BİLİMSEL MAKALELER. Berrin ŞENTÜRK* Özet

Transkript

1 Hayvan Refahı Berrin ŞENTÜRK* Özet Bu çalışmada hayvan refahı kavramı ve bu kavramın gelişimi süreci incelenmiş olup; Avrupa Birliği nde meydana gelen gelişmeler, hayvan refahının Ortak Tarım Politikası üzerindeki etkileri ve hayvan refahı konusunda Avrupa Birliği nin gelecek planları irdelenmiştir. Diğer yandan hayvan refahı kavramının Türkiye deki gelişim süreci değerlendirilerek, hayvan refahının ekonomik etkileri ve bu yönde alınması gereken önlemler ortaya konulmaya çalışılmıştır. Giriş İnsanlar yaşadığı çevreyi tarih boyunca hayvanlarla paylaşmışlardır. Başlangıçta bu paylaşım zorunluluktan doğmuştur. İnsanların hayvanları gıda, giysi, güvenlik, haberleşme, taşıma aracı olarak görmeleri sürecinde hayvanlara davranışlarını inanç yanında ekonomik nedenler şekillendirirken, günümüz gelişen şartlarında bu davranışlar salt ekonomik çıkarları koruma amacından çıkmıştır. 19. yüzyılda davranışların niteliği değişmeye başlamış, hayvanların yaşam hakkı ve hayvan refahı kavramı şekillenmeye başlamıştır. Günümüzdeki anlamda hayvan korunması başta yaşam hakkı kavramı 1800 lü yıllarda ortaya çıkmıştır. İngiltere de 1822 yılında hayvanları korumak, insanların hayvanlara iyi davranmalarını sağlamak ve hayvanların daha iyi koşullarda beslenme ve korunmalarını sağlamak amacıyla Hayvanları Koruma Birliği kurmuştur. Bu hareket daha sonra tüm dünyaya yayılmaya başlamıştır. Benzeri örgütlenmelerin Türkiye deki ilk yansıması 20. yüzyılın hemen başındadır. Dünyada hayvanları koruma amaçlı kurulan dernekler Hollanda da bir araya gelerek Dünya Hayvanları Koruma Federasyonu nu oluşturmuşlar ve 1931 yılında toplanan bu kuruluş 4 Ekim i Hayvanları Koruma Günü ilan etmiştir. Uluslararası platformda Hayvan Hakları Evrensel Beyannamesi ise Hayvan Hakları Birliği ve ona bağlı ulusal birlikler tarafından Eylül 1977 tarihinde Londra da kabul edilmiştir. Kabul edilen Hayvan Hakları Evrensel Beyannamesi 15 Ekim 1978 tarihinde Paris teki UNESCO Merkezi nde ilan edilmiştir. Bu metin, 1989 yılında Hayvan Hakları Birliği tarafından tekrar düzenlenerek, 1990 yılında UNESCO Genel Direktörü ne sunulmuş ve aynı yıl halka açıklanmıştır (7). Hayvan refah kavramının gelişmiş ülkelerde hızlı bir ivme kazanması, elbette toplumların kültürel gelişimi ve gelir düzeyindeki artışlarla doğrudan ilişkilidir. Avrupa da 19. yüzyılda sosyal yapı gereği kurulan sivil toplum kuruluşlarının, yüzyıllardır süren faaliyetleriyle birlikte son yıllarda hayvansal ürünlerde kendi kendine yeterliliğin sağlanmış olması üretimi artırılması çabasının önüne hayvan refahı kavramının geçmesini kolaylaştırmıştır. Son yıllarda tüketici talebinin ekolojik hayvansal ürünlere kayması, hayvancılıkta yoğun üretim sistemlerinin oluşturduğu (başta sağlık olmak üzere, çevre ve hayvan hakları) sorunları gündeme taşırken bu sorunların çözümü ise yine hayvan refahı kavramı ve bu kavrama bağlı olarak geliştirilen hayvan refahı kriterleri ile doğrudan ilişkilidir. * Dr., Veteriner Hekim, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü. 46 Veteriner Hekimler Derneği Dergisi Cilt: 77 Sayı: 4 Yıl: 2006

