ANTİK ÇAĞDA BULDAN ve ÇEVRESİNDE TEMİZLİK KÜLTÜRÜ

Transkript

1 ANTİK ÇAĞDA BULDAN ve ÇEVRESİNDE TEMİZLİK KÜLTÜRÜ Araş. Gör. Dr. Coşkun DAŞBACAK Pamukkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü, ÖZET İnsan, varolduğu andan itibaren bedenini ve ruhunu temizlemenin yolarını aramış. Ruh temizliği için tapınaklar inşa etmiştir. Dinsel törenin bir parçası olan beden temizliği zamanla yıkanma kültürünü oluşturmuştur. Bu amaçla kompleksler inşa edilmiştir. Bu kompleksler sadece yıkanma yeri değil aynı zamanda fiziksel ve psikolojik rahatlama merkezleriydi. Bu yapılarda vakit geçirmek toplumsal bir statü sembolü haline gelmiştir. Antik dönemde kavşak noktada kurulmuş olan Buldan ilçesi ve çevresinde yer alan antik kentlerde yıkanma amaçlı kompleksler inşa edilmiştir. Bu kentlerden birisi de Yenicekent kasabası sınırları içinde yer alan Tripolis dir. Tripolis ve çevre kentlerde inşa edilen bu komplekslerde yıkanma odaları, dinlenme odaları, fiziksel egzersiz alanları, kütüphaneler, toplantı odaları yapılmıştır. Günümüzde bu yapıların kalıntıları izlenebilmektedir. Antik dönemde bu amaçla inşa edilmiş yapılar biçim değiştirerek günümüzde Buldan ve çevresinde kaplıca kültürü varlığını sürdürmektedir. Tripolis, Denizli Buldan ilçesi karayolunun kuzeydoğusunda bulunan Yenicekent Kasabası nın sınırları içinde yer alır. Kent, kasaba ile Menderes Nehri arasında kalmakta ve kasabanın merkezine 1 km uzaklıktadır. Tripolis, Lykos Ovası ndan geçen Menderes nehrinin batı yamacı üzerinde, Bergama, Sardes, Laodikeia-Hierapolis, Side antik yolunun Sardes-Hierapolis arasında bulunmaktadır (Resim 1-2). 957

2 C. DAŞBACAK Tripolis kenti, Seleukos yönetiminin Laodikeia Kentini kurmasına karşılık olarak Bergama krallığı tarafından kurulmuştur 1. M.Ö yıllarında II. Attalos tarafından önceden var olan üç küçük yerleşimin bir araya toplanması ile 2 meydana gelen kentin nüfusu Lydialılar, Karialılar ve Frygialılar dan oluşur 3. Kent, muhtemelen üç bölge halkının bir arada yaşaması nedeniyle Tripolis (ΤΡΙΠΟΛΙΤΩΝ veya ΤΡΙΠΟΛЄΙΤΩΝ) adını almıştır 4. Aslında Apollonia (ΑΠΟΛΛΩΝΙΑΤΩΝ) olarak bilinmektedir 5 ve M.Ö. 1.yy. da otonom kent olarak sikke basmıştır (Resim 3-4). Sikkelerde Zeus ve ΑΠΟΛΛΩΝΙΑΤΩΝ ismi yer almaktadır 6. Plinius (V,III), Ptolemaeus (V,2,18), Sozomenus (II,40) Tripolis kenti hakkında bilgi veren antik kaynaklardır. Tripolis kenti, Lykos vadisi kentleri gibi depremlerle tahrip olmuştur. Antik kaynaklardan Marcellinus un günlüklerine göre Laodikeia, Hierapolis, Tripolis bu depremlerden ciddi şekilde etkilenmiştir 7. Roma Dönemi boyunca, uluslar arası ticaret etkinliklerindeki canlılık Tripolis kentinde de yaşanmıştır. Tripolis kenti M.S. 6. yy.da. ipek böceği ticaretinde ve tekstilde gelişim göstermiş, M.S. 10 ve 15. yy.larda Türk beyliklerinin egemenliği altına girmiştir. Anadolu Selçuklu Dönemi nde kentte tekstil lonca örgütü kurulmuştur yılında tamamiyle Osmanlı hakimiyetine giren bölge 18. yy. a kadar kapalı ekonomisi devam ettirmiştir 8. Roma Dönemi nde inşa edilen Tripolis Hamamı, kentin kısmen ayakta kalan yapılarından birisi olup tiyatronun güneybatısında yer almaktadır (Resim 2). Düzlük bir alan üzerinde, kuzey-güney doğrultusunda yan yana ve paralel sıralanmış odalardan oluşmaktadır. Hamam, dikdörtgen formlu olarak, simetrik sıra tipi planda ince yonulu düzgün yüzeyli dörtgen traverten bloklardan inşa edilmiştir. Traverten blokların dış yüzeyleri mermerle kaplanmıştır. Hamamın yapımında kullanılan düzgün kesme blokların benzerleri bugün müze olarak düzenlenen Hierapolis Güney Hamamı (Resim 5), Hierapolis Kuzey Hamamı (Resim 6) ve Laodikeia Hamam Gymnasium unda (Resim 7) görülmektedir. Hamamın dış konturları bugünkü konum itibariyle 85 x 37 m ölçülerine sahiptir ve odaların duvarları 1 5 m arasında değişen yüksekliklerde korunmuş olarak günümüze kadar ulaşmıştır (Resim 8). Tripolis Hamamı, birbirine paralel ve simetrik olarak düzenlenmiş beş odadan oluşmaktadır. Odalar arasında bağlantılar kemerli geçişlerle sağlanmıştır (Resim 9). Odaların yerleşim düzeni itibariyle Laodikeia, Hierapolis Hamamları 9 ve Side Büyük Hamamı planına 1 J. Keil, Tripolis, RE, VII, A, 1, Stutgart, 1939, s W.M, Ramsay, The Cities and Bishoprics of Frygia, I,Oxford, 1895,s.216 A. Ceylan, Tripolis Sütunlu Caddesinde Yapılan Kazı ve Temizlik Çalışmaları, V.MKKS, Ankara, 1995, s. 159, A.Ceylan, Tripolis Antik Kenti ve Buldan Nekropolü Kazı Çalışmaları Lykos Vadisi Türk Arkeoloji Araştırmaları, Ankara, 2000, s B.V.Head, Historia Numarum a Manual of Grek Numismatics, London, 1911, s Head 1911, Ceylan 1995, Head 1911, E. Guidoboni, Catalogue Of Ancient Earthquaked İn The Mediterranean Area Up To The 10.ThCentury, Rome, 1994, s İlyasoğlu Soytemel 2002, Yegül 1992,

3 benzemektedir 10. Odaların yerleşimine göre Tripolis hamamında yıkanma düzeni şu şekilde olmaktadır: Hamama batıdan giriş yapılarak soyunmalık odasında (apoditerium) üst değiştirilirdi. Soyunmalıktan soğukluk (frigidarium), ılıklık( tepidarium), sıcaklık (caldarium) odasına gelinirdi. Sıcaklık odasında yıkanma faaliyetinden sonra geri dönüşümlü olarak aynı odalar kullanılarak hamam turu sona erdirilirdi. Bu dolaşım düzeni Hierapolis ve Laodikeia hamamları ile benzerlik gösterir. İnsanlar varolduğu andan itibaren bedenini ve ruhunu temizlemenin yollarını aramış, ruh temizliği için tapınaklar, beden temizliği için de hamamlar inşa edilmiştir. Dinsel törenin bir parçası olan beden temizliği zamanla yıkanma kültürünü oluşturmuştur. Roma döneminde yıkanma kültürü için kompleksler inşa edilmiştir. Bu kompleksler sadece yıkanma yeri değil aynı zamanda fiziksel ve psikolojik rahatlama merkezleriydi. Bu yapılarda vakit geçirmek toplumsal bir statü sembolü haline gelmiştir. Tripolis kentinin parlak dönemlerini yaşadığı Roma Döneminde hamamlar temizlik, sağlık işlevlerinin yanında top oyunları 11, güreş gibi spor ve sosyal etkinliklerin merkezleriydi 12. Sıcaklık, temiz su, parlayan mermer döşemeler, buhar odasının atmosferi, ve masajla rahatlayan 13 kentliler için hamamlar, uygarlığın ve günlük hayatın vazgeçilmez parçasıydı 14. Hamamlar, sadece yıkanma yeri değil aynı zamanda fiziksel ve psikolojik rahatlama merkezleriydi 15. Bir duvar yazısı, hamamın günlük yaşamdaki önemini özetler Hamam, şarap ve aşk bedenimizi mahvettiler. Ama hayatın kendisi de hamam, şarap ve aşk tır 16. Hamamlar, iş toplantıları, akşam yemek davetleri, arkadaşla randevu yeri veya yeni insanlarla tanışmak için ideal mekanlardı 17. Romalılar için akşamüstü ve akşam saatleri gevşeme zamanıydı. Hamamda geçirilen iki saat, günün tek büyük öğünü olan akşam yemeğine hazırlanmanın en iyi yoluydu. Arkadaş grupları, egzersiz ve banyodan sonra lokantaya geçer. Yirmi kişilik kalabalık bir topluluk, bol çeşitte giriş yemekleri ile ana yemekler ısmarlayabilirdi 18. Hamamlarda giriş ücreti olarak balneaticum 19 adı verilen giriş ücreti ödenmekteydi. Erkekler ve kadınlardan cüzi 10 Side Büyük Hamam planı için bkz. A.M.Mansel, Side Yılları Kazıları ve Araştırmalarının Sonuçları, Ankara, 1978,s. 222, Res C.H. Hallet, The Roman Heroic Portrait, (Thesis of Ph..D University of California at Berkeley), California, 1993, s C.Gates, Ancient Cities, The Archaeology of Urban Life in The Ancient Near East and Egypt, Greece, and Rome, London, 2003, s F. K.Yegül, Cilicia At The Crossroads: Transformations of Baths And Bathing Culture in The Roman East,Olba VIII, Mersin, 2003, s J. DeLaine Recent research on Roman Baths JRA, 1, Michigan, 1988,s.11, İ.Nilsen, Early Provincial Baths and Their Relations To Early İtalic Baths, Roman Bath and Bathing, Proceeding of the First İnternational Conference on Roman Baths Held at Bath, England,30 March-4April 1992, Edit. J.Delaine, and D.E. Johnston, Portsmoth, Rhode Island,1999,s L. Guy, Naked Baptism in the Early Church: The Rhetoric and the Reality, The Journal of Religious History, 27, No. 2, 2003, s K.M.D. Dunbabin, Baiarumgrata Voluptas-Pleasures and dangers of the Baths, Papers of the British School at Rome, 57, Rome, 1989,s. 6-46, F. K. Yegül, Baths and Bathing in Classical Antiquity, Newyork, 1992,s. 40 dipnot 71, Hallet 1993, 97 dipnot 85, Y.Z.Eliav, The Roman Bath As A Jewish Institution Another Look At The Encounter Between Judaish And Greco-Romen Culture, Journal For the Study of Judaism, XXXI, 4, Leiden, 2000,s P.Connoly, Ancient Cities, Oxford, 1994, s.238, Gates 2003, A. Dalby-S.Grainger, Antik Çağ Yemekleri ve Yemek Kültürü, ( Çev. B. Avunç, Homer Kitabevi), İstanbul, 2001, s O.Seyffert, Bath, Thermae, A Dictionary of Classical Antiquies, London, 1957, s

4 C. DAŞBACAK bir miktar giriş ücreti alınırken, çocuklar, imparatorluk köleleri, askerler ve yargı mensupları ya da yakınlarının kölelerinin 20 bedava yıkandıkları, belirlenmiştir 21. Antik dönemde hastalıkların iyileştirilmesi için kaplıca olarak kullanılan hamamlar da inşa edilmiştir. Kaplıcanın halk tarafından sevilmesi sularının kalitesi, doğal ısı derecesi, kükürt veya mineral içeriğine bağlıdır 22. Kaplıcalar, termal suların bulunduğu yerlerde, soyunma ve yıkanma odalarından oluşan küçük ölçekli hamamlardır. Bu hamamlar, Greklerde iyileştirme amaçlı inşa edilmiş asklepionların Roma mimarisine yansımış biçimidir. Roma asklepionlarında hidroterapi yoluyla cilt, göz, deri, kas, sindirim, zatürre gibi hastalıkların tedavileri yapılmıştır. Roma döneminde hidroterapi yoluyla yapılan tedaviler hakkında hekim ve yazar olan Celsus De Medicina isimli kitabında bilgiler vermektedir 23. Hidroterapi hakkında bilgi veren diğer kaynak ise Galen dir. Galen, termal suların ve sıcak banyonun verimli olması için hangi sırayı takip edilerek yapılması gerektiğini anlatmaktadır 24. Bu yapılardan sivil halkla birlikte askerler de yararlanmıştır. Hastalıktan veya yaralanmadan sonra askeri hastanelerden çıkan askerler, eski sağlıklarına kavuşmaları için sahil kenarına veya kırsal kesimlerde yer alan kaplıcalara gönderilmiştir 25. Tripolis kenti, kişisel temizlik yanında şifa amaçlı olarak kaplıcaları da kullanmıştır. Günümüzde Tripolis kentine en yakın kaplıca Yenicekent kasabasının Cindere Güney yolu üzerinde Diribol Mevkii nde yer almaktadır. Bu kaplıca günümüzde Çizmeli Hamam olarak isimlendirilmiştir (Resim 10). Çizmeli Hamam ın su analizlerinde sodyum, kalsiyum, magnezyum, demir-aliminyum, sülfat, hidrokarbonat mineralleri bulunmuştur 26. Bu sular, içme ve banyo yapmak suretiyle mide ve romatizmal hastalıklarının tedavisinde kullanılmaktadır. Antik dönemde bölgeye en yakın diğer kaplıca Pamukkale de (Hierapolis) yer alır. Pamukkale de bugün müze binası olarak kullanılan hamam yapısı MÖ.6. yy.da kiliseye çevrilmiş Geç Bizans Dönemi nde yönetim merkezi olarak kullanılmıştır 27. Günümüzde Buldan ve çevresinde banyo ve içme suyu amaçlı birçok kaplıca bulunmaktadır. İçme Deresi nde yer alan maden suyu, Bölmekaya (Eldirek) köyünde yer alan maden suyu banyo için kullanılan kaplıcalara örnektir. Tripolis hamamının hangi tarihte yapıldığını belirleyecek kalıntılar mevcut değildir. Laodikeia ve Hierapolis hamamına benzerlikleri nedeniyle M.S. 2 yy. ve sonrasında inşa edilmiş olmalıdır. Kentte yapılan yüzey araştırmasında 28 M.S. 2-3.yy.a tarihlenen çok sayıda seramik parçası bulunmuştur 29. Tripolis hamamının, Bizans döneminde 20 P. H. Blyth, The Consumption and Cost of Fuel in Hypocaust Baths, Roman Bath and Bathing, Proceeding of the First İnternational Conference on Roman Baths Held at Bath, England,30 March-4April 1992, Edited. J.Delaine, and D.E. Johnston, Portsmoth, Rhode Island,1999, s G. Gruben-C. Krause, Lexikon der Alten Welt, Stutgart, 1965, s F. Yegül, Antik Çağda Hamamlar ve Yıkanma, İstanbul,2006, s Yegül 1992, Yegül 1992, R. Jackson, Roma İmparatorluğunda Doktorlar ve Hastalıklar (Çev. Ş. Mumcu), İstanbul, 1999,s. 134, dipnot Ş.K.Kaptan, Şifa Kaynaklarımız, Denizli de Kaplıca-Ilıca ve Şifalı Sular, Denizli 1997, s P. Arthur, Bizans ve Türk Döneminde Hierapolis,İstanbul, 2006,s N.Atik tarafından Türkiye Bilimler Akademisinin Türkiyenin Kültür Sektörü Girişiminin Kültür Envanteri projesi kapsamında 2001 yılında yapılmıştır. 29 N. Atik - Z. K. Erdem, Tüba-Tüksek Buldan ( Denizli) Arkeolojik Belgeleme Çalışmaları 960

5 onarım ve tadilat geçirdiği bugünkü duvar kalıntılarından belli olmaktadır (Resim: 11-12). Hamamın orijinal mimari blokları ve başka yapılardan getirilen sütun tamburları bu tadilatlarda kullanılmıştır. Tripolis kentinde de diğer bölgelerde olduğu gibi, Hristiyanlığın yayılmasından sonra pagan dinini hatırlatan lüks hamam sefaları yerini gösterişsiz yıkanma alışkanlıklarına bırakmıştır. Bizans döneminde Roma hamamlarında tadilatlar yapılarak kiliseye çevrilmiştir. Tripolis Hamamı ve Hierapolis Hamamları bu tip dönüşüm için güzel birer örnektir. Resimlerin Listesi Resim1:Tripolis ve Lykos Vadisi (D Andria dan alınmıştır) Resim 2: Tripolis Kent Planı ( A.Ceylan dan alınmıştır). Resim 3:Tripolis sikkesi. Ön yüz dioskur Arka yüz ayakta duran tyche (SNG den alınmıştır) Resim 4: Tripolis sikkesi. Ön yüz Senate, arka yüz ayakta karşılıklı duran Artemis ve Apollo (SNG den alınmıştır) Resim 5: Hierapolis Güney Hamamı ve travertenler Resim 6: Hierapolis Kuzey Hamamı Resim 7: Laodikeia Hamam Gymnasium Resim 8: Tripolis Hamamı Resim 9: Tripolis Hamamı odalar arasında bağlantı sağlayan kemerli geçiş Resim 10: Çizmeli Hamamı Resim 11: Tripolis Hamamında Bizans döneminde yapılan tadilat Resim 12: Tripolis Hamamında Bizans Döneminde yapılan tadilat Buldan TÜBA-TÜKSEK, Pilot Bölge Çalışmaları, 1 / 2, Ankara,2002, lev

6 C. DAŞBACAK Resim1:Tripolis ve Lykos Vadisi (D Andria dan alınmıştır) 962

7 Resim 2: Tripolis Kent Planı ( A.Ceylan dan alınmıştır). 963

8 C. DAŞBACAK Resim 3:Tripolis sikkesi. Ön yüz dioskur Arka yüz ayakta duran tyche (SNG den alınmıştır) Resim 4: Tripolis sikkesi. Ön yüz Senate, arka yüz ayakta karşılıklı duran Artemis ve Apollo (SNG den alınmıştır) Resim 5: Hierapolis Güney Hamamı ve travertenler Resim 6: Hierapolis Kuzey Hamamı 964

9 Resim 7: Laodikeia Hamam Gymnasium Resim 8: Tripolis Hamamı 965

10 C. DAŞBACAK Resim 9: Tripolis Hamamı odalar arasında bağlantı sağlayan kemerli geçiş Resim 10: Çizmeli Hamamı Resim 11: Tripolis Hamamında Bizans döneminde yapılan tadilat Resim 12: Tripolis Hamamında Bizans Döneminde yapılan tadilat 966