LÂHYAT FAKÜLTES DERGS

Transkript

1 1 Selçuk Üniversitesi LÂHYAT FAKÜLTES DERGS 2002 / Bahar XIII. Say Hakemli Dergi Konya 2002

2 2 Genel Yay n Yönetmeni Prof. Dr. Mehmet Aydn Say Editörü Yrd. Doç. Dr. Abdülkerim Bahadr Yay n Kurulu Prof. Dr. Mehmet Aydn - Prof. Dr. $erafeddin Gölcük - Prof. Dr. M. Ali Kapar Yrd. Doç. Dr. Abdülkerim Bahadr - Muhiddin Okumu+lar Dan ma Kurulu Prof. Dr. Mehmet Aydn Prof. Dr. Faruk Bayraktar Prof. Dr. Ünver Günay Prof. Dr. Hayati Hökelekli Prof. Dr. Hakk Önkal Prof. Prof. Dr. Hüseyin Peker Prof. Dr. Mualla Selçuk Prof. Dr. Hüseyin Tural Bilim Kurulu Prof. Dr. Mehmet Aydn - Prof. Dr. Mustafa Erdem - Prof. Dr. Ö. Faruk Harman Prof. Dr. H. Kamil Ylmaz - Prof. Dr. Mehmet Demirci - Prof. Dr. Mustafa Kara Prof. Dr. Hayati Hökelekli - Prof. Dr. Hüseyin Peker - Prof. Dr. Erdo5an Frat Prof. Dr. 6smail Yakt - Prof. Dr. Hüseyin Aydn - Prof. Dr. Hayrani Altnta+ Prof. Dr. Ali Osman Koçkuzu - Prof. Dr. Ali Toksar - Prof. Dr.A li Yardm Prof. Dr. Hüseyin Tural - Prof. Dr. Erol Ayyldz Prof. Dr. 6zzet Er - Prof. Dr. Ünver Günay - Prof. Dr. Münir Ko+ta+ Prof. Dr. M. Ali Kapar - Prof. Dr. 6smail Yi5it - Prof. Dr. Hüseyin Algül Prof. Dr. Orhan Çeker - Prof. Dr. 6brahim Çal+kan -Prof. Dr. Ali Bardako5lu Prof. Dr. $erafeddin Gölcük - Prof. Dr. Cihat Tunç -Prof. Dr. Emrullah Yüksel Prof. Dr. Abdullah Özbek - Prof. Dr. Mualla Selçuk - Prof. Dr. Faruk Bayraktar Prof. Dr. Hakk Önkal - Prof. Dr. Ha+im Kanpuz - Prof. Dr. Beyhan Karama5ral ISSN Bu dergi, Yüksek Ö5retim Kurumu nun hakemli dergi tanmna uygun olarak yaynlanmaktadr. Yazlarn yaynlanmasna yayn kurulu karar verir. Yazlar, en az iki hakemin olumlu karar ile yaynlanr. Yaynlanmas istenilen yazlar, PC/Microsoft Word 97 ve üzeri bir ortamda yazlm+ olarak, disketle birlikte üç nüsha halinde (çeviriler orijinal metinleri ile beraber) teslim edilmelidir. Yaymlanan yazlarn bilim, hukuk ve dil sorumlulu5u yazarlarna aittir. Dergide yaynlanmayan yazlar iade edilmez. ofset hazrlk, bask, cilt Sebat Ofset Matbaac'l'k / KONYA sebat@sebat.com -

3 55 SLAM HUKUKUNA ÖZGÜ BR KURUM SÜT AKRABALII Doç. Dr. Ahmet YAMAN * Abstract Foster Kinship: An Institution Peculiar to Islamic Law The Quran touches upon the modality of sucking of the new-born baby which is the basic natural form of nourishment as well as some later evolutions born of this form of nourishment. The verses of the Quran related to sucking are to be classifed into two categories: a. The rights of the new-born baby to be sucked; namely the rights and responsibilities of parents in this regard. b. The foster-kinship which is regarded a special impediment to marriage according as sucking. This article mainly deals with these two categories examining the basic sources of Islamic Law. Giri' Bireysel ve toplumsal hayat"n de#i$ik yönlerine ili$kin ahlakî ve hukukî önermelere sahip olan Kur ân, bu ba#lamda, insano#lunun içinde do#du#u, büyüdü#ü ve hayata kat"ld"#" en küçük sosyal ünite olan aile ile de ilgili do#rudan veya dolayl" hükümlere yer vermi$tir. Hatta öyle ki, Aile Hukuku hükümlerinin tek tek vahye dayanma oran", di#er hukuk alanlar"ndaki orana göre daha yüksektir..lâhî takdirin böyle tecelli etmesi, belki de ailenin insan hayat" için ta$"d"#" vazgeçilmez önemden kaynaklanmaktad"r..$te bu özel önemin bir yans"mas" olarak Kur ân, yeni do#an insan yavrusu için hayatî önem ta$"yan ilk do#al beslenme biçimi olan süt emme ve em- * Selçuk Üniversitesi.lahiyat Fakültesi.slam Hukuku Anabilim Dal" Ö#retim Üyesi