2 Avrupa Birliği nde Hayvan Refahı Gelişimi Hayvan refahı konusuna ilişkin olarak AB nin ilk yasal dayanağını 1957 tarihli Roma Antlaşması oluşturmuştur. Topluluğu kuran bu antlaşma hükümleri düzenli aralıklarla gözden geçirilip değiştirilmiş; AB ne üye ülkeler tarafından 2 Ekim 1997 tarihinde imzalanan 1999 yılı Mayıs ayında yürürlüğe giren Amsterdam Antlaşmasına hayvan refahına ilişkin yasal hükümler konulmuştur (10). Bu süreç içerisinde yayınlanan Hayvan Hakları Evrensel Beyannamesi hayvan haklarını koruyacak, refahı sağlayacak ve sonraki düzenlemelere kaynak teşkil edecek geniş kabul gören ilk uluslararası belgedir. Avrupa Topluluğu üye ülkeleri adı geçen Beyannamedeki Hayvanları koruma ve savunma kuralları, hükümet düzeyinde temsil olunmalıdır. Hayvan hakları da insan hakları gibi yasayla korunmalıdır. ilkesi gereğince ülkelerinde hayvanları koruma açısından önemli adımlar atmışlardır. Bundan başka, Avrupa Topluluğu üyesi olan devletler 13 Aralık 1968 tarihli Uluslararası Taşımada Hayvanların Korunmasına İlişkin Avrupa Anlaşmasını ve 10 Mayıs 1979 tarihli Kesim Hayvanlarının Korunmasına İlişkin Avrupa Anlaşmasını ve 13 Kasım 1987 tarihli Ev Hayvanlarının Korunmasına Dair Avrupa Sözleşmesini yapmışlardır (2) yılında imzalanan Amsterdam Antlaşması, hayvan refahına ilişkin yasal hükümleri barındıran bir protokol içermesi bakımından önemlidir. Ancak, antlaşma, AB nin doğrudan hayvan refahı ile ilgili müstakil ve ortak bir yasayı yürürlüğe koyması konusunda yetersiz kalmış; konu, birliğin tarım, iç pazar ve çevre politikalarına yönelik düzenlemelerinde dolaylı olarak ele alınmış; tüm üye ülkelerin bu düzenlemeleri oluşturma ve uygulama aşamalarında hayvan refahına gerekli özen ve dikkati göstermeleri zorunlu hale getirilmiştir. Antlaşma ile ayrıca, at yarışları, boğa güreşleri, tazı yarışları, tazı ile avlanma, sirk hayvanlarının refahı vb. konularda üye ülkelere ulusal düzenlemeler yapma hakkı tanınmıştır. Avrupa birliğinin hayvan refahı konusunda yürürlükteki mevzuatlarından bazıları; Deney hayvanları, hayvanların nakli esnasında korunması, buzağıların korunması, hayvanların kesimi ve öldürülmesi esnasında uyulması gereken kurallar, hayvanat bahçelerindeki vahşi hayvanların muhafazası, çiftlik hayvanları, domuz ve kanatlı korunması ile ilgili düzenlemelerdir (6). Hayvan Refahının Ortak Tarım Politikası Üzerindeki Etkileri Ortak Tarım Politikasında 1961 yılında hedef, Topluluğu temel ürünlerde kendine yeter bir düzeye yükseltmekken 1980 li yıllardan sonra başta süt ve süt ürünleri olmak üzere birçok üründe fazlalıklar ortaya çıkmış ve tarımsal destekler AB bütçesine daha fazla yük getirmeye başlamıştır. Bu yüzden AB de bu yıllardan sonra uygulanan politikalar OTP nın reformu şeklinde değerlendirilmeye başlamıştır. OTP de 1992 yılında ilk köklü ve kapsamlı reform gerçekleştirilmiş; sağlanan desteklerin çiftçinin mevcut gelir düzeyini sürdürmesine imkan sağlayacak şekilde doğrudan yardımlar şekline dönüştürülmesi sağlanmış olup, fiyat desteklemeleri uygulamalarından vazgeçilmeye başlanmıştır. Kırsal kalkınma teşvikleri ve geçiş dönemi düzenleme yardımları da bu kapsamda sağlanan diğer destekleme alternatifleri olarak öngörülmüştür. OTP nın günümüzdeki hedefleri sürdürülebilir tarım, gıda kalite ve güvencesi, hayvan sağlığı ve refahı, çevre ve kırsal kalkınma başlıkları altında toplanmaktadır (11). AB Tarım Bakanları Konseyinin, 26 Haziran 2003 tarihinde yapılan toplantısında, Ortak Tarım Politikası nda köklü değişiklikler yapılması kararlaştırılmıştır. Alınan kararla birlikte, AB nin tarımsal Veteriner Hekimler Derneği Dergisi Cilt: 77 Sayı: 4 Yıl:

3 desteklerinde büyük çiftliklere yapılan doğrudan destekler azaltılarak kırsal kalkınma politikası kapsamında çevre, kalite ya da hayvan refahı için yapılan desteklere daha fazla ödenek tahsis edilmesi hususu karara bağlanmıştır (5) Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikası Ara Dönem Reformu ya da Fischler Reformu II olarak adlandırılan reformda ise; Tek Ödeme Planı çerçevesinde doğrudan ödemelerden yararlananlar, kırsal arazinin korunması ve hayvan refahı koşulları gibi ölçütleri karşılamadıkları takdirde ödemenin azaltılması ile cezalandırılacakları ifade edilmektedir. Güçlendirilmiş kırsal kalkınma politikalarında gıda kalitesini artırmak, daha yüksek standartlara ulaşmak ve hayvan refahını geliştirmek üzere; 2005 yılından başlamak üzere kırsal kalkınma enstrümanlarında önemli bir genişleme sağlanması öngörülmüştür. Üye ülkeler, üreticilerine, çevre, kamu, hayvan ve bitki sağlığı, hayvan refahı ve meslek güvenliği ile ilgili konularda AB mevzuatında yer alan standartlara ulaşmaları için yardım etmek üzere, geçici ve aşamalı destek verebileceklerdir. Hayvan refahı önlemleri, ancak yasal standartların ötesindeki taahhütlere uygulanabilir. Yasal standartlar ise, üreticilerin kendi harcamaları ile karşılanmak zorundadır. Yalnızca yeni konulan bu çeşit standartlara ilişkin önlemler, çeşitli yardım uyarlamalarına konu olabilirler. Bununla birlikte, AB, İyi Hayvan Yetiştiriciliği uygulamalarının ötesine geçen ve çiftlik hayvanlarının refahını geliştiren taahhütlere en az beş yıl süreyle giren üreticileri destekleyecektir (5). Brüksel tarihli Avrupa Topluluğu Komisyonu nun kararında yıllarını içeren hayvanları koruma ve hayvan refahı üzerine hazırladıkları topluluk eylem planı dahilinde gelecekle ilgili bu alanda yapılması gerekenler şu şekilde tespit edilmiştir. Hayvanları koruma ve hayvan refahı ile ilgili olarak topluluk politikalarının daha net ve açık hale getirilmesi, Hayvan refahı standartlarını topluluk ve uluslararası arenada devam ettirmek ve daha iyi koşullar sağlamak, Geleceğin ihtiyaçlarını belirlerken kaynakların boşa gitmemesi için daha yüksek düzeyde işbirliği sağlanması, Hayvan refahı ile ilgili araştırmaları desteklemek ve araştırmaların gelecek eğilimlerinin tespit edilmesi Sosyo-ekonomik etki gibi yeni ölçümlerin bu araştırmalarda göz önüne alınmasıdır. Aynı komisyon bu konuda 5 ana başlıkta çalışma alanı belirlemiştir. Bunlar; 1- Hayvanları koruma ve hayvan refahı için var olan minimum standartların yenilenmesi, 2- Gelecekte yapılması planlanan hayvanları koruma ve hayvan refahı konusundaki araştırma ve uygulamalara yüksek öncelik verilmesi, 3- Hayvan refahı göstergelerinin standardize edilmesi, 4- Hayvanları koruma ve hayvan refahı üzerinde kamu kadar hayvancılıkla uğraşanların da konuya daha fazla dahil edilmesi, 5- Hayvan refahı konusunda daha iyi bir fikir birliğinin ve farkındalığın oluşturulmasıdır (8). 48 Veteriner Hekimler Derneği Dergisi Cilt: 77 Sayı: 4 Yıl: 2006

