UFUK SERDAROGLU/NUN MAKALESi ÜZERiNE NOTLAR

Transkript

1 EKONOMIK Y AKLAŞIM 1 ELEŞTIRI, T ARTlŞMA 83 V UFUK SERDAROGLU/NUN MAKALESi ÜZERiNE NOTLAR MURATŞAHINÖCAL Uruk Serdaroğlu'nun Ekonomik Yaklaşım Kış 1995 Sayı 16'da yayımlanan yazısı, başlığı itibarı ilc okuyucuyu kışkutan ve beklentileri eaşturan bir çağnşım zenginliğine sahip. Bu beklenti, bir iktisatçı ve muhalif platformlardaki erozyonlardan bizar o!tm biri olarak, yazının muhatahı olduğum bcklcntisiydi. Ancak yazının muhatabı, ne iktisatçılar ne de toplumsal muhalefetteki aşınınalanhm kendini sorumlu hisscdcnler. Bu durumda yazının ınulıatabı feministler mi diye sorarak yeniden okudum; fakat böyle bir hitap da bulamadım. İktisatta kadın bakış açısını içerecek bir yaklaşım beni lıcyccanlandırmıştı. Zira, iktisactın cansızlaştınlmış emek üzerinden akıl yürüten her türlü kuraını ik-. tisatçıyı kendini tuhaf hissctiği bir yere iter. Emek-değer teorisinde üretilen malın bünyesine giren emeği animasyon olarak göz önüne getirin. Kendi ekseni etrafında hızhınarak dönmeye başlayan işçiler mcrkczkaçla parçatanıyorlar ve parçaları vantuzlayarak toplayaıı bir makina bunları bir malın bünyesinde yeniden tcccssüm ettiriyor. Fcminizınin özellikle gelişmiş kapitalist ülkelerdeki hayat tarzının bir eleştirisi ilc hayat bulduğunu dikkate aldığmızda böyle bir elqtirellikle karşılaşmadığııuz gibi, ne kadar inkar edilse de yerleşik a kılyürütıneyi pekiştiren önermeler arasında geziniyorsunuz; ve ister istemez gezi notları a lıyorsunuz. Makalenin başlığı İKTİSATI'A KADIN BAKIŞ AÇlSINI içerecek BİR YAKLA ŞIM POST MODERNİST OLABİLİR Mİ? Bu başlık derginin içindekiler sayfasında CAN THE FEMINIST THEORY OF ECONOMICS BE POSTMODERNIST? olarak ayrıca İngilizce yazılmış. Makalenin Türkçe adı ilc İngilizce adı aynı değil. 'İktisatta Kadın Bakış A çısı', iktisad ın yerleşik teorilerinin feminist optikten mılaınlmıdırılınasını ima ediyor. Bir istismar iktisadını if~a etmeye yönelik olarak, pozitif iktisat kapsaınında kalıyor. Nitekim yazının giri~inde de çalı~manın aınacı"... kadın bakı~ açısı içerecek bir iktisat kuraınının yakla~ıınının hareket noktasının... ne olabi.jeceğine ilişkin bazı ipuçları yakahunaya çalışmak" (s.53) olduğu belirtiliyor. Ancak, "feminist toplumsal kur:.un nasıl oluşturulabilir" sorusu üzerinden yapılacak tartışınalar aşağıda değindiğimiz türden normatif bir nitelik taşıyor. *Gazi Ün.,IIBF,Iktisat Bölümü, Araştırma Görevlisi Ekonomik Yakla~ım, Cilt 6, Sayı 16, likbahar 1995

2 84 MURAT ŞAHIN ÖCAL "Feminist İktisat Teorisi" (Uıe Feminist Theory of Economics) ise bir istismar kuramını ifşa etmekten öteye, iktisadi olayların ve serilcrin erkek olmayan (cinsiyel~iz) bir dünyınıın kurulması için ili~kilcndirilip formüle edilmesi ~uılaınına geliyor. Birincisi, olaıu aıılaınaya yönelik bir zihinsel egzersiz iken, ikincisi geleceğe dönük talepleri geçmişte ımıruz kalınan haksızlıklara dayaııdırarak gerekçelcndinneyc ve yollarmı gösterıneye dönük nonnatif iktisat kalıplarına sahip bir kuraınla~tırma. Bu nedenle çeviri sür\- ınesine dikkat çektik. A~ağıda t~ırtı~ılacak olanlara bir ba~langıç olmak