4 SÜT AKRABALII 56 zirme ile beraber, bu beslenmeye ba#l" olarak daha sonra meydana gelebilecek baz" geli$melere nüzûl s"ras"yla- $u ayetlerde temas etmi$tir: Biz, insana, anne-babas'na kar(' iyi davranmas'n' emrettik. Annesi onu nice s'k'nt'lara katlanarak karn'nda ta('m'(t'r. Sütten kesilmesi de iki y'l içinde olur... (Lokmân 31/14) Biz, insana, anne-babas'na iyi davranmas'n' emrettik. Annesi onu zahmetle ta('d' ve yine zahmetle do.urdu. Annesinin onu ta('mas' ile sütten kesilmesi otuz ay' bulur... (el-ahkâf 46/15) Musa n'n annesine onu emzir diye ilham ettik... (el-kasas 28/7) Emzirmeyi tamamlatmak isteyen kimse için, anneler çocuklar'n' iki tam y'l emzirirler. Onlar'n beslenmesi ve giyimlerini uygun bir biçimde temin etmek, çocu.un babas'na dü(er. Hiç kimse, ta('yabilece.inden daha fazlas'yla yükümlü tutulamaz. Ne anneye çocu.undan dolay' eziyet çektirilsin, ne de çocu.undan dolay' babas'na. Ayn' görev mirasç'ya da dü(er. E.er anne-baba, birbiriyle görü(üp anla(arak çocu.u sütten kesmek isterlerse onlara bir günah yoktur. E.er çocu.unuzu süt annelere emanet etmeye karar verirseniz, teslim edece.iniz çocu.un emniyetini uygun bir (ekilde sa.laman'z (art'yla size bir günah yüklenmez... (el-bakara 2/233) Anneleriniz, k'zlar'n'z, k'z karde(leriniz...süt anneleriniz ile süt k'z karde(leriniz size haram k'l'nm'(t'r... (en-nisâ 4/23)...(Bo(anma kesinle(tikten sonra) sizin için çocu.u emzirirlerse onlara kar('l'.'n' verin, aran'zda uygun bir (ekilde anla('n. E.er anla(amazsan'z çocu-.u ba(ka bir kad'n emzirsin. (et-talâk 65/6) Konuyla ilgili hükümler, ayetlerde radâ ( ) kökünden gelen kelimelerle ifade edilmi$tir. Ra harfinin hem kesras"yla ( r'dâ ), hem de fethas"yla (radâ ) okunan bu kelime, çocu#un memeden süt emmesi anlam"na gelirken, buradan türetilmi$ 'rdâ ( ) masdar" da, bir anne taraf"ndan çocu#un emzirilmesi anlam"nda kullan"lmaktad"r 1. Yukar"da verilen ayetler, süt emme ve emzirme ile ilgili olarak ba$l"ca iki konuya de#inmektedir: a.yeni do#an"n emzirilme hakk", bir di#er ifadeyle anne-baban"n emzirmedeki hak ve sorumluluklar", b.emzirmeye ba#l" olarak olu$an ve özel bir biçimde evlenme engeli say"- lan süt akrabal"#" ili$kisi..$bu makalede, ebeveynin emzirmedeki öncelikleri, canl" süt anne d"$"nda bir ölüden veya bir hayvandan emmek, ilk iki y"ldan sonraki emmeler, zina ili$kisinden kaynaklanan sütün etkisi, kar"$"m halindeki sütler, lebenü l-fahl vb. 1 bn Fâris, Mu cemu makâyîsi l-lua, s. 406; Rab el-sfehânî, el-müfradât fî garîbi l-kur ân, s.286; Zemah erî, Esâsü l-belâa, s.340; Nesefî, Tlbetü t-talebe, s.105

5 Doç. Dr. Ahmet Yaman 57 gibi ayr"nt"lara girmeksizin, bu iki konu ana hatlar"yla ele al"nmaya çal"$"lacakt"r. I. Anne Sütünün Önemi / Yenido-an.n Süt Emzirilme Hakk. ve Anne-Baban.n Sorumlulu-u Yeni do#an çocu#un beslenmesinde insan sütünün, hatta özellikle kendi annesinin sütünün hem en do#al hem de en sa#l"kl" kaynak oldu#u aç"kt"r. Anne sütünün biyolojik niteli#i ve koruyucu rolü üzerine yap"lan ara$t"rmalar, onun çocuk için en uygun besin oldu#unu ortaya koymu$tur. Küçük moleküllü proteinler yönüyle zengin oldu#u için sindirim kolayl"#" sa#layan insan sütü, inek sütüne ve endüstriyel sütlere oranla farkl" bir içerik ta$"d"#"ndan hem bir taraftan geli$meyi h"zland"rmakta hem de di#er taraftan birçok bakteri ve virüslere kar$" antikor görevini ifa etmektedir 2. Anne sütünün en çarp"c" özelliklerinden birisi, her annenin çocu#unun durumuna ve ya$"na uygun de#i$im göstermesidir..lk 4-5 gün içinde salg"lanan ve kolostrum ad" verilen süt daha k"vaml" olup, ya# yönünden fakir; sodyum, potasyum, magnezyum ve kalsiyum gibi mineraller ile bebe#i enfeksiyondan koruyan hücre ve antikorlar yönünden zengindir..lerleyen günlerde, çocu#un biyo-fizyolojik ihtiyaçlar"na göre anne sütünde de de#i$iklikler olur 3. Anne ile çocuk aras"nda çocu#un ruh sa#l"#" için çok önemli olan yak"n ili$kinin kurulabilmesini kolayla$t"ran süt emzirme eylemi, bütün bu özelliklerinin yan"nda annenin kendi sa#l"#"nda da etkin bir rol üstlenmektedir. Süt verme, bir taraftan do#umdan sonra uterusun çabuk küçülmesi ve kanamalar"n durmas" ile meme sa#l"#" bak"m"ndan anneye fayda verirken, di#er taraftan bebe#iyle kurdu#u derûnî ileti$im sayesinde ona ayn" zamanda bir ruh dinginli#i de kazand"rmaktad"r 4. Ayr"ca yap"lan ara$t"rmalar, bebeklerini emziren kad"nlarda meme ve yumurtal"k kanserlerine daha az rastland"#"n" göstermi$tir 5..$te bu önemli i$levinden dolay" olsa gerek, Kur ân-" Kerim de birden çok ayette emzirme konusuna de#inilmi$, baz" farkl" de#erlendirmeler bulunmakla birlikte emzirmeyi veya emzirtmeyi öncelikle çocu#un anne-babas"na, e#er onlar yoksa baban"n varislerine bir görev olarak yüklemi$tir 6. Çocu#u emzirmenin anne için sadece dînî-ahlakî bir ödev mi, yoksa daha ötede hukukî bir yükümlülük mü oldu#u konusunda f"k"h bilginleri farkl" görü$ler ileri sürmü$lerdir. Süt emzirmeyle ilgili hükümleri düzenleyen ayetlerin ait oldu#u ba#lam" gözden kaç"ranlar, emzirme yükümlülü#ünün anne için 2 Neyzi-Koç (ed.), Çocuk Sal ve Hastalklar, 1/ ; Ziai (ed.), Pediatrics, s.21 vd. 3 Küçüködük, Yenidoan ve Hastalklar, s.123; Özsoylu, Anne Sütünün Üstünlükleri, s bkz. Behrman-Kliegman, Nelson Essentials of Pediatrics, 1/8,57 vd.; Anderson, Human Milk Feeding, s ; Hacettepe Pediatri Notlar, s ; Buttle ve dierleri, Human Milk Intake and Growth, s Onat (ed.), Çocuk Sal ve Hastalklar, 1/99 6 el-bakara 2/233; el-kasas 28/7