4 Türkiye de Hayvan Refahı Uygulamaları Dünyada özellikle Avrupa ülkelerinde hayvanların korunmasında ve refahı konusunda önemli atılımlar yapılırken, Türkiye de de özellikle son yıllarda bu konuda önemli gelişmeler izlenmektedir tarihli Hayvanların Sağlık Zabıtası Hakkındaki Kanun da hayvanda kitleler halinde ölümlere yol açan salgınlara karşı özel mücadele yöntemleri geliştirilmiştir. Bu yasal düzenleme de ekonomik kaygı asıl amaç olsa da refah için en önemli unsur olan sağlıklı yaşam hakkının hedeflendiği bir düzenlemedir. Yine 1929 yılında çıkartılan Ağıllar Hakkındaki Kanun, koyun ve keçilerin kışın ağıllarda kışlatılmasını öngören, ağılların yapımına çeşitli yardım ve iyi ağıla ödülle vererek hayvanların yaşam kalitesinin yükseltilmesi amacıyla ağıl yapımı teşvik edilmiştir yılında süt ve ürünlerinin üretimi ve satışı ve hayvanların yaşadıkları yerleri düzenleyen yönetmelik; süt üretimi ve nakli ile ilgili şartlar yanında; hayvanların doğrudan refahını etkileyen barınma ile ilgili olarak sıhhi ve teknik şartlar getirmekte olup; bunlar düzenlemelerin bazılarıdır. Son yıllarda Avrupa Birliği ndeki gelişmelere paralel olarak; uluslararası antlaşma ve yükümlülükler gereğince, Türkiye de hayvan refahı konusunda detaylı olarak çalışmalar yapılarak, gerekli yasal düzenlemelerin tamamlanılmaya çalışıldığını ve hazırlananların ise uygulanmaya konduğunu görmekteyiz. Bu çalışmalar tarihli Ev Hayvanlarının Korunmasına Dair Avrupa Sözleşmesine taraf olunarak bu sözleşmenin tarihinde Strazburg da imzalanıp T.B.M.M. tarafından onaylanıp tarihinde Resmi Gazete de uygun bulunmasının yayımlanmasıyla ivme kazanmıştır (1,2). Hayvan refahını etkileyen kapsamlı düzenlemelerden ilki tarihinden itibaren Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nca uygulamaya başlanan ev ve süs hayvanlarının satış, barınma ve eğitim yerleriyle ilgili yönetmelik olup bu düzenleme ile satış yerlerinin, barınakların ve hayvan eğitim yerlerinin yapısı ve çalışma şekli düzenlenerek, hayvanların türlerine özgü sağlıklı ortamlarda bulundurulmaları ve ticaretlerinin yapılmasının sağlanılması amaçlanmıştır (9). Hayvan Sağlığı ve Zabıtası Kanunu nda tarihinde yapılan değişiklik Hayvan nakliyeciliği yapanların Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ndan yapılacak yönetmelik doğrultusunda izin verilen araçla nakil yapabilmeleri hükmü doğrudan hayvan refahına yönelik bir uygulamadır Sığırlarda Hormon Kullanımı hakkında yayımlanan tebliğ, refaha yönelik düzenlemedir. Yine Hayvan Sağlığı ve Zabıtası Kanunu nda tarihinde yapılan değişiklikle hayvancılık işletmelerinin kuruluş ve ruhsatı Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın iznine bağlanmış bu konuda sonradan daha da geliştirilen ve tarihinde yayımlanan Hayvancılık İşletmelerinin Kuruluş ve Çalışmasına Yönelik Yönetmelik ile bu konuda düzenlemeler yapılmıştır. Bunlar ve benzeri düzenlemeler içerik olarak tamamen hayvan refahına yönelik düzenlemeler olmamakla birlikte, sağlık koşulları ile birlikte hayvan refahında çok önemli olan hayvanların barınma, taşınma ortamlarına yönelik standartları da içermektedir (1). Hayvan refahı konusunda bundan sonraki düzenleme tarihinde Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nca uygulamaya konan Deney Hayvanlara yönelik düzenlemeler getiren yönetmeliktir. Bu düzenleme ile deneysel ve diğer bilimsel amaçlar için kullanılan hayvanların üretim yerlerinin teknik, sağlık ve hijyenik şartlara uygun kurulması, çalışması, hayvanların refah ve güvenliğini temin edecek şekilde bakımı ve kullanımlarının sağlanması amaçlanmıştır (1). Tamamen hayvan refahına yönelik Ev Hayvanlarının Korunmasına Dair Avrupa Sözleşmesi nin kabulünden sonra; bu kapsamda, tarihinde yürürlüğe giren Hayvanları Koruma Kanu- Veteriner Hekimler Derneği Dergisi Cilt: 77 Sayı: 4 Yıl:

5 nu, Türkiye de hayvan refahının temellerinden olan, hayvanların yaşam haklarının korunması hakkında kapsamlı bir düzenlemedir (1). Kanun un amacına hayvanların rahat yaşamlarını ve hayvanlara iyi ve uygun muamele edilmesini temin etmek, hayvanların acı, ıstırap ve eziyet çekmelerine karşı en iyi şekilde korunmalarını, her türlü mağduriyetlerinin önlenmesini sağlamaktır denilmiştir. Bu Kanun un uygulanmasını gösteren düzenleme tarihinde Çevre ve Orman Bakanlığı nca Resmi Gazete de yayımlanarak uygulamaya konan Hayvanların Korunmasına Dair Uygulama Yönetmeliği dir. Bu konuda yapılan diğer bir düzenleme de tarihinde Çevre ve Orman Bakanlığı nca yayımlanarak uygulamaya sokulan Hayvan Deneyleri Etik Kurullarının Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmeliktir. Amacı, deney hayvanları ile yapılacak olan bilimsel araştırma, test, sağlık hizmetleri uygulamaları, eğitim-öğretim ve yayın gibi temel etkinliklerde kullanılan yöntem ve materyaller ile ilgili minimum etik standartları saptamak, görüş bildirmek, kayıt altına almak ve gerektiğinde müdahale etmek olarak özetlenebilir (1). Türkiye de yasal zeminde yürütülen çalışmalar, çeşitli kurum ve kuruluşların faaliyetlerinin yanı sıra, hayvan refahı konusunda; eksikliği duyulan uzmanlaşmış hekim ihtiyacını karşılamak için Üniversitelerin Veteriner Fakülteleri nde lisans düzeyinde ve doktora programlarında hayvan refahı dersi verilmektedir (3,4). Hayvan Refahı Uygulamalarının Ekonomik Etkileri Hayvancılık dinamik bir sektördür. Bu sektördeki dünyadaki gelişmeler makro ekonomik açıdan ülkeleri doğrudan etkilemektedir. Hayvan refahı konusunda gelişmiş ülkelerde ve AB de yaşanan gelişmelerin Türkiye den bağımsız olarak düşünülmesi ve bu dinamik süreç içinde zaman kaybı yaşaması ilerde telafisi çok güç sorunlara yol açacaktır. Bu bir taraftan ilgili sektörler için hayvan refahı ölçütlerinin yerine getirmesine bağlı olarak pazarda erken yer alma ve markalaşma şansı anlamına gelirken, geç kalınması ticari anlamda sakıncalar oluşturma yanında, başlangıçta kriterlere uyum için süreçler verilirken uyulmayan konularda getirilen cezai yaptırımlarda ekonomik açıdan sorunlara yol açacaktır. Hayvan refahı kavramının oluşmasına bağlı olarak, ülkeler tarafından bu konuda ortak standartların oluşturulması gündeme taşınmıştır. Bu konuda tek bir standardın yerine getirilme maliyeti dahi Türkiye için ciddi ekonomik kaynak gereksinimi anlamı taşımaktadır. Bu ekonomik etkiler başlıca üç grupta toplanabilir. 1-Kamusal maliyet: Hayvan refahı yasalarının ekonomik maliyeti; çıkarılmış olan mevzuat ve hazırlanan yönetmeliklerin kamuya maliyeti, bir taraftan kurum personelinin eğitimi diğer taraftan sektör ilgililerinin eğitimi ve bilgilendirme faaliyetleri, yayım, konu hakkında yapılan araştırma geliştirme maliyetleri, teknik donanım, alan çalışmaları, çeşitli bilgilendirme toplantıları, kayıt ve işletme numarası verilmesi, denetim, ruhsatlandırma vb. 2-Sektörel maliyet: Çiftlik sistemlerinde hayvan refahı kavramıyla meydana gelen değişim beklenen en yüksek maliyet unsurlarını içermektedir. Barınak koşullarının iyileştirilmesi ve taşıma araçlarına getirilen standartlar, buzağıların korunmasına ilişkin standartlar, yumurtacı tavukların korunması ve hayvanların kesimi ve öldürülmesi konusunda kesim yerlerine getirilen standartlar bunlardan bazılarıdır. 3-Tüketiciye Maliyeti: Üretimde meydana gelen her birimlik maliyet artışının sonuçta önemli bir bölümü tüketici tarafından karşılanacaktır. Türkiye de özellikle çiftlik hayvancılığının kendi içerisinde bulunduğu yapısal sorunlar nedeniyle 50 Veteriner Hekimler Derneği Dergisi Cilt: 77 Sayı: 4 Yıl: 2006