üzere şu soruya yanıt aramak zoruııdayuz. Post modernizm zihinsel kürede bir zenginliğe iş;_ıret eder mi? Bu soruya yanıt venneyerek biz de postmodern bir tarzı beniınseyelim ve aynı tarzla eklektik dü~üııccler serpiştireliın. mevcut önkabul: düşünce dünyasındaki kronolojik ilerlemeler her zaman iyileşme ve olgunla~maya dönüktür. red: Bir düşünce bütününün ardılı olmak, ille de onun boşluklarını doldunnak anlaınına gelmez. Dolayısıyla dü~ünce t;_u ihinde kronolojik ohu ~tk ünde yer a lan bir dü~ünce sisteminin, geride bıraktığı dü~ünce sistemlerinden dalıa kfunil olduklarını bekleyebilir aına pqinen kabul edemeyiz. karşı mevcut önkabul: Post modernizm, geçmişi slfllannda bir yük o larak taşıyan, değişen dünya düzenini açıklaınada eski teorilerin yetersizliği karşısında çok hızlı bir hayal kırıklığına uğrayıp, çözülınezliğe teslim olanların düşünsel eksenidir.... diğer taraflan bir fels~fi söylem veya durum olarak taııımlanan, yeni bir toplumsal eleştiri paradigması olarak kendisine bilgi kuraınında yer arayan postmodemizıne yeni boyutlar kazaııdırıyor. s.54 Post modernizmin modem toplumun radikal bir eleştirisini yaptığı üzerine rezervlerim var. Birincisi yaptığı bir eleştiri yok, "şahsi tavın" var. Ama özellikle belirteliın ki, bireysel değil şalısi tavır. (Paylı.ışılabilir bir düşünsel birlikteliğe davet etmiyor). İkincisi bunu bir eleştiri olarak kabul etsck bile, bunun radikal (küktenci) olduğunu söylemek çok güç. Post modernizm modern toplumun bir elqtirisi ohnaktan ziyade oradaki tıkaıııklara karşı asabi tavırlar şeklinde tezalıür ediyor. Bunun en keskin örneklerini 1960 başlarından itibaren mimaride izlemek mümkün. Post modernizimin bilgi kurmnında kendine yer araınası ilc ilgili olar;_tk da şunu belirtmek gerekir ki, post modernizm, yer arınna faaliyelinin "yer"i ilc değil "armnası" ilc ilgilidir. Bu da arıunadan çok dalaşına faaliyetidir. Sınıfsal çözümleme post modern kur~unl:mıı ilgi al:uııııa girıniyor. Aksine post modem kurwnlar, üretim teknolojilcrinde, ve üretim teknolojilerine bağlı olarak dünya sistemindeki

3 1.L ifun Lya tan sat ı ya ni? ~k- -ını. a ını za- ~o 1da eni riın ~eyunu ;üç. arşı ıba- Iirt- EKONOMIK Y AKLAŞIM 1 ELEŞTIRI, T ARTlŞMA 85 değişıneler karşısında toplwnsal mulıalefeıin öznesinin kaybolmuş olmasından ötürü sımfsal çözümleınelcrc mesafeli duruyorl:.ır. S ınırsal çözümlemenin ve kimi feminist e<uniaların (politik feministleri özenle ayırıyoruın) biricik ayrıcalıklı almu ol:.uı cinsiyet esasına dayanan çözümlemenin sacayaklan, klasiklerini döşediği zemine basıyor. 19X0'1i yıll:.ırdan sonra Doğu Blokunda yaşananl:.ır, klasik düşünce zemininin en önemli taşl:.mndan Marksist çözümlcmeyi görmezden gelinebilir bir duruma gctirdi.2 Bu nedenle cinsiyet esasına dayaıum çözüınlemelcrc bir orijin :.u :.uıdığıııda, post modernizm değil kla.sik kununlar olmalıdır. doğru adres "Son yıll:.mn en önemli siyasal-kültürel akımlarından birisi olarak fe minizm, geleneksel fclsen sacayaklarına yaslanınay<uı, yeni toplumsal eleştiri paradigmaları geliştinneye çalıştı." Feminizmi bir akım olmak adl:.mdırınakt:.uısa, gerek pratik