ANADOLU FOLKLORÜNDE SÜSTAŞLARININ KULLANIMI VE TERAPİSEL ETKİLERİ USAGE OF THE GEMS AND THEIR THERAPEUTIC EFFECTS IN THE ANATOLIAN FOLKLORE

Transkript

1 ANADOLU FOLKLORÜNDE SÜSTAŞLARININ KULLANIMI VE TERAPİSEL ETKİLERİ USAGE OF THE GEMS AND THEIR THERAPEUTIC EFFECTS IN THE ANATOLIAN FOLKLORE Murat HATİPOĞLU *, Hüseyin KURT ** ÖZET Anadolu da, süstaşlarının kullanımı, onların eşsiz renk ve yapıları yüzünden, metalik minerallerden daha uzun bir geçmişe dayanmaktadır. Bununla beraber agatlar, kalsedonlar, karnelian ve aynı zamanda ametist büyük olasılıkla Anadolu folklor tarihinde kullanılan öncü süstaşlarıdır. İlaveten, diyaspor kristallerini de bunlara ilave etmek gerekir. Renklerin temsil ettiği süstaşı semboller, Anadolu halklarının kültürlerinde büyük öneme sahiptir ve yaygınca kullanılmaktadırlar. Özellikle kırmızı renk kutsaldır. Bu renk güneşi, ateşi ve kanı sembolize ettiği yaygın bir inançtır. ABSTRACT In Anatolia, the history of usage of gemstones, because of their unique colour and structure, goes further back than the metallic minerals. However, agates, chalcedonies, carnelian as well as amethyst are most probably the first gems used in the history of Anatolian folklore. In addition, diaspore crystals also have to include into the materials. The symbols represented by the colors of gems have great importance in the cultures of Anatolian peoples, and are used widespread. Red color is holy especially. It is common belief that this color symbolizes sun, fire, and blood. * Doç. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi, İMYO, Kuyumculuk ve Takı Tasarımı Programı Buca-İZMİR, murat.hatipoglu@deu.edu.tr ** Prof. Dr., Selçuk Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü KONYA, hkurt@selcuk.edu.tr

2 2 1. GİRİŞ Canlı renkleri ve benzersiz desenleriyle takı sektöründe kullanımı günden güne artan süs taşları, şifa arayan, nazardan, kötülüklerden korunmaya, evine bereket getirmeye çalışan çok sayıda insanın da tercih nedeni haline gelmiştir. Anadolu'daki süstaşı niteliğindeki taşlar, giyimin önemli bir takısı olarak yaygınca kullanılmıştır. Özellikle kuvars (SiO 2 ) mineralinin türleri olan Ankara Agatları ve Eskişehir Kalsedonları özgün renk ve yapılarıyla büyük olasılıkla tarihte Anadolu da kullanılan ilk süstaşlarıdır. Kalkolitik dönemde (M.Ö ) başlayan bu iki süstaşına duyulan ilgi, Anadolu da yeşeren farklı kültür ve toplumlarda beğenisini yitirmeksizin, hatta artan bir oranda, günümüze kadar gelmiştir. Süs taşlarının tarihin ilk dönemlerinden bu yana takı malzemesi olmasının yanında çeşitli anlamlar yüklenerek fayda aranan taşlar olarak dikkat çekmiş, bilim ve teknolojideki değişimlere rağmen bu inançlar kaybolmamıştır. Süstaşlarının insan üzerinde sadece psikoterapik bir etkisi bulunmaktadır. 2. ANADOLU NUN GEMOLOJİK TARİHÇESİ Kuvars (SİO 2 ) mineralinin kalsedon, ametist, sitrin, tridimit, kristobalit, dağ kristali, necef taşı, dumanlı kuvars, prasem, süt kuvars, avanturin, opal ve onix gibi birçok türü tarihten günümüze kadar süs taşı olarak kulanılmaktadır. Bunlardan yarı saydam, balmumu parlaklığındaki kalsedon rengine göre karnelian, agat (akik) ve jasp gibi türlerine ayrılabilir. Anadolu da en uzun geçmişe dayanan süstaşı madenciliğinin ve işlemeciliğinin olduğu arkeolojik çalışmalar sırasında Hacılar ve Tilkitepe (Kalkolitik Dönem) ile Alacahöyük ve Horoztepe (Erken Bronz Çağı) kazılarında bulunan ve halen Ankara daki Hitit Müzesinde sergilenen agat ve kalsedonlardan yapılmış küpe ve gerdanlıklar ile diğer süstaşlı takı malzemelerinden anlaşılmaktadır (Foto, 1). Foto, 1. Agad ve kalsedon dan yapılmış takılar

3 3 Özellikle bu bölgeden toplanan süstaşlarının Anadolu da, Mezopotamya da ve Ege adalarında yeşermiş birçok uygarlıklara hammadde kaynağı oluşturduğu düşünülmektedir. Anadolu da agat ve kalsedon işlemeciliğinin daha sonraki parlak dönemi, Milat yıllarına rastlar. Özellikle Roma dönemi başta olmak üzere Bizans, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde de bu süstaşlarının işlenmesi gelişen alet kullanımıyla birlikte devam etmiştir. Roma devrinde, kalsedon ve agatlardan mükemmel denilebilecek, küçük kabartma heykelciklerinin yapıldığı bilinmektedir. Eskişehir-Sarıcakaya bölgesinde Romalılar tarafından işletilmiş ve halen galerilerine girilebilen kalsedon ocakları bulunmaktadır (Hatipoğlu, 1984). Anadolu takı kültüründe kırmızı renk ile anlatılmak istenen temalar için, kahvemsi-kırmızı renkli karnelian taşı yaygınca kullanılmıştır. Antik dönem Anadolu uygarlıklarının kullandığı kalsedon ve Karnelian taşlı takılar Anadolu Medeniyetleri Müzesinde sergilenmektedir ( Foto, 2). Foto, 1. Kalsedon ve kırmızı renkli Karnelian dan yapılmış takılar Kahverengimsi ve kırmızı renkleri ile temsil ettiği sembolleri en iyi ifade edebilen karnelian taşlarının kullanıldığı, sinsile, kubbe, asık, ıldırgıç, eğme gibi isimlerle adlandırılan saç ve baş üzerine takılan Türkmen takıları geçmişte insanlar tarafından kolayca temin edilebiliyordu (Foto, 3). Karnelian yarı değerli süstaşı olan yumrusal şekilli kuvars (SiO 2 ) mineralinin bir türüdür. Karnelian bir tür kırmızı kalsedona verilen bir isimdir. Renkleri kırmızının kızıla bakan tonları ile kahverengi arasında değişir. Renklenme mekanizması demir elementinden kaynaklanır. Doğadaki bazı mineraller ısıtma sonucunda renklerini değiştirebilir, karnelian taşı da bunlardan biridir. Piyasada bulunan karnelianlarin çoğu kalsedon taşının boyanmış ve ısıtılmış halidir ve akik olarak satılır. Türkmen takılarında da görülen kırmızı renkli süstaşı gerçekte karnelyendir ve Türkmenlerde sembol objesi şeklinde kullanılmaktadır. Bu yüzden Türkmen takılarında çok sık rastlanılan bir süs taşıdır.

4 4 Kubbe Gerdanlık Bilezik Yomot Eğme Asık Foto, 3. Karnelian taşından yapılmış Türkmen takılar Karnelian taşının öncelikle renginden dolayı, kırmızıya olan inançtan ötürü kullanıldığını, doğada oluşum bakımından rahatlıkla bulunabilinen ve yarı değerli bir süstaşı olmasından ötürü de önemli olan, maliyet açısından da elde edilmesinde sıkıntı yaratmayan bir süstaşı olduğu için, Türkmen takılarında sıklıkla kullanıldığ düşünülmektedir. 3. SÜSTAŞLARININ TERAPİSEL ETKİLERİ Başta agat olmak üzere birçok özgün yapılı süs taşının tarih boyunca sihirbazların temel aleti olması, Hint inanışına dayanmaktadır. Buna göre, evrenin dünyadaki temsilcisi olarak kabul edilen insanın her bir organı da evrenin farklı bölgelerini simgelemektedir. İnsan bedeni öldükten sonra yok olur ve eğer o insanın ruhu temiz ise, bedendeki her organ simgelediği evren parçasındaki yerini alır. Ancak ölen kişi yaşamı süresince ruhunu kötülüklerden arındıramamışsa, dünyaya yeniden ancak insan dışında diğer canlı ya da, cansız varlıklar olarak gelmektedir. Özellikle agat gibi gizemli içyapıya sahip süs taşlarının da, evrenden gelmiş birer canlı bedenin somut görüntüsü olduğu bu Hint inanışı, zamanla doğudan batıya yayılmış, süstaşlarının canlı hatta kutsal ruhların maddeleşmiş şekli olduğu düşüncesi tüm dünya uygarlıklarını etkilemiştir. Günümüzde bile astrolojik bir temele dayandırılarak süstaşlarının birçok insanın yaşamını etkilediği, yönlendirdiği düşüncesinin kökeninde de, bu Hint inanışı yatmaktadır.

5 İncelenen belgeler, antik çağlarda olağanüstü özelliklerinden dolayı agat takılar takma, ya da agat objeleri kullanmanın yaygın bir inanış olduğunu göstermektedir. Antik devirlerde, agat takı taşıyan bir kişinin bütün tehlikelerden korunduğuna inanılırdı. Takan kişinin doğuştan temiz bir kalbe sahip olduğu farz edilirdi. Ayrıca, agat takmanın düzenli uykuya ve hoş rüyalar görmeye sebep olduğuna da inanılmaktaydı. Eskiden hekimler, maddeleri döverek toz haline getirme işine yarayan agat havanlar yapmışlardır. Günümüzde de kimyasal reaksiyonlara girmediği ve çok sert olduğu için, eczanelerde ve laboratuarlarda halen agattan yapılmış havan ve havanelleri kullanılmaktadır. Agata bakmanın gözleri dinlendirdiğine, ayrıca ağızda tutulduğunda susuzluğu giderdiğine inanılırdı (bugün bile birçok çöl bölgelerinde yaşayanlar susuzluk hissini gidermek için ağızlarında çakıl taşları tutarlar). Agat taşımanın akrep sokmasına bile iyi geldiği çok yaygın bir inanıştı. Eski İran'da, agatların parfümsü kokusunun kuvvetli rüzgârların ve fırtınaların yönünü değiştirdiğine, hatta kuvvetli nehir akıntılarına boyun eğdirdiğine inanılırdı. Yayınlarda agatın ilk bahsi, yaklaşık M.Ö. 300 lerde Theoprastus tarafından yapılmıştır. Babil de agatın ilk bahsi, Babil in ilk kitabı olan Genesis' in ikinci bölümünde, çok önceleri olmuştur. Burada bahsedilen objelerin en dikkat çekicisi yaklaşık M.Ö de Aaron un göğüs miğferi yapımı için verdiği derstir. Göğüs miğferinin önemi, Moses in erkek kardeşi Aaron için yapılmış olmasıdır. İsrail halkının Moses tarafından M.Ö. 14. ve 13. yy da Mısır dan kurtuluşunu anlatan ve On Emri içeren eski antlaşmanın ikinci kısmını oluşturan Exodus ın 28. ve 39. bölümlerinde verilmektedir. Söz konusu göğüs miğferi, doğma sıralarına göre 12 İsrail oğlu kabilesinin isimlerinin üzerinde kaydolduğu, her birinde üç kıymetli taşın bulunduğu dört sıradan yapılıdır. Miğferde kullanılmış on iki taşın altısı kuvars ailesindendir (Foto, 4). Reuben in taşı kırmızı jasper, Simeons un sitrin, Naphtalin in dağ kristali, Issachar ın ya da Dans ın ametist, Zebulun un sarı jasper ve Benjamin in krizoprastır. O zamanlar sadece Mısır da çıkan kıymetli taşlar bilinmekteydi. Bunlar Ortadoğu ya uzanan ticaret yollarında bulunmuştu. M.Ö yıllarında, göğüs miğferlerinin yapılmasından açıkça görülmektedir ki Holiland (İsrail) ve Mısır halkları, agatın tüm türlerini ve diğer kuvars ailesi taşlarını, muhtemelen onların kolay bulunması yüzünden ve o zamanların favori kıymetli taşları olmaları ve de bu taşların o bölgelerdeki kaynaklardan elde edilmelerinden dolayı, oldukça iyi biliyorlardı. 5

6 6 Kırmızı Jasper Sitrin Dağ kristalı Amatist sarı Jasper Krizopras Foto, 4. Miğferde kullanılmış kuvars taşları Eskişehir Sarıcakaya bölgesinden çıkarılan mavi renkli kalsedon'un kimyasal özelliği nedeniyle içerisine konan asitik malzemelerin sıcaklığını muhafaza ettiği, bu nedenle özellikle antik dönemlerden Roma döneminde içecek kabı olarak kullanılmıştır. Çünkü bu silika materyallerinin piyezo elektrik yani elektrik akımını düzenli titreşimlere dönüştürme özelliği bulunmaktadır. Beynimizdeki tüm komutlar, elektrik gücüyle vücuda dağılır. Bu kristaller, piyezo elektrik özelliğinin verdiği etkiyle insandan insana geçebilen ve halk arasında nazar da denilen biyoenerjiye karşı koruma sağlayabilmektedir. Şifa terapi üzerine en tipik örnek günümüzde sıklıkla kullanılan bir süstaşı olan ametisttir (Foto, 5). İlk ametist takı Grek Minos döneminde (tahmini M.Ö yılları) kullanılmıştır. Fizyolojik bir rahatsızlığı olmamak kaydıyla, negatif enerjili bir insanda gözlenen, halsizlik, keyifsizlik, asabilik, huysuzluk gibi olumsuz davranış ve hareketlerdir ki diğer bir adı da enerji sarhoşluğudur. İşte bu durumdaki vücudun herhangi bir bölgesine ametist kristali değerse, vücuttaki negatif enerjiyi nötralize ettiğine ve böylece vücudun şifa bulduğuna inanılmaktadır. Bu inanış, ametist kristalinin, modern tıbbın dışında, yaklaşık 4 bin yıldır mistil tedavide kullanılmasına sebep olmuştur. Dolayısıyla ametist kristalinin böyle bir enerjik özelliği olduğu geçmişten günümüze farklı uygarlıklar tarafından benimsenerek, mineralojik isminin dahi bu özelliğine atfen verilmesini doğurmuştur.

7 7 Ametist Ametist Yüzük Diaspor Yüzük Foto, 5. Ametist kristali ve takısı ile diaspor yüzük Ülkemizde de ametist Balıkesir'in Dursunbey ilçesinde çıkarılır (Dağ, 1978; Kayhan, 1978; Hatipoğlu vd. 2010a). Bu minerale çekici mor rengini veren içerisindeki demir iyonlarından bir elektron kopartan gama radyasyonudur (Hatipoğlu vd. 2010b). Bilimsel deneyler sonucu elde edilen verilere göre ametist kristalleri, teorik olarak düşünüldüğünde, televizyon, bilgisayar, cep telefonu gibi cihazlardan insan vücuduna geçen gama ışımasını emebilecek bir yapıya sahiptir. Ancak, ametistin bu özelliği sadece laboratuar ortamında beyazlatılmış (aneling yapılmış) olanlarında mümkün olabilecektir. Çünkü mor renkli bir kristal zaten gama yönünden doymuş demektir ve böyle kristalin ilave gama ışıması alabilmesi için çok yüksek ışıma gerekecektir. Ayrıca, saydam görünüşlü, iri boyutlu ve tipik v-şekilli ikizlenmeli diyaspor kristalleri (AlO,OH), çekici ve eşsizdirler Foto, 5). Dünyada sadece Türkiye de tek olarak Muğla bölgesinde günümüzden yaklaşık 75 milyon yıl önce oluşmuş dünya harikası bu kristaller çoğunlukla zeytinyağı yeşil ve kısmen toprak kahvesi tekli renklenmeler gösterirler. Antik dönemde özellikle Karya uygarlığının (M.Ö ) ve daha sonrada Pers, Helenistik ve Roma uygarlıklarının mistik bir taşıdır. İnanış odur ki; kuvvetli ışık altında gözlenen zeytinyağı yeşili rengi sağlık ve afiyetin, zayıf ışık altında gözlenen narçiçeği renginin de bolluk ve bereketin simgesi olarak bu taşta vücüt bulmuştur. 4. SONUÇLAR Agat ve kalsedon olarak bilinen her iki süstaşının madenciliği ve kullanımı Anadolu da antik çağlara kadar dayanmaktadır. Anadolu da, Roma Döneminden beri kalsedon çıkarmaya yönelik madencilik çalışmaları sürdürülmektedir. Eski devirlerde ve günümüzde çalışılan kalsedon ocaklarındaki madencilik teknikleri, aradan uzun bir zaman geçmesine rağmen, oldukça benzerlik göstermektedir. Süstaşlarının tarihin ilk dönemlerinden bu yana insanların folklörük hayatında önemli bir malzeme olmasının yanında, çeşitli anlamlar

8 8 yüklenerek fayda aranan taşlar olarak dikkat çekmiş, bilim ve teknolojideki değişime rağmen bu inançlar kaybolmamıştır. Taşların belli özellikleri itibarıyla sağlığa yararlarının olabileceği ancak bunun tıbbın bir alternatifi olarak görülmemesi gerektiği temel düşünce olmalıdır. Bu nedenle şunu kesin olarak söyleyebiliriz ki, doğadaki hiçbir taş günümüzde bir ilacın eş değeri olamaz. Süstaşlarının insan üzerinde sadece psikoterapik bir etkisi bulunmaktadır. Fizyolojik bir rahatsızlığın taşlarla tedavi edildiğine ilişkin bilimsel bir bulgu henüz yoktur. YARARLANILAN KAYNAKLAR Arem, J., E Color encyclopedia of gemstones (2 nd ed.). Van Nostrand Reınhold Company, New York, p.160. Dağ, F. (1978). Balıkesir- Dursunbey-Gügü Köyü ametist ön etüt raporu. MTA Rapor No: 6392, Ankara, (yayımlanmamış). Hatipoğlu, M Sarıcakaya güneydoğusu jeolojisi ve ekonomik potansiyeli. Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Bitirme Projesi, İzmir, 57 s. (yayınlanmamış). Hatipoğlu, M Mineralogical and gemological investigation of barred and banded agates of Çubuk (Ankara) area. Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, İzmir, 128 s. (yayınlanmamış). Hatipoğlu, M., Babalık, H., Chamberlain, S.C. (2010a). Gemstone deposits in Turkey. Rocks & Minerals, 85(2), Hatipoğlu, M. (2004b). Türkiye deki bazı süstaşlarının (ametist, dumanlı kuvars, rubellit ve kalsedon) renk ajanları ve radyasyonla renk koyuluklarını arttırma çalışmaları. 5 th Endüstriyel Mineraller Sempozyumu, İzmir, Kayhan, F. (1978). Balıkesir İli Dursunbey İlçesi Alaçam Dağları jeolojisi, (1/10,000 Ölçekli). MTA Rapor No: Ankara. Kurt, H., and Arık, F., Mineraloji. Nobel yayın No 1190, 258 s, Ankara. Medzhitova, Elmira., Türkmen Folk Art, 304 pp, Ashkabat, Turkmenistan. Mitchell, R., S Mineral names (what do they mean). Van Nostrand Reinhold Company, New York, p. 83 and p Quick, L The book of agates and other gems (3 th ed). Chilton Book Company, Pennsylvania. P. 28. Schumann, W., 1984, Gemstones of the World. Translated by E. Stern. Sterling Publishing Co., Inc, New York and N.A.G. Press, Ipswich. P. 126 and p. 132.