6 hayvan refahına yönelik uygulamalar da bu dönüşüm sürecinde büyük zorluklarla karşı karşıya kalacaktır. AB sürecinde Ortak Tarım Politikası içerisinde hayvan refahı ile ilgili olarak çiftçilere verilen desteklerden ne ölçüde yaralanılacağı, bunun yeter düzeyde olup olmayacağı, ülke hayvancılığının durumu göz önüne alındığında oldukça düşündürücüdür. Öneriler Hayvan refahının etkilerinin tespit edilmesi ve maliyetinin tahmini hesaplamalarının yapılması gerekmektedir. Çevre ve Orman Bakanlığı Hayvan Haklarını Koruma Kanunu nu uygulamakla görevli olduğu için, hayvan refahına yönelik hükümlerin uygulanması, ihlallerin tespiti, veteriner hekimin teknik bilgisini, bazı konularda ise uzman veteriner hekim bilgisini gerektirmektedir. Dolayısıyla Çevre Bakanlığı bünyesinde veteriner hekim istihdamının artırılması bu Bakanlığın faaliyetlerinde daha etkin olabilmesi açısından önem arzetmektedir. Hayvanları Koruma Kanunu nun uygulanmasında sorumluluk Tarım ve Köyişleri Bakanlığına aktarılırken, barınaklar için kaynak tahsisinin Çevre ve Orman Bakanlığı nda kalması gerekmektedir. Bu, aynı kurumun hem kaynak tahsis edip hem de denetleme yapmasının ortaya çıkaracağı sorunların ortadan kaldırması için gereklidir. Getirilen düzenlemelerde maliyet unsurlarının yüksek olacağı alanlarda geçiş sürelerinin uzun tutularak ilgili sektörlerin önlerini görerek uyum sağlamaları kolaylaştırılmalıdır. Yetişmiş eleman eksikliği ivedilikle giderilmelidir. Bu konuda veteriner fakültelerinin ders programlarına eklenmiş olan Hayvan Refahı dersi yaygınlaştırılmalıdır. AB mevzuatıyla uyum çerçevesinde çıkartılacak hayvan refahıyla ilgili yönetmelikler çıkartılmadan önce dayanağı olacak Veteriner Çerçeve Kanunu ivedilikle çıkartılmalıdır. Gerekli ayrıntılı yasal düzenleme yapılana kadar uygulamalar eksik de olsa Hayvan Koruma Kanunu Mevzuatı na aykırı olmadan yürütülmelidir. Türkiye için hayvan refahı konusunda net, açık ve iyi planlama yapılarak kaynakların boşa gitmeyeceği bir yol haritası çizilmelidir. Kaynaklar 1. Anon.( ) Anon.(2006a).Ev Hayvanlarının Korunmasına Dair Avrupa Sözleşmesi. Erişim[ Bornova.vet.gov.tr/evhayvanlari. htm].erişim Tarihi: Anon.(2006b).Erişim[ Tarihi: Anon.(2006c).Erişim[ Tarihi: Anon.(2006d).Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikası Reformu. Erişim[ /ab Tarım/Ab%20reform. htm].erişim Tarihi: Anon.(2006e).AnimalWelfareLegislation. Erişim[ Professional.Erişim Tarihi: Anon.(2006f).Hayvan Hakları Evrensel Beyannamesi. Erişim: [ hayvanhaklari.htm]. Erişim Tarihi: Anon.(2006h). On a Community Action Plan on the Protection and Welfare af Animals ; Communication From the Comission to the European Parliament and the Council; Erişim[ Erişim Tarihi: Anon.(2000ı).Erişim[ Tarihi : Anon.(2000i).Erişim[ ].Erişim Tarihi : Tan, S. ve Dellal, İ.(2006)Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikası TEAE. Erişim[ bakis2/otp.pdf ]. Erişim Tarihi: Veteriner Hekimler Derneği Dergisi Cilt: 77 Sayı: 4 Yıl: