolu da bir Ermeni Devleti kurmak maddesini koymuştur. İşte bütün bu İngiliz çabaları ülkesini seven ileri görüşlü aydınlar tarafından sezilmiş ve bölgede milli teşekküller vücuda getirilmiştir. Kazım Karabekir Paşa bölgedeki Ermeni faaliyetlerine karşı Mart 1920 de Erivan Cumhuriyetine bir nota vermiş ve Müslüman ahaliye karşı yapılan zulmün durdurulması ve zararlarının tazmin edilmesini istemiştir. TBMM nin açılma sürecinde ne yazık ki Ermeniler ile gerekli şekilde mücadele edilememiş, bu da bölgede bulunan Ermeni komitacıları daha da cesaretlendirerek Erzurum a kadar ilerlemelerine neden olmuştur. Sevr Antlaşması ile Doğu Anadolu da bir Ermeni Devleti nin kurulmasının öngörülmesi ile artan Ermeni vahşetinin durdurulması için Ankara da bulunan bakanlar kurulu Doğu Cephesi Komutanlığına saldırıların durdurulması ve karşı harekâta geçilmesi emrini vermiştir. Bunun üzerine Doğu Cephesi komutanı Kazım Karabekir ordusuyla 28 Eylül de ileri harekata başlamış, 29 Eylül de Sarıkamış ı, kurtarmıştır. 28 Elim de tekrar harekete geçilmiş ve 30 Ekim de Kars kurtarılmıştır. İtilaf Devletlerinin kendilerine olan desteğine güvenen Ermeniler 1 Kasım 1920 de TBMM nin kendilerine sunduğu barış teklifini reddetmiştir. Barış teklifinin reddedilmesi ile Türk Ordusu 7 Kasım da Gümrü ye girmiştir. Ankara nın barış şartlarını kabul etmemekte direnen Ermeniler, Türk Ordusu nun yeni bir ileri harekâtı karşısında fazla direnememişler ve 17 Kasım da mütarekeye razı olmuşlardır. 18 Kasım da başlayan mütareke görüşmeleri 3 Aralık 1920 de sona ermiş ve Gümrü Antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşma ile bugünkü Doğu Anadolu da Ermenilerle olan sınırımız saptanmış, Sevr Antlaşması nın geçersiz olduğu Ermenilerce kabul edilmiştir. Doğu Anadolu da yaşamış fakat oradan ayrılmış bulunan Ermenilerden isteyenlerin 3 yıl içerisinde geri dönebileceği belirtilmiştir. Ermenistan ın Türkiye ye karşı hiçbir düşmanca harekette bulunmayacağı ve eğer isterse TBMM Hükümeti nin kendisine askeri ve siyasi yardımda bulunacağı kararlaştırılmıştır. Gümrü Antlaşması TBMM nin imzaladığı ilk siyasi antlaşma olması bakımından önemlidir. Bu antlaşma ile Milli Mücadelenin Doğu Cephesi başarı ile kapanmış ve TBMM nin uluslar arası saygınlığı daha da artmıştır. Doğu Cephesi nin kapanması ile burada bulunan asker ve askeri mühimmat batı cephesine kaydırılarak Batı Cephesinde Yunanlılara karşı Türk Ordusu daha da güçlendirilmiştir. Doğu Cephesi nde mücadeleler sadece Ermenilere karşı değil, aynı zamanda Ardahan ve Artvin bölgesinde Gürcülere karşı verilmiştir. 19 Şubat 1921 de Bolşeviklerin Gürcistan a savaş açmalarını fırsat bilen Kazım Karabekir, Gürcü Hükümetine bir nota vererek Ardahan ve Artvin in derhal boşaltılmasını istemiştir. Sovyet Ordusu ve Türk Ordusu arasında sıkışan Gürcistan Hükümeti 23 Şubatta Ardahan ve Artvin i Türk Ordusu na terk etmiştir. Gürcüler tarafından boşaltılan bölge kısa sürede Türk Ordusu nun denetimine girmiş, hatta Türk Ordusu 11 Martta Batum a girmeyi başarmıştır. Ancak TBMM ile Sovyetler arasındaki siyasi dengeler göz önünde bulundurularak 28 Martta Türk Ordusu Batum u boşaltmıştır Batı Cephesi 1829 Edirne Antlaşması ile Osmanlı Devleti nden bağımsızlığını kazanan Yunanistan, Avrupalı büyük devletlerin kendisine verdiği destekle sınırlarını hep Osmanlı Devleti aleyhine genişletmiştir. Özellikle Yunanistan anakarasının yer altı ve yer üstü kaynakları bakımından verimsiz olması onları bu genişlemeye iten neden olmuştur. Yunanlılar bu genişlemeye tarihi bir bağ kurmayı da ihmal etmemiş buna Megalo İdea (Büyük Hedef) demiştir. I. Dünya Savaşı ndan Osmanlı Devleti nin yenik çıkması ile Yunanlılar kendilerine İngiltere gibi büyük bir koruyucu bulmayı başarmış ve bu koruyucu sayesinde kendini Batı Anadolu ya atmayı başarmıştır. Yunanlıların 15 Mayıs 1919 da İzmir in işgali ile başlayan bu serüveni Türk Milleti için bir var olma savaşına dönüşmüştür. İşte Yunanlılar ile Türk Milletinin bu büyük mücadelesi en kanlı çarpışmaların yapıldığı Batı Cephesi nin açılması ile 7

8 ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ I 110 sonuçlanmıştır. Yunanlıların Batı Anadolu ya asker çıkarmaları özellikle Batı Anadolu dan başlamak üzere Türk Milletini büyük bir infiale sürüklemiştir. İzmir in işgal edilmesini takip eden günlerde Yunanlılar Urla Yarımadası nı da işgal etmişler ve 18 Mayıs tarihine gelindiğinde İzmir in ve yakın çevresinin işgalini tamamlamışlardı. İzmir den sonra işgallerini iki yönde yani Gediz Vadisi ve Menderes Havzası istikametinde genişleten Yunanlılar 26 Mayıs ta Manisa işgal edilerek ileri harekat için mevziler elde edilmiştir. Takip eden günlerde Turgutlu, Saruhanlı, Tire Yunanlıların eline geçmiştir. Manisa dan sonra işgal istikametini Aydın olarak belirleyen Yunanlılar, İngilizlerin onayıyla 27 Mayıs ta Aydın ı işgal ettiler. Daha sonra Umurlu, Köşk ve Sultanhisar ı ve 4 Haziran da Nazilli yi işgal eden Yunanlılar özellikle buralarda bulunan yerli Rumların yardımıyla işgal ettikleri yerleri elde tutmaya çalışmışlardır. Türk Milleti Yunanlıların bu zulmüne ve işgallerine seyirci kalmamıştır. Mütareke koşullarına aykırı bir şekilde gerçekleştirilen bu işgaller halkın bir araya gelerek Kuva-yı Milliye yi oluşturmasına ve cemiyetler kurulmasına neden olmuştur. Daha 29 Mayıs ta Denizli de Reddi İlhak Cemiyeti kurularak gönüllü asker yazımına başlamış, bu askerler ve Batı Anadolu da diğer noktalarda oluşan gönüllü birlikler Yunanlılara karşı silahlı direnişin çekirdeğini oluşturmuşlardır. Muğla, Burdur, Denizli ve civar bölgelerden gelerek oluşan ve sayıları yaklaşık 2500 kişiyi bulan bu birlik 27 Haziran da Umurlu da toplanmıştır. Özellikle İngilizler Türk Ordusu nun Aydın a karşı bir harekat düzenlemesini Türklerin aleyhine olacağını bildirerek adeta Yunanlıları orada tutabilmek için Türk Milleti nin gözünü korkutmaya çalışmıştır. İngilizlerin bu tehdidini önemsemeyen Kuva-yı Milliye komutanları Yunanlılara Aydın ın boşaltılması talimatını vermiştir. 29 Haziran da da kente yaptıkları ani bir taarruzla Yunanlıları yenmişler ve 30 Haziran da Aydın Kuva-yı Milliye birliklerinin eline geçmiştir. Düzenli olmayan birlikler olması sebebiyle Kuva-yı Milliye birlikleri Aydın ı sadece 4 gün elde tutabilmişler, kaçan Yunan askerleri takip edilemediği için bu askerler toplanarak bu sefer daha güçlü olarak geri gelmişler ve Aydın 3 Temmuz günü tekrar Yunanlıların eline geçmiştir. Yunan işgalinin bu evresi Batı Anadolu da Kuva-yı Milliye ruhunu daha da alevlendirmiş, Demirci Mehmet Efe, Yörük Ali Efe, Sökeli Ali Efe, İsmail Efe, Mestan Efe gibi efeler bizzat kendi emirlerindeki adamlar ile vatan savunmasına katılmışlardır. Yunanlılar Batı Anadolu da bir yandan Aydın Denizli istikametinde ilerlerken diğer yandan da İzmir in kuzeyine yani Ayvalık a doğru yol almışlardır. Bu çerçevede Yunanlılar ve İngilizler 26 Mayıs tarihinde Ayvalık sahillerinde bir keşif seferi yapmışlar ve 29 Mayıs tarihinde