gerekse teorik temellere sahip bir lımeket olarak anlamayı tercih ediyorum. Feminizm "siyasi-kültürel akımlanlan birisi" olarak anlaşıldığında, geleneksel felsefi sayacakl:.mna yaslanmayan, yeni toplumsal paradigmahırı 3 geliştirdiğini söylemek gerçekten de post modern bir çözümleme oluyor. Geleneksel felsefi sacayaklarının o ''tcırday:.m ve o nüven vermeyen koltuk de~>neklcri o oldu"u- o na ilişkin peşin hüküm, yukarıda bahsettiğimiz" mevcut ünkabul"den kaynaklanıyor. İktisadın bir toplumsal bilim olarak kabul edilip edileıneyeceğine ili*kin tartışınaları zikretmeden geçemezken (bkz. sf. 72 dipnot 2), aynı iktisata bir bilimsel bilgi olma iddiasındaki feminizm optiğinden (bkz. sf. 72 dipnot 1) bak.mmun doğru bir yöntem olduğu da ayrıca tartışılmalı. Bu yöntem "hurafelere quantum fiziği açısından yakla~ım"la ürtü~üyor... Burada üzerinde dunnak istediğimiz, bu iki disiplin masında hiyerar~ık önceliği belirlemek değil. Böyle bir lıiyer:.ırşik üneelik zaten bulunm:.unakla birlikte, bunu kunnaya çalışmak üneelik tanınaıı disipline güvensizliğin tezalıüründen başka bir şey olmuyor. Birine diğerinden bakarken bilimsel bilgi üreunek, ancak feminizınin sosyolojinin coğrafyasını o luşturan bir alan olduğu ve iktisatın kendisinin (bütün kuşkulara rağmen) bir disiplin olduğu kabul edildiğinde mümkün. Bunun iı;in de kaçınılmaz olmak "iktid~ır. mülkiyet, paylaşıın," gibi klasik iktisadın kavrmnlarındaıı yar:.ırl:.uımak gerekiyor. Her ne kadar Fra.."er ve Nicholson ınakalelcrinde, post modenıist felsefenin patriycu"k<tl ve kapitalist bir ideoloji o larak tanıınladıkhırı olgucu anlayışa karşı bir _aı-güımuı olduğunu ileri sürüyorlarsa da, ıtlet kutularmdaki bütün kavraınlm, bildik yerlerden alınmış ve aslında kolaj yapmaya çok elverişli olmayan kavrwnlmdan oluşuyor. Bu nedenle İkinci Dünya Savaşı'ndan bu yana 'sisteme' ilişkin yazılagelenler, post ınoderııist eleştiriler üzerine inşa edilen bir postınodenıist iktisat yazınındmı ziyade, tıkan:.uı birikim rejiminin dayalliğı değişimleri :ml~unaya yönelik çalışınalardır. Ve bu çalışınalar da, tıpkı "global sistemi tas:.u l~unaya" dönük teoriler gibi "aynı konuda f:.u klı kurmnl:.ır oluşturabilmektc ya da v:.ır olanl~ır :.ırasm<.la seçim yapabilmektedirler". Ancak bunu yaparken normatif- pozitif bilim ayınmmm reddi, yerleşik bilimsel yöntemin yerine yenisi üııerilıneksiziıı rejji; gibi her türden eleştiri kapıhmm kapatan bir yöntem izlememektedirlcr. "Biliıııcilcrin matematiksel ve istatistiki yöntemlerin

4 86 MURAT ŞAHiN ÖCAL yanı sıra, sözel analizleri de en az birincisi kadar muteber görenler arasmda E.H. Carr; mevcut bilimsel kununla.rın değerlenjirilınesinje evrensel kabul görmüş temelierin bulunmadığını ifade edenler arasınja Kuhn; bilimsel ara~tırınanın mutlaka \;elişkilerden ari olması gerekmediğini ifade edenler arasında Analles Okulund;uı Mmc Bloch bulunuyordu ve bun!:mn lıiç biri 11ost modern değillcnli. Dolayısıyla sadece bu yazarlar dahi Lyotard'ın, "tck anlamlı rasyoııaliziın yerine çok anlamlı ve çelişen pratiklerini" ortaya koydular. Bir farkla ki bu çclişmeyi bir zcııgiıılik olar:ık giirıncdilcr. Yiııc sadece bu yazarim hile, Lyotanl'ııı4 posunodcrn sanatçı ya da yazarlar için öngördüğü!jir.filozc~f konumwıdadırlar; şu farkla ki, ilüstratif filozof dağınıklığını değil, riloz.orik dü~ünme alı~kanlığını bcnimserlcr. Post modcrnizmi (Troçkistlcrin adlandırmasıyla) geç kapitalizmin kültürel m;uıtığı olarak tamılayan J;uneson'un5.tanıınlam:ısı, yukarıdaki iddial;mmızı desteklemektedir. Ancak Sen.l;u oğlu'ııuıı post modern toplumsal kuraın nedir' e kar~ılık verdiği t:ıııım, "modernizmc karşı, geleneksel fe!seli sacayaklarına dayanmayan yeni toplumsal eleştiri paradigınal:m üreune çabası" post modernizmin ve post modernistlcrin ne ve kim oldukimını değil, ne ve kim olmauıklarını ifade eden ve çok daha içten bir UuHın. Ancak post ınodernistleriıı, nıodeıııistlerin aksine "kavnun merkezcilikten uzakla~arak yeni dü~iinsej açılımlar sağlayan i~levscl çokmerkczcilik" için bulunduğu çağrıyı yansıunıyor. Doğnısu da bu. Çünkü post modernizm bir çağrı değil, çok merkezli de değil, fakat yokmerkezi i.. Merkezden yoksuniuğu bağımsızlığın ve tarafsızlığın hir ön ko~ulu gibi gösteriyorlar, ancak bu ~ekilde ayn bir t;mıf oldukhmnı ve geç kapitalizmin sözcülüğünü yaptıkim-mı görmek zor değil. Bir post ınodernistin bu dü~ünccyc k~u şı çıkınası çok doğal, üstelik bunu y<ıparkcıı ırıulıteınelcıı diyalektik ınateryalizmdeıı, skcplisizmc; bilinemezcilikten, ilalıiyata dek uzan<uı geniş bir spektruınd;uı kavr;unl<ın biraraya getirerek kendini savunacaktıc Bunda şa~ııtıcı bir y;m yok mna hüzünlü bir y;uı var; insanlığın kmı ve ter dökerek ürettiği, ve yitik kuşaklarla ;uıılan kavr;unların, sürekli şikayet c den ve her türden birikimi hızla tüketen diskurlarda h:u canm<l'>iillll hüzünii... Post modem teori yapmkcn, haklılığını "temel çcli~kilcr" üzerinden kurmaya çalı~mak buna bir örnek. Gelelim iktisata. iktisatçıların aynı f;u klı siyasi perspektiflerde farklı hiçimlerde algılmunası, kavr::unla~lırılm:.l'>ı sonucunda farklı kur;unlara day:man farklı politika önlemlerini savunclukhm gerçeği, Ruccio'nun lyyl'de kcşfcttigi bir gerçek değiluir. Bu gerçek Malthus'la Ricardo'nun mektuplarında ve fmklılığın bedelini bir hayli ödemiş olan Kautsky'nin hayaılmında yazılıdır. İktisadın ideolojisi olmayan bir bilim olarak taıııınlanınasının kendisi, özünele ideolojik bir görüş olduğu ünermesi de, meslekten iktisatçıların zaten hiç bir ilirazı ilc karşılaşınayacak, hatta bilim dalıınızın en cengavcr ideologu olarak Marshall' ı ömek göstereceği bilindik bir gerçektir. Buııl:u ı post ınoderııisller kcşfetıncınişlir; ve post modern iktisat kendine sacayağı arıyorsa burayı sahiplcneınez. İktisatta tck ve kesin doğru olmadığı aıılayı~ının rcddi disiplinimizin erken zamanlanııda ulaştığıınız bir olgunluk noktasıydı. Ama ciddi iktisatçıhu dan kimse "liberal-sosyal demokrat, neoklasikyapısalcı. M~u-ksist ayrıınl:u-ı "qit :una farklı" temelinde "ele alıııadı. Buna dünük diskur

5 AL EKONOMIK Y AKLAŞIM 1 ELEŞTIRI, T ARTlŞMA 87 'JIT; un ol ve ı ın, Bir yoşu 'ler. )lacak 1 larısine zcıdetr afgeç :eye u en, ara ; inet e dem ve kavr;;unlaştırmaya ilişkin görüşlerin iktisal yazınıında güç kazandıkları bir yana, bu güç kazanma iktisadııı kensinin güç kay be tınesi ilc cş;uılılık göstcrınişlir. Gerçekten de Serdaroğlu'nun ilctliği gibi, "farklı felsefi (ve toplumsal) yakla~ıınlann ürünleri ol;u <ık ortaya konulan... Post Kcynesyen, Marksist, Yapısalcı temeldeki ku ram ve modeller, ıııodcrnist sorunsalın sınırlarını aş;unaımıkta, ve bu bağlaında (özellikle sanayi açıhmyla yak sonrası toplumlarında) ortaya çıkmı yeni oluşumları ve bunlara farklı b;ıkış laşan yeni toplumsal hmckctlcri kapsay;unamaktadır. Ne ki bu yctersizlik, post modemlerin mütcşcbbis heyeti için yeterli belge sağl;uııaz. Bunun için modern ve klasik teorilerin başmısızlıklarını dile dohunaktan öte, kendi kavramımı ilc kendi başarılarını inşa etmeleri gerekir. Post modemilcnin sanayi sonrası toplumların düşünsel iklimi olduğuna ilişkin görüşlere karşı, hemen belirtmek gerekir ki, sanayi sonrası toplumlar sanayilerini tasfiye etmemişlerdir. Dolayısıyla sıııai üretimin kendisi ve i~ retim ilişkileri, değişen bünyesi ilc de olsa bu topluml;u da da sünncktcdir ve modem iktisat kuraıniarı bunhu ı mıhunlandırınaktadır.. Bu nedenle plastik saııatt<u d<ıki ç;u pıcılığının estetik imalarını tmtı~ınayı sanat t;u ijıçilcrinc bırak<mık; post ınodcrnist bir iktisadın gerekliliğini tartı~ıııak gerekir. Diğer yaııdan hu alanın bakirliğinden yararlanmak isteyen modernizm kar~ıtlan ilc kurulacak dü~ünscl illifaklma da ihliyatla yakla~ın;ık gerektiğini dü~üııüyoruııı. Son olarak kendini "fm kjılıklara saygı" ilc de tanııniayan post ınodcrııizıniıı, her türden "farklı"yı bir maya getirmek suretiyle, f;ırklılıklara s;ıygılı davraııdığıııı siiylcıncktc güçlük çektiğimi vurgulayarak hitirelinı. En azıııd<uı ya~;unııı farklı hiçiınlcriııiıı ıııe~nıluğu ve özgünlüğünü savunurken bizar olaııl~u'in <uıısıııa... ılgı leri- 1altolan ılanların ar ak mişk ve z bir ısikskur NOTLAR Buradaki klasik, lllolkrıı ve post nımkrıı tasııill~r.kls~k tarilıintkki kronolojik d~ğil. lizcl olarak iktisadi dokt riıılcr tarilıillll~ki kronolojik tasnil'tir. 2 Hızlı eliişiinme alışkanlığından k~ndini sıyırahikııla, Doğu Blokundaki ~liklişt~ Marksist kuramı olduğu ka Liar lllolicrıı kapitalizmin İlkotojik harcı nı karan muhalif modern glirlişkri d~ clqtirdiler. 3 Serdaroğlu'nun makaksinde sıklıkla kullanılan parailigma(lar) kavramının yc tc riııcc ii!a ıılc kullaııılıııadığıııı düşünüyorum. Çünkü hird~ıı ~ok paradigıııa olıııa:t.. hı anndan Kıılııı_::il anlaıııda olmaz. lkmck isll'ııikn yeni toplumsal dcştiri.~abaları gdiştirmcy~ ~alıştı" olmalı. Ayrıt:a sf.54\k geçensorgusuz kabul ~dikn paradigın,ıl<tr'la ilgili olar,ık; paradigınaııııı :t-<ık'n sorgul<tıı;ırak Lıbul cdilıııediğiııi, sorgulanarak kabul edilmesi dunınıuııda humın paradigıııa olmaktan \'Ikıp "teıııd ilkc"yc diinlişlliğünü bdirtnıckte yarar var. 4 Makalede post modernizimin öııde isinıkriııtkıı biri olarak aniaşılmaya l'lwrişli lıiçiıııde likirieri nd~ n alıııtı yapılan Lyotard lıclirgin lıir :şekilde (llllitik lıir kişiliktir w eski dc~vriıııci gc lc ııc ğiıı tkğc'lk'riııc' lıağlı lıir ıııodl rııi.\ttir. 5 Zaten Jaıncsoıı Marksist g..-knektendir.