6 SÜT AKRABALII 58 sadece dînî ve ahlakî boyutta kal"p, bir yarg" mecburiyeti yükleyecek tarzda hukukî olmad"#"n" savunmu$lard"r 7. Oysa Kur ân "n annelere emzirmeyi mecbur etmez gözüken ifadeleri (el-bakara 2/233; et-talâk 65/6), evlilik birli#inin sona erdi#i durumlarla ilgilidir 8. Esasl" bir gerekçe olmad"kça, az önce de geçti#i üzere çocu#un gereksiniminin bizzat kendi annesinin sütüne daha çok oldu#u 9, yarat"l"$ özelli#i dolay"s"yla annelerin emzirmeye haz"r olmalar" gibi ek sebeplere dayanarak belirtilmelidir ki, evlilik birli#i devam ederken anne, çocu#unu emzirmek zorundad"r 10. Çe$itli sa#l"k sorunlar" veya yenido#an"n kendi annesini emmemesi gibi âr"zî hallerde baba, bir sütanne bularak çocu#un emzirilmesini, e#er bu mümkün olmazsa endüstriyel sütler veya mamalarla bebe#in beslenmesini temin edecektir. Nitekim yukar"da geçen el-bakara Sûresi nin 233. ayeti, üç konuda emredici bir laf"z dizgesine sahiptir: a. Anne, kendi çocu#unu emzirmek zorundad"r, b. Baba, ilk iki y"l boyunca emzirme giderlerini kar$"lamak zorundad"r, c. Baba istemese bile emzirme, öncelikle annenin hakk"d"r 11. II. Süt Akrabal Genel Olarak Kur ân, do#umla kazan"lan kan ya da soy akrabal"#" (karâbetü n-neseb) ile evlenme ile kazan"lan s"hrî ya da kay"n akrabal"#" (karâbetü l-musâhera) yan"nda, bir ba$ka h"s"ml"k yolu daha belirlemi$tir ki bu, süt emme ve emzirmeden do#an süt akrabal"#"d"r ( karâbetü r-radâ ) 12. Kendinden olmayan bir çocu#u emziren kad"n ve onun belirli derecedeki akrabalar"yla o çocuk aras"nda kurulan bu akrabal"k biçimi, çe$itli hukukî yans"malar"yla.slama özgü bir özelliktir. 2. Konunun Tarihsel Ba-lam. Çocuk için insan sütünün hayatî önemi insanl"k tarihi boyunca takdir e- dilmekle birlikte, ba$ta bir evlilik engeli olmak üzere hukukî sonuçlar", di#er dinlerde ve hukuk sistemlerinde tan"nmam"$t"r. 13 Nitekim eski Türklerde sütün 7 âfiî, Ahkâmu l-kur ân, s. 282; Cassâs, Ahkâmu l-kur ân,1/550; Hllî, erâiu l-slam, 3/289; bn Kudâme, el-munî, 8/199 8 bnü l-arabî, Ahkâmu l-kur ân, 1/275; kr.kurtubî, el-câmi li ahkâmi l-kur ân, 2/114 9 Özgür-Özgür, Sosyal Pediatri, s. 314 vd.; Doruyol, Çocuklarda Parenteral Beslenme, s Mâlik, el-müdevvenetü l-kübrâ, 4/6; bn Hazm, el-muhallâ, 9/275; 10/ Cassâs, Ahkâmu l-kurân, 1/ ; bn Hazm, el-muhallâ, 10/ Baz hukuk düzenlerinin benimsedii (mesela bkz. Türk Medeni Kanunu, md. 500) evlat e- dinmeyle doan hsmlk, Kur ân n konuyla ilgili nihaî hükmü gerei (el-ahzâb 33/4-5,37), slam hukuku tarafndan tannmam tr. 13 Seydi ehrî M.Esad, Nikah ve Talak Kitab ile Müteallikât (stanbul 1326), prg den afak Ali, slamda Evlenilmesi Yasaklananlar Yakn Akraba Evlilikleri ve Sakat Doan Çocuklar, Diyanet Dergisi, c.22, sy.4 (1986), s. 19

7 Doç. Dr. Ahmet Yaman 59 biyolojik etkisi sebebiyle süt hakk' ve süt sevinci gibi kavramlar kullan"lm"$ 14 ise de bu, bir akrabal"k sebebi say"lmam"$t"r. Hz.Musa (a.s.) zaman"nda süt annelik kurumunun varl"#" bilinmekle birlikte 15 Tevrat ta da evlenilmesi yasak olan ki$iler say"l"rken süt akrabal"#"na de#inilmemi$tir 16. Böyle bir yak"nl"k türü hr"stiyan bilincinde de yer etmemi$tir 17. Bu tarihî verilere istinaden, 1917 tarihli Osmanl" Aile Hukuku Kararnamesi de yahudi ve hristiyanlar için süt akrabal"#"n"n söz konusu olmad"#"n" belirlemi$tir 18..slam öncesi Arap/Câhiliyye toplumunda ise süt annelik kurumu özel bir önem ta$"yor, Mekke soylular"n"n çocuklar" süt annelerinin himayelerinde ilk bebeklik dönemlerini geçiriyorlard". Hz.Peygamber in de (s.a.) ya$ad"- #" bu köklü uygulama, hukukî düzeyde olmasa da beraberinde bir dereceye kadar akrabal"k ili$kisinin kurulmas"n" temin etmi$tir. Söz konusu toplumsal kabullerle birlikte, bu kabullerin de arka plan"nda bulunan insan sütünün, büyüme ve geli$medeki rolü; modern t"bb"n da onaylad"#" gibi Hz.Peygamber in ifadesiyle kemik geli$imi ve kas yap"lanmas"ndaki fonksiyonu 19 ve bütün bunlar"n yan"nda emen ile emziren aras"nda olu$an duygusal ili$ki sebebiyle Kur ân... Sizi emziren süt anneleriniz ve süt k'z karde(leriniz size haram k'l'nd' 20 buyurmu$tur. Mevcut bilgilerimize göre, önceki ilahî düzenlemelerde bulunmamakla birlikte, süt akrabal"#"n"n Kur ân da bir evlilik engeli olarak say"lmas", konunun sadece tarihsel olgu yönüyle izah"nda yeterli de#ildir. Kutsal Kitaplar üzerindeki tahrîfin, her zaman de#i$tirme ve ilaveler yapma yönünde de#il bazen eksiltmelerde bulunma biçiminde de olabilece#i ihtimali yan"nda, konuyla ilgili nihaî evrensel düzenlemenin son ilahî mesaja b"rak"ld"#" yorumu da pekâlâ yap"labilir. Günümüze kadar bütün f"k"h bilginleri ve.slam dünyas"nda yap"lm"$ olan tüm aile kodlar", süt akrabal"#"ndan do#an evlenme yasa#"n" aynen muhafaza etmi$lerdir y"l"nda kabul edilen Türk Medenî Kanunu da 92 ve 112. Maddelerinde, süt akrabalar" aras"ndaki evlili#in mutlak butlanla bat"l olaca#" 14 Aydn, Türk Hukuk Tarihi, s. 18,19 15 el-kasas 28/7,12 16 Tevrat, Levililer,18/6-8; Tesniye,22/30; 27/ Bu hükümlerin açklamas için u Tevrat erhine bkz: Pentatequuue Avec Rach, 3/ Ayrca bkz.kennel, Eski Musevî Ailesi, s Kilise hukukuna göre, vaftiz evlad ile vaftiz anne-babalar arasndaki manevî yaknlk sebebiyle meydana gelen evlenme yasan (bkz. Esmein A., Le Mariage en Droit Canonique, Paris 1891, 1/ ten naklen Cin, slam ve Osmanl Hukukunda Evlenme, s. 105) süt akrabal- na benzetmek yanl olur. 18 Hukuk- Aile Kararnamesi, md:26,32 19 Ebu Davud, Nikah 8; Tirmizî, Radâ 5; bn Mâce, Nikah 37; Muvatta, Radâ 11; Müsned,1/ en-nisâ 4/23

8 SÜT AKRABALII 60 hükmünü kanunla$t"rm"$ken, henüz yürürlü#e girmeden yap"lan bir de#i$iklikle bu yasak hükmü metinden ç"kar"lm"$t"r Süt Akrabal.-.n. Do-uran Sebepler Emen ile emziren ve onun belirli derecedeki yak"nlar" aras"nda bir süt akrabal"#"n"n meydana gelebilmesi için hem emen çocuk, hem de emilen süt miktar" ile ilgili baz" $artlar aranmaktad"r. Tâfiîlere, hanbelîlere ve hanefîlerde genel kabul bulan yakla$"m ile di#er birçok müctehide göre, süt akrabal"#"n"n kurulabilmesi için süt emme olay"n"n, çocu#un ilk iki ya$" içinde gerçekle$mesi gerekmektedir 22. Esasen Emzirmeyi tamamlatmak isteyen kimse için, anneler çocuklar'n' iki tam y'l emzirirler 23 ayeti ile... Çocu.un sütten kesilmesi iki y'l içinde o- lur 24 ayetine dayanan bu ço#unluk 25, $u hadisleri de yorumlar"n" kuvvetlendirici deliller olarak ileri sürmü$lerdir:...süt karde(lerinize dikkat edin, çünkü süt akrabal'.' ancak açl'ktan dolay' emmekle meydana gelir 26 ; Süt akrabal'.' ancak ilk iki y'l içinde gerçekle(ir 27. Ço#unlu#un bu görü$ü yan"nda Ebu Hanîfe (v.150/767),...annesinin onu ta('mas' ve sütten kesilmesi otuz ay' bulur ayetindeki s"n"r" esas alarak ilk otuz ay içinde gerçekle$ecek emzirmenin süt akrabal"#"n" tesis edece#ini söylerken 29, mâlikîler, yukar"da geçen süt akrabal'.' ancak açl'ktan dolay' emmekle meydana gelir hadisine dayanarak, ayette belirlenen iki tam y"ll"k süreye, bebe#in beslenme ihtiyac" do#rultusunda birkaç ay daha eklenebilece- #ini belirtmi$lerdir 30. Bütün bu görü$lerin yan"nda baz" sahâbe ve tâbiîn fakihleri ile zâhirî hukukçular, hem süt akrabal"#" sebebiyle evlenme yasa#"n" düzenleyen ayetteki mutlak ifade tarz"ndan, hem de Hz.Peygamber in (s.a.), sadece Ebu 21 bkz. 4 Nisan ve 8 Mays 1926 tarihli Resmî Gazete ler; Feyziolu, Aile Hukuku Dersleri, s. 98. Ayrca bkz. Fndkolu Z.Fahri, ctimaiyat, Hukuk Sosyolojisi, (stanbul 1958), 3/ âfiî, el-üm,5/47-49; Cassâs, Ahkâmu l-kur ân, 1/560; Serahsî, el-mebsût, 5/136; Gazzâlî, el- Vasît, 6/182; bn Kudâme, el-munî, 8/142; Kurtubî, el-câmi li Ahkâmi l-kur ân, 2/107; Merdâvî, el-nsâf, 9/333; Hllî, erâiu l-slam, 3/ el-bakara2/ Lokmân 31/ Annesinin onu tamas ve sütten kesilmesi otuz ay bulur (el-ahkâf 46/15) ayeti ile yukardaki iki ayetin beraberce deerlendirilmesine de dikkat çeken bu çounluk, ayetleraras ili kiden hareketle en az hamilelik süresinin 6 ay, süt emme süresinin ise 24 ay olaca sonucuna ula m tr. 26 Buhârî, ehâdât 7; Nikah 21; Müslim, Radâ 32; Nesâî, Nikah 51; Dârimî, Nikah Tirmizî, Radâ 5; Muvatta, Radâ 6,11, el-ahkâf 46/15 29 Cassâs, Ahkâmu l-kur ân, 1/560; a.mlf., Muhtasaru ihtilâfi l-ulemâ, 2/314; Serahsî, el-mebsût, 5/136; Zemah erî, Ruûsü l-mesâil, s Mâlik, el-müdevvenetü l-kübrâ, 2/407; bn Rü d el-ced, el-mukaddemât ve l-mümehhedât, 1/493; bn Rü d, Bidâyetü l-müctehid, 2/31. kr. bn Abdilber, el-kâfî, 1/242

9 Doç. Dr. Ahmet Yaman 61 Huzeyfe nin azatl"s" olan Sâlim hakk"ndaki özel uygulamas"ndan 31 hareketle süt akrabal"#"n"n olu$mas" için herhangi bir ya$ s"n"rlamas"n"n olmad"#"n" iddia etmi$lerdir 32. Emzirme süresini belirleyen ayet ve hadislerdeki aç"k ifadelerin yan"s"ra yarat"l"$ gerçe#inin insan sütüne yükledi#i anlam ve sütün bebekli#in ilk dönemlerinde biyo-fizyolojik geli$imdeki rolü dikkate al"nd"#"nda, ço#unlu#un görü$ünün daha isabetli oldu#u ortaya ç"kacakt"r. Süt akrabal"#"n"n meydana gelebilmesi için, emilen süt miktar" da önem ta$"maktad"r. Kur ân "n miktarla ilgili herhangi bir aç"klama yapmam"$ olmas"n" ve konuyla ilgili baz" hadislerdeki mutlak ifade tarz"n" gerekçe gösteren kimi sahabî ve tâbiîlerle birlikte hanefîler ve mâlikîler, miktar"n önemli olmad"#"n", bir defa emmenin bile süt h"s"ml"#"n"n kurulmas"nda yeterli olaca#"n" söylemi$lerdir 33. Hatta Leys b. Sa d (v.175/791), yanl"$ olarak, bu yönde bir icmadan bile bahsetmi$tir. 34 Ancak konuyla do#rudan ilgili olarak Hz.Peygamber den (s.a.) yap"lan nas derecesindeki $u sahih rivayet, bir veya iki emmenin yeterli olmayaca#"n" aç"k bir biçimde ortaya koymaktad"r: Bebe.in bir veya iki kere süt emmesi, süt akrabal'.'/haraml'k sebebi olmaz 35. Süt akrabal"#", daha önce de belirtildi#i üzere emilen sütün, emende meydana getirece#i biyo-fizyolojik etkiden, bir ba$ka ifadeyle do#um sonras" (postnatal) dönemde sütün et-kemik olu$umundaki etkin rolünden kaynakland"#" için, emilen sütün bu olu$umu sa#layacak nicelikte olmas" gerekecektir Sadece bir-iki emmeyle, emen ile emziren aras"nda parça-bütün (ba z"yyet, cüz iyyet) ili$kisinin olu$mayaca#" 36 ortadad"r. 37 Dolay"s"yla akrabal"k tesisi için, bu olu$umu sa#layacak belirli nitelikte bir emme ve bu niteli#in de bir alt s"n"r"- n"n tesbit edilmesi zorunludur..$te bu noktada Hz.Âi$e nin (r.a.) rivayet etti#i 31 Buhârî, Nikah 15; Müslim, Radâ 26; Nikah 36; Ebu Davud, Nikah 9; Nesâî, Nikah 53; bn Mâce, Nikah 36; Müsned, 6/39 32 bn Hazm, el-muhallâ, 10/210; bn Kudâme, el-munî, 8/141 vd.; bn Rü d, Bidâyetü lmüctehid, 2/30-31; evkânî, Neylü l-evtâr, 6/ Mâlik, el-müdevvenetü l-kübrâ, 2/405; bn Rü d el-ced, el-mukaddemât ve l-mümehhedât, 1/494; bn Abdilber, el-kâfî, 1/242; Serahsî, el-mebsût, 5/134; Zemah erî, Ruûsü l-mesâil, s. 443; Kâsânî, Bedâi us-sanâi, 4/7; bkz. âfiî, el-üm, 5/44-45; bn Hazm, el-muhallâ, 10/196; bn Rü d, Bidâyetü l-müctehid, 2/29-30; bn Kudâme, el-munî, 7/ ; evkânî, Neylü levtâr, 6/ Cassâs, Muhtasaru ihtilâfi l-ulemâ, 2/ Müslim, Radâ 17,20,23; Ebu Davud, Nikah 10; Tirmizî, Radâ 3; Nesâî, Nikah 51; bn Mâce, Nikah 35; Dârimî, Nikah 49; Müsned,4/4 36 Bunun içindir ki, câferîler, akrabalk tesisi için birbirini takip eden 15 ayr tam emme ya da bebein 24 saatlik süt ihtiyac miktarnca bir emmeyi art görmü lerdir. Bkz. Hllî, erâiu l- slam, 3/226. Erken dönem Fâtmî hukukçusu Ebu Hanîfe et-temîmî (v. 363/974) ise tek emmeyi yeterli saymaktadr. Bkz. Deâimu l-slam, 2/ kr. Temîmî, Deâimu l-slam, 2/ ; Zemah erî, Ruûsü l-mesâil, s. 443

10 SÜT AKRABALII 62 Bilinen ayr' ayr' be( emzirme evlenme yasa.' do.urur 38 ile Ebu Huzeyfe nin e(i, süt akrabal'.'n'n tesisi için Hz.Peygamber in emri üzerine Salim e be( defa süt verdi 39 hadisleri, bu alt s"n"r" tesbit etmi$ ve süt akrabal"#"n"n kurulabilmesi için en az be$ ayr" ve dolay"s"yla besleyici emzirmenin gerekli oldu#unu beyan etmi$tir. 4.Süt Akrabal.-.n.n Hukukî Sonuçlar. Bu akrabal"k türü, öncelikle emen ile emziren ve o emzirenin belli derecedeki yak"nlar" aras"nda mutlak ve sürekli bir evlilik engeli do#urur. Kur ân,...sizi emziren süt anneleriniz ve süt k'z karde(lerinizle evlenmek size haram k'l'nd' 40 ayeti ile bu çerçeveye görünürde iki ki$iyi alm"$ken 41, Hz.Peygamber (s.a.) kendisine verilen beyan görevi do#rultusunda $u genel ilkeyi belirlemi$tir: Sütten dolay' evlenilmesi yasak olanlar, kan ba.' sebebiyle yasak olanlar'n ayn's'd'r 42 : Dolay"s"yla bir kimse, kan/soy akrabal"#" sebebiyle kimlerle evlenemiyorsa, ayn" seviyedeki süt akrabalar"yla da evlenemez. Süt h"s"ml"#"n"n evlenme engeli te$kil etmesindeki ölçü ve s"n"rlar" belirleyen bu naslar "$"#"nda $u kimselerle evlenilemez: 43 a. Süt yönünden üst soy (usûl): Süt anne, süt baba 44, süt nine ve daha yukar"s" b. Süt yönünden alt soy (furû): Süt k"z", süt o#lu ve bunlar"n daha a$a#"s" c. Süt anne-baban"n kan veya süt yoluyla olan furûu 38 Yakn lafzlarla bkz. Müslim, Radâ 24-25; Ebu Davud, Nikah 10; Tirmizî, Radâ 3; Nesâî, Nikah 51; Dârimî, Nikah 49; Muvatta, Radâ Ebu Davud, Nikah 9,10; Muvatta, Radâ 13,18; Müsned, 6/201, en-nisâ 4/23 41 Doumdan kaynaklanan anne ve kz karde ifadelerinin, bu ayette aynen süt ili kisi için de kullanlmas, süt akrabal dolaysyla evlenilemeyecek olanlarn çerçevesinin, nesep akrabalaryla ayn mahiyette olduunu göstermektedir ki bu üslup, Kur ân n söz dizimindeki harikuladelii ve i câznn bir yansmasdr. 42 Buharî, ehâdât 7; Nikah 20,27; Müslim, Radâ 1-2,9; Ebu Davud, Nikah 6; Tirmizî, Radâ 1; bn Mâce, Nikah 34; Muvatta, Radâ 1; Müsned,1/ Mâlik, el-müdevvenetü l-kübra,2/ ; âfiî, el-üm,5/37 vd.; bn Hazm, el- Muhallâ,10/ ; bn Rü d el-ced, el-mukaddemât ve l-mümehhedât, 1/ ; Gazzâlî, el-vasît, 6/ ; Kâsânî, Bedâi u s-sanâi, 4/2-4; bn Kudâme, el-munî, 8/ ; Nevevî, Ravdatü t-tâlibîn, 6/ ; bn Cüzey, el-kavânînu l-fkhiyye, s ; Merdâvî, el-nsâf, 9/329; Temîmî, Deâimu l-slam, 2/ ; Hllî, erâiu l-slam, 3/ ; evkâni, Neylü l-evtâr, 6/ Süt annenin bu sütü, kocasyla girdii cinsel ili ki sonucunda olu tuu için, süt emen çocuk ile süt veren kadnn kocas arasnda dolayl bir ba kurulmaktadr. Bu badan ve konuyla dorudan ilgili bir hadisten (bkz. Buhârî, Nikah, 117; Müslim, Radâ 7; Tirmizî, Radâ 2; Ebu Davud, Nikah 7; Muvatta, Radâ 2) dolay çounluk slam hukukçular (farkl dü ünenler için bkz. bn Hazm, el-muhallâ, 10/ ), lebenü l-fahl terimiyle süt babal kurumunu ele alm lar ve tpk süt annede olduu gibi, süt baba ve onun belli derecedeki yaknlar ile emen çocuk arasnda evlilii engelleyici bir akrabalk tesis etmi lerdir. Ayrnt için bkz. Cassâs, Muhtasaru ihtilâfi l-ulemâ, 2/ ; bn Abdilber, el-kâfî, 1/243; Gazzâlî, el-vasît, 6/ ; Dac, slam Aile Hukukunda Evlenme Engelleri, s

11 Doç. Dr. Ahmet Yaman 63 d. Süt dede-ninenin birinci dereceden furûu, yani sadece çocuklar": Süt teyze, hala, amca ve day" e. E$inin süt usûlü: E$inin süt anne ve ninesi f. E$inin daha önceki bir evlili#i s"ras"nda emzirdi#i süt çocuklar" g. Süt usûlünün e$i: Süt anne-baban"n e$leri h. Süt furûunun e$i. Süt çocu#u veya süt torununun e$leri. Hanefîler, bu say"lan süt akrabalardan $u iki s"n"f" istisna etmi$lerdir: a. Süt karde$in as"l annesi ve as"l karde$i b. Süt o#ul veya k"z"n as"l karde$i 45. Evlenmeleri yasak olan bu ki$iler, her nas"lsa evlenmi$lerse, süt akrabal"- #"n"n varl"#"n"n tesbiti an"ndan itibaren derhal ayr"l"rlar; evli kalmaya direnirlerse kamu otoritesi onlar" ay"r"r. Akrabal"#"n tesbiti ise, ya taraflar"n ikrar ve itiraf"yla ya da emzirme olay"n" görüp bilenlerin tan"kl"klar"yla gerçekle$ir 46. Tan"kl"k nisab"nda hanefîler, di#er bütün adlî-mâlî konularda oldu#u gibi iki erkek veya bir erkek iki kad"n $art"n" ko$arken; $âfiîler dört eri$kin güvenilir kad"n", mâlikîler -iddialar"n"n nikahtan önce $üyû bulmas" $art"yla- iki güvenilir kad"n $ahidi yeterli saym"$lard"r. Câferîler, hanbelîler ve zâhirîler ise, cinsiyet fark" olmaks"z"n güvenilir tek bir tan"kla bile bu akrabal"k türünün sübut bulaca#"n" söylemi$lerdir. 47 Süt akrabal"#"n"n tesisinde, gerek emilen miktar ve gerek emme zaman" ile ilgili olsun ortaya ç"kabilecek $üpheler ve kesinlik ta$"mayan bulgu-bilgiler dikkate al"nmaz. Çünkü bu konuda as"l olan ilke, ademü t-tahrîm yani haraml"- #"n söz konusu olmay"$"d"r. 48 Bir evlilik engeli say"lmas" ve dolay"s"yla bakmak, yaln"z/halvet kalmak gibi belli mahremiyetler d"$"nda, soy akrabal"#"nda söz konusu olabilecek kar$"- l"kl" hak ve sorumluluklar, süt akrabal"#"nda do#maz. Söz gelimi, süt akrabalar aras"nda nesep ili$kisi, nafaka sorumlulu#u, mirasç"l"k ve velâyet gibi ili$kilerle, lehte tan"kl"#"n reddi gibi mahrumiyetler ve ceza hukuku alan"nda cârî olan 45 Serahsî, el-mebsût, 5/137; Merînânî, el-hidâye, 1/ ; Kâsânî, Bedâi u s-sanâi, 4/4; ayrca bkz. Çeker, Süt Akrabal, s Mâlik, el-müdevvenetü l-kübra,2/411; âfiî, el-üm,5/55-56; Serahsî, el-mebsût, 5/ ; Kâsânî, Bedâi u s-sanâi, 4/14; bn Kudâme, el-munî, 8/ ; bn Cüzey, el-kavânînu lfkhiyye, s.138; evkâni, Neylü l-evtâr, 6/ Mâlik, el-müdevvenetü l-kübrâ, 2/411; âfiî, el-üm, 5/55; bn Hazm, el-muhallâ, 8/ ; Serahsî, el-mebsût, 5/ ; Gazzâlî, el-vasît, 6/198; Merînânî, el-hidâye, 1/226; bn Kudâme, el-munî, 8/152; Nevevî, Ravdatü t-tâlibîn, 6/444; Merdâvî, el-nsâf, 9/348; Hllî, erâiu l-slam, 3/231; bn Cüzey, el-kavânînü l-fkhiyye, s Gazzâlî, el-vasît, 6/183; bn Kudâme, el-munî, 8/134, 138; Nevevî, Ravdatu t-tâlibîn, 6/424; Merdâvî, el-nsâf, 9/348, 349

12 SÜT AKRABALII 64 kimi hafifletici hükümler söz konusu olmaz 49. Fakat kar$"l"kl" sevgi, s'la denen ziyaretle$me, hem bir akrabal"k hem de bir insanl"k görevi olarak mevcuttur Süt Bankalar. Buraya kadar ele al"nan konular"n yan"nda süt akrabal"#" ile ilgili olarak günümüzde bir de anne sütü bankalar" ve buralardan al"nan sütlerin akrabal"k tesisindeki rolü gündeme gelmektedir. Ça#da$ yöntemlerle ve bilimsel ilkelere uygun olarak üretilmi$ en geli$mi$ endüstri sütlerinin bile, insan sütünün çok yönlü niteliklerine sahip olmay"$" sebebiyle geli$mi$ ülkelerde anne sütüne dönü$ ba$lam"$ 51, bunun için farkl" annelerden al"nan sütlerin karma bile$iminin yap"ld"#" süt bankalar" da özellikle 1970 li y"llarda devreye sokulmu$tur 52. Klasik.slam hukuku doktrininde yer alan kimi çözümlemelerden hareket eden baz" ça#da$ alimler, süt bankalar"ndan al"nan sütlerin herhangi bir akrabal"k ili$kisine sebep olamayaca#"n" belirtmi$lerdir 53. Bir süt anneli#inden bahsedebilmek için, sütün hangi yolla olursa olsun mideye ula$mas"n"n de#il, Kur ân da radâ ve 'rdâ kelimeleriyle aç"kland"#" gibi bizzat kuca#a al"p emzirmenin $art oldu#unu ileri süren.bn Hazm (v.456/1064) 54 ile, emziren veya emenin kimli#indeki ya da emzirilme say"s"ndaki belirsizli#in süt akrabal"#"n"n kurulmas"na engel olaca#"n" belirten Gazzâlî (505/1111),.bn Kudâme (v.620/1223) ve Nevevî (v.676/1277) 55, bu görü$ün klasik dayanaklar"n" olu$turmaktad"r. Ayr"ca ate$te pi$irilmi$ veya ba$ka maddeler kar"$t"r"lm"$ insan sütlerinin, akrabal"k do#urmayaca#" yönündeki hanefî ictihad" da 56, bankaya girecek sütlerin "s"t"l"p so#utularak pastorize edilmesinden dolay", ayn" ki$ilerce ba$ka bir dayanak olarak ileri sürülmektedir. Fakat Hz.Peygamber in (s.a.) baz" beyanlar"ndan anla$"ld"#" üzere 57 sütün, insan biyosundaki yap"c" ve geli$tirici etkisi ve evlenmeyi haram k"lacak akrabal"k ili$kisinin de esasen bu etkiden kaynakland"#" gerçe#i dikkate al"n"rsa söz konusu yakla$"mlar ihtiyatla kar$"lanmal"d"r. Kald" ki, klasik.slam hukuk dotkrininde hakim olan görü$ de, bir çok anneden al"narak kar"$"m haline getirilmi$ sütlerin kullan"lmas" halinde, kar"$"mda sütü olan her bir anne ile o kar"- 49 bn Kudâme, el-munî, 8/137; Nevevî, Ravdatu t-tâlibîn, 6/ bkz. Ebu Davud, Nikah 11;Tirmizî, Radâ 6; Nesâî, Nikah 56; Dârimî, Nikah 50; Müsned, 3/ Neyzi-Koç, Çocuk Sal ve Hastalklar, 1/ Bâr, Bunûku l-halîb, s Türkiye de de 1982 ylnda Hacettepe Çocuk Hastanesi bünyesinde bir süt bankas kurulmu tur; bkz.özsoylu, Pediatride Yenilikler, s Aralarnda Mustafa ez-zerkâ, Yusuf el-karadâvî, Ali et-teshîrî nin de bulunduu bu fakihlerin görü leri için bkz. Bunûku l-halîb, s bn Hazm, el-muhallâ, 10/ Gazzâlî, el-vasît, 6/183; bn Kudâme, el-munî, 8/138; Nevevî, Ravdatu t-tâlibîn, 6/ Serahsî, el-mebsût,5/145; ayrca bkz. Mâlik, el-müdevvenetü l-kübrâ, 2/ Ebu Davud, Nikah 8; Tirmizî, Radâ 5; bn Mâce, Nikah 37; Muvatta, Radâ 11; Müsned,1/432

13 Doç. Dr. Ahmet Yaman 65 $"mdan yukar"da geçen $artlar gere#ince beslenen her bir bebek aras"nda akrabal"#"n kurulaca#" yönündedir 58..slam Konferans" Örgütü bünyesinde çal"$malar"n" sürdüren Mecmeu l- F'khi l-qslamî /Qslam F'k'h Akademisi de konuyla ilgili olarak $u kararlar" alm"$t"r: Nesep ba#" sebebiyle söz konusu olan yasaklar"n süt emme yoluyla da aynen geçerli olaca#"nda müslümanlar görü$ birli#i içindedir. Dinin genel ve nihaî amaçlar"ndan biri de nesebin korunmas"d"r. Süt bankalar" bu noktada kar"$"kl"k meydana getirmekte ve ku$ku do#urmaktad"r. Kald" ki,.slam dünyas"nda ihtiyaçlar"n do#al yollardan kar$"lanmas" potansiyeli mevcut oldu#undan böyle kurumlara ihtiyaç da yoktur. Bu gerekçelere istinaden Akademi a..slam dünyas"nda anne sütü bankalar"n"n kurulmas"n"n engellenmesini, b. Bu bankalarda biriken karma sütlerin de haraml"k hükmü do#uraca#"- n" karar alt"na alm"$t"r. 59 Esasen, endüstriyel süt alan"nda kaydedilen geli$meler, süt bankalar"n"n maliyetlerindeki yükseklikler, sütlerini bedelli ya da gönüllü olarak bu bankalara verecek annelerin say"s"ndaki yetersizlikler, bankalardaki sütlerin hijyen ve sterilizasyonundaki aksakl"klar ve benzeri bir çok etken dolay"s"yla süt bankalar" eski cazibesini yitirmi$ ve kendilerine ihtiyaç hissedilmez hale gelmi$tir. BBLYOGRAFYA * Anderson G.H., Human Milk Feeding, Pediatr Clin. North America, 32 (1985), s Ayd"n Mehmet Akif, Türk Hukuk Tarihi,.stanbul 1999 Bâr Muhammed Ali, Bunûku l-halîb, Mecelletü Mecma " l-f"khi l-.slamî, ed-devratü s-sâniye, sy.2/1(1407/1986), s Behrman R.-Kliegman R., Nelson Essentials of Pediatrics, Philadelphia 1990 Bunûku l-halîb, Mecelletü Mecma " l-f"khi l-.slamî, ed-devratü ssâniye, sy.2/1 (1407/1986), s Buttle N.F.ve di#erleri, Human Milk Intake and Growth, J.Pediatr 104 (1984), s âfiî, el-üm,5/49; Serahsî, el-mebsût, 5/140; Kâsânî, Bedâi u s-sanâi, 4/9; bn Kudâme, el- Munî, 8/140; Nevevî, Ravdatu t-tâlibîn,6/ ; bn Cüzey, el-kavânînu l-fkhiyye, s Karar metni için bkz. Mecelletü Mecma l-fkhi l-slamî, ed-devratü s-sâniye, sy.2/1 (1407/1986), s * Concordance a uyumlu bask"lar" kullan"ld"#" için el-kütübü t-tis a ya burada yer verilmemi$tir

14 SÜT AKRABALII 66 Cassâs (v. 370/980), Ahkâmu l-kur ân, Beyrut 1414/1993, Muhtasaru ihtilâfi l-ulemâ, Beyrut 1417 Cin Halil, Qslam ve Osmanl' Hukukunda Evlenme, Konya 1988 Çeker Orhan, Süt Akrabal'.',.lim ve Sanat, sy. 31 (1992), s Da#c" Tamil, Qslam Aile Hukukunda Evlenme Engelleri, AÜ.FD., c.39 (1999), s Do#ruyol Hasan, Çocuklarda Parenteral Beslenme,.stanbul 1994 Feyzio#lu F.N., Aile Hukuku Dersleri,.stanbul 1971 Gazzâlî (v.505/1111), el-vasît, Kahire 1417 Hacettepe Pediatri Notlar', Samsun 1992 H"llî Muhakk"k (v.676/1277), Rerâiu l-qslam fî mesâili l-halâl ve lharam, yy., ty.,müessesetü Matbûâtî.smailiyyûn Hukuk-' Aile Kararnamesi,.stanbul 1918.bn Abdilber (v.463/1070), el-kâfî, Beyrut 1407.bn Cüzey (v.741/1341), el-kavânînu l-f'khiyye, Beyrut Dâru l-fikr.bn Hazm (v.450/1063), el-muhallâ, Beyrut 1408/1988.bn Kudâme (v.620/1223), el-mu.nî, Beyrut 1405/1985.bn Rü$d el-ced (v.520/1126), el-mukaddemât ve l-mümehhedât, Beyrut 1408/1988.bn Rü$d el-hafîd (v.595/1199), Bidâyetü l-müctehid,.stanbul 1985.bnü l-arabî (v.543/1147), Ahkâmu l-kur ân, Beyrut 1408/1988.bnü l-fâris (v.395/1004), Mu cemu makâyîsi l-lu.a, Beyrut 1415/1994 Karadâvî Yusuf, Bunûku l-halîb, Mecelletü Mecma " l-f"khi l-.slamî, ed-devratü s-sâniye, sy.2/1 (1407/1986), s Kâsânî (v.587/1191), Bedâi us-sanâi, Beyrut 1406/1986 Kennel W.F., Eski Musevî Ailesi, (çev.h.t.yasd"man) DEÜ.FD. C.9 (1995), s Kurtubî (v.671/1272), el-câmi li ahkâmi l-kur ân, Beyrut 1413/1993 Küçüködük Tükrü, Yenido.an ve Hastal'klar', Ankara 1994 Mâlik (v.179/795), el-müdevvenetü l-kübrâ, Beyrut Dâru Sâd"r Mecelletü Mecma ' l-f'khi l-qslamî, ed-devratü s-sâniye, sy.2/1 (1407/1986), Cidde, s

15 Doç. Dr. Ahmet Yaman 67 Merdâvî (v.885/1480), el-qnsâf fî beyani r-râcih mine l-h'lâf, Beyrut ty. Dâru ihyâi t-türâsi l-arabî Mer#înânî (v.593/1197), el-hidâye,.stanbul1986 Nesefî Necmeddîn (v.537/1142), T'lbetü t-talebe, Beyrut 1406/1986 Nevevî (v.676/1278), Ravdatü t-tâlibîn, Beyrut 1412/1992 Neyzi Olcay-Koç Leyla (ed.), Çocuk Sa.l'.' ve Hastal'klar',.stanbul 1983 Onat Teoman (ed.), Çocuk Sa.l'.' ve Hastal'klar',.stanbul 1996 Özgür Sabiha-Özgür Tu#rul, Sosyal Pediatri,.zmir 1968 Özsoylu Tinasi, Anne Sütünün Üstünlükleri, H.Ü.Katk" Pediatri Dergisi c.8, sy.1 (1987), s.3-11 Özsoylu Tinasi, Pediatride Yenilikler, Ankara 1983 Pentatequuue Avec Rach', yay"nlayan: M.J. Bloch ve di#erleri, Paris 1991 Ra#"b el-.sfehânî (v. 502/1108), el-müfradât fî garîbi l-kur ân,.stanbul 1986 Serahsî (v.483/1090), el-mebsût,.stanbul 1983 Tafak Ali, Qslamda Evlenilmesi Yasaklananlar Yak'n Akraba Evlilikleri ve Sakat Do.an Çocuklar, Diyanet Dergisi c. 22, sy.4 (1986), s Tâfiî (v.204/819), Ahkâmu l-kur ân, Beyrut 1410/1990, el-üm, Beyrut 1413/1993 Tevkânî (v.1255/1834), Neylü l-evtâr, Beyrut 1419/1998 Temîmî Ebu Hanîfe Nu mân (v. 363/974), Deâimu l-qslam ve zikru l-halâl ve l-haram ve l-kadâyâ ve l-ahkâm an ehl-i beyti Rasulillah aleyhi ve aleyhim efdalü s-selam, Kahire 1960 Tevrat, (Kitab-" Mukaddes: Tevrat ve.ncil),.stanbul 1988 Türk Medeni Kanunu, Zemah$erî (v.538/1143), Esâsü l-belâ.a, Kahire 1960, Ruûsü l-mesâil, Beyrut 1987 Ziai Mohsen(ed.), Pediatrics, USA. 1990