Ayvalık Yunanlılar tarafından işgal edilmiştir. Yunanlıların Ayvalık a asker çıkarmasının ardından bölgede bulunan 172. Alay Komutanı Yarbay Ali Bey (Çetinkaya) ilk düzenli ordu direnişini burada başlatmıştır. Soma dan, Kırkağaç tan, Balıkesir den ve civar yerlerden gelen gönüllü birliklerin yardımıyla burada bir cephe kurularak Yunanlıların daha içeri girmeleri önlenmeye çalışılmıştır. Ancak ne yazık ki bölgede bulunan yerli Rumların taşkınlıkları ve silahsız halka karşı giriştikleri katliam ile uğraşan bu birlikler Yunan işgaline karşı koyamadılar. 5 Haziran da Akhisar ve 13 Haziran da Bergama nın işgal edilmesi üzerine Akhisar, Bergama, Soma bölgesinde düşmana karşı yeni bir cephe açılmıştır. 61. Tümen Komutanı Albay Kazım Bey (Özalp) ve eşraftan sözü geçen vatanseverlerin gayretleriyle açılan bu cephe gönüllülerden kurulmuştur. 15/16 Haziran gecesi bu gönüllü birliklerin Bergama ya yaptıkları ani bir saldırı ile kentte bulunan Yunan askerleri Bergama yı terk etmek durumunda kaldılar. Baskından son anda kurtulan Yunanlılar belki de Bergama yı terk etmenin verdiği başarısızlık algısını diğer yerlerde katliam yaparak yok etmeye çalıştılar. Örneğin Menemen de 17 Haziran tarihinde başlarında kaymakamın da bulunduğu pek çok masum sivil işte bu Yunan askerleri tarafından katledilmiştir. İzmir den gelen yardımcı Yunan askerleri sayesinde 19 Haziran da Bergama tekrar Yunanlıların eline geçmiştir. İşgalin genişlemesi direnişin de artmasına neden olmuştur. Düşmanı Bergama Akhisar mıntıkasından daha kuzeye geçirmemek için kurulan yeni cepheler Kuva-yı Milliye birlikleri sayesinde savunulmuştur. Ödemişten Balıkesir e kadar bir alanda savunma yapan bu birlikler değişik kişilerin idaresi altında bulunmaktaydı. Ödemiş civarında İsmail Efe, Bayındır bölgesinde Gökçen Efe ve Salihli, Alaşehir, Uşak civarında Çerkez Ethem kurmuş oldukları birliklerle düşmana karşı mücadele etmiştir. Çerkez Ethem yaklaşık 5, 6 bin kişilik Kuva-yı Seyyare denilen birliklerle Batı Anadolu da düşmana pek çok kayıp verdirmiştir. Ayrıca Ethem Bey in Kuva-yı Seyyaresi Anadolu da çıkan iç isyanların da bastırılmasında son derece kritik rol oynamıştır. Yunanlıların işgal ettiği Batı Anadolu da direnişin çok sert olması İngilizleri kaygılandırmaya başlamıştı. İngiliz General Milne, Paris Barış Konferansı na katılan delegelere çatışmaların daha da şiddetleneceği uyarısında bulunmuş, Türkler ile Yunanlılar arasına bir hat çizilmesi gerektiğini be- 8

9 10 Milli Mücadele Döneminde Askeri Gelişmeler lirtmişti. Bu teklif İtilaf Devletleri temsilcileri tarafından olumlu karşılanmış ve General Milne tarafından 3 Kasım 1919 da Ayvalık ın kuzeydoğusundan başlayarak Akhisar dan İzmir in güneyine bir sınır çizgisi belirlenmiştir. Tüm stratejik noktaları Yunanlılara bırakan bu sınır genel olarak Osmanlı Hükümeti ve Yunanlılar tarafından benimsenmiştir. Kuva-yı Milliye adı altında vatanını kurtarmak için gayret gösteren vatanseverler böyle bir sınırı tanımayacaklarını, mücadelenin vatanın kurtulmasına kadar devam edeceğini bildirmiştir. Kasım 1919 dan Haziran 1920 tarihine kadar Yunanlılar bulundukları mevzilerden dışarı çıkmadılar. San Remo Konferansından çıkan sonuçların hem Osmanlı Hükümeti, hem de Türk Milleti nin tepkisini çekmesi ve ayrıca 23 Nisan 1920 de TBMM nin açılması İtilaf Devletlerini tedbirler almaya yöneltti. İtilaf Devletleri, Mustafa Kemal Paşa nın Anadolu daki otoritesini kırmak ve anlaşma maddelerinin kabul edilmesini sağlamak için Yunanlılara bulundukları mevziden çıkmalarına izin verdiler. 22 Haziran 1920 de başlayan bu ağır Yunan taarruzu sonucunda Balıkesir, Bandırma, Bursa ve İznik i işgal ettiler. Amaçları Ankara ya kadar ulaşıp Milli Mücadeleyi kalbinden vurmak, böylelikle Türk Milletinin kurtuluş ümidini yok edip Sevr Antlaşması nın tam anlamıyla uygulanmasını sağlamaktı. Gerek Yunan askerinin yorgunluğu, gerekse Yunanistan da başlayan siyasi kriz onları Bursa da kalmaya mecbur etti. Yunanlılar Çerkez Ethem in isyanına kadar Bursa daki mevzilerinden çıkamadılar Trakya Türk Müfrezeleri nin Yunan İşgaline Direnmeleri ve Mücadeleleri Yunanlılar Megalo İdea çerçevesinde sadece Batı Anadolu da değil, aynı zamanda Doğu Trakya yı da topraklarına katmak istiyorlardı. Yunanistan Başbakanı Venizelos Paris Barış Konferansı nda Akdeniz de Meis Adası ndan başlamak üzere Bandırma ya çizilecek hattın batısında kalan Doğu ve Batı Trakya topraklarının Yunanistan a bırakılmasını istemişti. İtilaf Devletleri de Venizelos un bu isteğini reddetmemişler, Çatalca ya kadar Yunanlılara vermeye razı olmuştu. Yunanlıların Doğu Trakya topraklarını ele geçirmeye çalışacağını bilen Türk halkı örgütlenme yoluna gitmiştir. Aslında örgütlenme daha 1918 yılında başlamış ve sonraları adını Trakya-Paşaeli Müdafa-i Hukuk Cemiyeti olarak değiştirmiştir. Cemiyet Ocak 1920 de I. Edirne Kongresi ni, 31 Mart 1920 de Lüleburgaz Kongresi, II. Edirne Kongresi ni de 9 Mayıs 1920 de toplayan cemiyet üyeleri Trakya nın savunulması kararını almıştır. İstanbul un işgal edilmesiyle Anadolu ile bağları kopan Trakya-Paşaeli Müdafa-i Hukuk Cemiyeti üyeleri ve yerel birlikler Trakya yı kanlarının son damlasına kadar savunmak yoluna gitmesine rağmen 3 tümen ile işgale başlayan Yunanlılar durdurulamamış ve 27 Temmuz 1920 de Trakya Yunan işgaline uğramıştır. 9

10 ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ I KAYNAKÇA Atatürk, M. Kemal, Nutuk ( ), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1991, (Bugünkü Dille Yayına Hazırlayan: Prof. Dr. Zeynep KORKMAZ) Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi I, I/1, II (Bozkurt, G., Çağan, N., Ergün, M., Genç, N., Güneş, İ., Kürkçüoğlu, Ö., Taşdemirci, E.), YÖK Yayınları, Ankara, 1995 Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, (Çakmak, M.A., Dönmez, C., Hayta, N., Safran, M., Şahin, M., Turan, R.), Okutman Yayıncılık, Ankara, 2009 Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, (Arslanhan, İ., Bahadır, Ö., Eken, H., Ünlü, H., Yerebasmaz, A.), Marmara Yayınları, Bursa, 1998 Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, (Ed. Ertan, T. F.), Siyasal Kitabevi, Ankara, 2001 Armaoğlu, F., 20. YY Siyasi Tarihi (14. Baskı), Alkım Yayınları, İstanbul, 2005 Kinros, L., Atatürk Bir Milletin Yeniden Doğuşu, Altın Kitaplar, İstanbul, 2006 Milli Mücadele Tarihi Makaleler, (Akbulut, D.A., Balcıoğlu, M., Konukçu, E., Önsoy, R., Özkaya, Y., Tanfer, V.), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 2002 Tansel, Selahattin, Mondros tan Mudanya ya Kadar III, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Yayınları, Ankara, 1973 Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, (Akbıyık, Y., Akbulut, D.A., Avcı, C., Balcıoğlu, M., Eraslan, C., Köstüklü, N., Süslü, A., Tural, M.A., Turan, R., Yalçın, D.), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 2000 Türk İnkılap Tarihi ve Atatürk İlkeleri, (Ekincikli, M., Gedikli, Ş., Turan, M., Yalçın, S.), Siyasal Kitabevi, Ankara,