Türkiye de Sınıflara Tarihsel Bir Bakış

Transkript

1 Türkiye de Sınıflara Tarihsel Bir Bakış Lütfi Sunar Sosyal Tabakalaşma / 2. Ders 0

2 Dersin İçeriği Türkiye de Tabakalaşma Çalışmalarının Gelişmemesinin Nedenleri Klasik Osmanlı Toplumsal Yapısında Tabakalar Klasik Toplum Sisteminin ve Tabakaların Konumunun Değişimi Tabakalaşmanın Tarihsel Analizi Şerif Mardin: Tabakalaşmanın Tarihsel Belirleyicileri Kemal H. Karpat: Osmanlı dan Türkiye ye Orta Sınıfın Yokluğu Tabakalaşmanın Güncel Analizi Behice Boran: Köylülüğe Dayanan Sosyal Zümreden Mülkiyete Dayalı Sınıfa Mübeccel Kıray: Modernleşmeye Geçiş ve Ara Tabakalar Korkut Boratav: Sınıfların Gelişimi ve Tabakalaşma 1

3 Türkiye de Tabakalaşma Çalışmalarının Gelişmemesinin Nedenleri Dünya da tabakalaşma çalışmalarının canlılığın aksine Türkiye sosyolojisinde sınıf, tabakalaşma ve toplumsal hareketlilik alanları çok az gelişmiştir. Bu konularla ilgili teorik bir çerçeve gelişmediği gibi ampirik çalışmalar da yeterli değildir. Tabakalaşma çalışmalarının yeterince gelişmemesinin nedenleri: 1. Türkiye nin sınıfsız ve imtiyazsız bir ülke olduğuna olan Kemalist inanç 2. Konunun siyasal bakımdan netameli ideolojik bir mahiyet kazanmış olması 3. Sınıflar meselesinin uzun yıllar boyunca Marx/Weber karşıtlığına, nominalizm/realizm ayrışmasına ve sınıf-statü grubu şeklindeki nominalist bir tartışmaya sıkışması 4. sınıflandırıcılar ın ideolojik pozisyonlarında ısrar etmeleri 2

4 Klasik Osmanlı Toplumsal Yapısında Tabakalar Osmanlı toplumsal yapısı klasik dönemde pek çok çeşitliliği bünyesinde barındıran ve dolayısıyla değişik düzeylerde katmanlaşmalara sahip bir yapıdır. 1. Dinsel katmanlaşma: Müslümanlar ile Gayrimüslimlerin sistem içerisindeki konumlarını birbirinden ayrışması 2. Siyasal katmanlaşma: Değişik toplulukların ve bölgelerin farklı siyasal haklara ve yönetim biçimlerine sahip olmaları ile şekillenen bölgesel tabakalaşmalar 3. Mesleki katmanlaşma: Bu iki paralel katmanlaşmayı dikine kesecek şekilde Osmanlı toplumunda farklı mesleklerin birbirlerinden ayrılması kıyafet kodları mesleklerin toplumsal işlevlerini öne çıkaran dayanışmacı ilişki ağları 4. Zümre sistemi: Asker, Ulema, Esnaf ve Köylüden müteşekkil ana zümrelerin birbirinden ayrışması 3

5 Osmanlı Zümre Sistemi Osmanlı toplumsal sisteminde dört ana zümre vardır: 1. Asker 2. Ulema 3. esnaf 4. köylü 4

6 Klasik Toplum Sisteminin ve Tabakaların Konumunun Değişimi Klasik toplum sistemi ve tabakaların konumu 18. Yüzyılın başından itibaren çeşitli biçimlerde ve düzeylerde değişime uğramış ve öncesine göre önemli bir düzeyde değişimler yaşamıştır. 18. yüzyılda imparatorluğun sınırlarının daralmaya başlaması ile birlikte etnik ve siyasi çeşitliliğin ve katmanlaşmanın bir unsuru olan özerk yapıların sayısı azalmaya başlamıştır. Modernleşme girişimleri bürokratik merkezi bir devlet oluşturma girişimi ile dinlere, etnisitelere ve daha önemlisi mesleklere dayalı sosyal katmanlaşmayı kaldırarak vatandaşlık kimliği çerçevesinde bir homojenlik sağlamaya çalışmıştır. Bu girişimler ve yeniçeri ocağının kaldırılması klasik zümre sisteminin işleyişini bozmuş; esnaf ve ulema zümreleri, hem sayıca hem de nitelik bakımından değişimler yaşamış; zümreler arasındaki hiyerarşi yeniden tanımlanmıştır. Böylece klasik Osmanlı sosyal katmanlaşması değişerek yeni bir toplum modelini meydana çıkarmıştır. 5

7 Klasik Toplum Sisteminin ve Tabakaların Konumunun Değişimi Eski Çeşitlilikten yeni Homojenliğe Çeşitlilikten Homojenliğe: Dağılma ve çöküş travması Homojenleş(tirme) Eski-Yeni Çatışması: Eski zümre ve tabakaların kendi konumlarını koruma çabaları ile merkezi bürokratik elitin devleti kurtarma gayesiyle ortaya koyduğu yeni dayanışmacı ve korporatist sosyal model kurtarıcı bürokrasi karşısında tüm zümrelerin önemsiz ve aynı zamanda üstesinden gelinmesi gereken ayrılıkçı yapılar olarak görülmesi 6

8 Sınıfsız İmtiyazsız Kaynaşmış Bir Kitle Cumhuriyetin erken dönem Kemalist korporatist söyleminde Türkiye toplumunun sınıfsız imtiyazsız kaynaşmış bir kitle olduğu fikri kendisine güçlü bir yer bulmuştur. 1. Osmanlı nın çözülüş ve yıkılış tecrübesi 2. Genç cumhuriyetin ulus inşa edici perspektifi 3. Farklılıkları bir kapta eritip bir ulus meydana getirme isteği Türkiye toplumunda birbirinden farklı tabakalar olduğunu inkâra götürür 7

9 Tabakalaşmanın Tarihsel Analizi Türkiye de tabakaların olmadığı, Türkiye nin tarihi toplumsal yapısının toplumdaki farklılaşmaların ortaya çıkmasına uygun olmadığı söyleminden ötürü konu toplumsal yapının tarihsel analizi ile birlikte ele alınagelmiştir. Konuyu Türkiye deki tabakalaşma modelinin tarihsel yapısını araştırma eksininde kuran Şerif Mardin ve Kemal H. Karpat gibi isimlere ek olarak Oya Baydar, Behice Boran, Mübeccel B. Kıray, Ali Gevgilili, Korkut Boratav ve Sibel Kalaycıoğlu da tarihsel analizler içermekle birlikte ampirik düzeyde tabakalaşma modelini açıklamaya yönelik çalışmalar yapan sınırlı sayıdaki isimler arasında yer alırlar. 8

10 Şerif Mardin Tabakalaşmanın Tarihsel Belirleyicileri Tarihsel olarak Türkiye de tabakalaşmanın niçin yoktur? 1. Osmanlı toplum düzeninde babadan oğula geçen bir aristokrasinin (hereditary aristocracy) bulunmayışı nedeniyle tabakalaşmanın keskin hatları bulunmamaktadır. 2. Mesleki ayrışma, farklılaşma ve bunun için lazım olan piyasa ekonomisi yeterince yoktur 3. Toprağın mülkiyeti devlette olduğu için üretim araçlarının mülkiyetine dayalı bir tabakalaşma da söz konusu değildir. 9

11 Şerif Mardin Farklılaşmış Meslek Yapılarının Ortaya Çıkmaması Türk aşiretleri, yarı-göçebe oldukları ve tarihsel çağlarda yarı yerleşik özellikler göstermeleri sebebiyle Batı'daki toplumsal tabakalaşma sisteminin temeli olan ileri derecede farklılaşmış meslek yapılarına sahip olmamışlardır. Özellikle, piyasa ekonomisi işlemlerinde ifadesini bulan mal ve hizmetler denetimine ilişkin meslekler için geçerlidir. Farklılaşmış mesleki yapılar, sınıflardan söz edebilmenin önkoşulu olan faaliyetleri içermektedir. Türkler yerleşik yaşama geçtikten sonra ise tımar sistemi içinde tabakalaşmanın ön koşulu yine ortaya çıkmamıştır (Mardin, 1967, p. 116). 10

12 Şerif Mardin Üretim Araçlarında Mülkiyete Dayalı Sınıfların Çıkmaması Osmanlı toplum düzeninde meslekler ortaya çıkmadığı gibi üretim araçlarının mülkiyetine dayalı bir tabakalaşma da söz konusu değildir. Osmanlı da geçerli üretim ve yönetim modeli olan tımar sisteminde temel üretim aracı olan toprağın mülkiyeti devletindi; tımar sahibi yalnızca tasarruf hakkını elinde tutardı. Bu sebeple tımar sisteminde toprak babadan oğula devredilememekteydi (Mardin, 1967, p. 119). Tımar, ilkesel olarak, askerî hizmet karşılığında verilirdi. Ayrıca bu sistemde ne feodalizm ne de babadan oğula geçen beylikler mevcuttur. 11

13 Şerif Mardin Optimum Dengeye Çok Yaklaşmış Bir Şark Despotizmi İmparatorluğu taşıyan dört direk Toplumsal yapıdaki ana tabakalar 1. yönetenler (askerî) 2. yönetilenler (reaya) Ara tabakalar 1. yöneticilere yakın ulema 2. reayaya yakın esnaf Toplumsal sistem tabakaların birbirinden kopukluğu üzerine bina edilmiştir. Eksik unsur: devletten bağımsız bir orta sınıf (burjuvazi) 12

14 Şerif Mardin Eksik Tabakalaşma, Kayıp Halka ve Merkez-Çevre Temassızlığı Osmanlı da orta sınıfın olmayışından ötürü eksik bir tabakalaşma söz konusudur. Bu toplumsal yapı ve tabakalaşma modeli sebebiyle toplumsal sistem birbirinden kopuk unsurlardan oluşmaktadır. Osmanlı ve Türk modernleşmesi temelde bir aşiret toplumunun sınıflı bir topluma dönüşmesi sürecidir. Modernleşme sürecinde burjuvazi yerine bürokrasinin güçlenmesi Bürokrasinin kendisini devlet imkanlarının tekeli üzerine bina etmesi Yeni girişimci sınıf piyasadan ziyade devlete bağlı gelişti, devlete bağımlı orta sınıf türedi Devletin ekonomideki geleneksel belirleyici rolünün modernleşme döneminde başka araçlarla devam etmesi 13

15 Kemal H. Karpat Osmanlının Klasik Toplumsal Düzeni Osmanlı toplumsal düzeninin iki temel kurumu: 1. Tabakalı zümre modeli 2. Millet sistemi 14

16 Kemal H. Karpat Osmanlının Klasik Toplumsal Yapısındaki Tabakalaşma Osmanlı millet sistemi de kendi içinde bir tabakalaşma modeli olsa da dini ve etnik sınırları aşan dört tabakalı hiyerarşik bir toplumsal düzen 1. Askerler 2. Bürokratlar 3. zanaatkar ve tüccarlar 4. reaya, yani üretici sınıflar Bu düzende her bir zümre bir işlev üstlenmiştir ve toplumsal yapı bir denge içerisinde varlığını devam ettirmektedir. 15

17 Kemal H. Karpat Osmanlı Klasik Toplumsal Tabakalaşmasında Değişim Osmanlı klasik toplumsal tabakalaşması onyedinci yüzyılın başından itibaren bir değişim içerisine girmiştir. Yeni değişim güçleri ile birlikte üçüncü (tüccarlar ve zanaatkarlar) ve dördüncü (köylüler ve çobanlar) zümrenin sosyal işlevlerinde farklılaşmalar meydana gelmeye başlamıştır. Bu değişimle birlikte doğal olarak sosyal denge bozulmuş ve birinci (askeriye) ve ikinci (kalemiye/ilmiye) zümrenin sosyo-ekonomik temelleri de sarsılmıştır. Sosyal yapıdaki bu bozulma neticesinde bir zümre olarak hükümetin tahsis ettiği ünvanlarla ayan ve toplum içinden sivrilip öne çıkan eşraf ortaya çıkmıştır. 16

18 Kemal H. Karpat Orta Sınıfın Yükselişi ve Düşüşü Ayan ve Eşraf: Orta sınıfın Müslüman kesimi Klasik zümrelerden farklı bir konumlanış Yenileşme sürecinin bürokratik merkezi ile rekabet ve konum kaybı: 1. Ayanların merkezdeki askeri bürokrasi ile girdikleri güç mücadelesini kaybetmeleri 2. Eşrafın merkezi sivil bürokrasinin kontrol alanını daraltacağı korkusuyla sürekli denetim altında tutulması. Modernleşme ile başlayan merkezileşmenin klasik Osmanlı toplum yapısında temelleri mevcut olan orta sınıfın aleyhine işlemesi 17

19 Kemal H. Karpat Yeni Bir Müslüman Orta Sınıfın İmali Modernleşmeci bürokrasi bozulan toplumsal ve iktisadi dengeyi sağlamak üzere yeni bir Müslüman orta sınıf çıkarmaya yönelik politikalar takip etmiştir. Orta sınıfın oluşturma uğraşı Osmanlı dan Cumhuriyet e devreden en önemli gündemlerden biridir. Ancak merkezi yönetimin kendisini kurma biçimi, ve modernleşmeci bürokrasinin güç tekeli arzusu çöküş sürecinin kaygıları ile bir araya gelince rüşeym halindeki orta sınıfa karşı güvensizlik meydana çıkmıştır (Karpat, 2008, p. 31). Ayanlığın ortadan kaldırılmasını ile birlikte kaçan müstakil bir orta sınıf oluşturma fırsatının bir daha aynı şekilde oluşamadığını dile getirmektedir. Modernleşmenin ana hattı boyunca bağımsız bir orta sınıfın yerine devlete bağımlı bir orta sınıf ortaya çıkmıştır. 18

20 Kemal H. Karpat Türkiye de Sınıflar ve Tabakalaşmada Dönümler Türkiye de sınıflar ve tabakalaşma üzerine yapılan ampirik çalışmalarda üç tarihe vurgu yapılmaktadır sonrasında Türkiye de hızlı bir sanayileşme ve kentleşme başlamış, dolayısıyla geleneksel sosyal yap ve sınıflar değişmeye başlamış; bir sanayi burjuvazisi, bir işçi sınıfı oluşmuş, bunu tamalar bir biçimde memur orta sınıfı genişlemiştir sonrasında dünyaya açılma ve liberalizasyon ve fordist ekonomiden post-fordist ekonomiye geçişin dinamikleri ile birlikte tabakalaşma sisteminde ciddi değişimler ortaya çıkmıştır den itibaren liberalizasyon ciddi bir biçimde hızlanmış, devletin ekonomideki rolü yeniden tanımlanmış, kırdan kente göç dinamikleri zayıflamış ve kentleşmede yeni ilişkiler baş göstermiştir. 19

21 Behice Boran Üretim Araçları ve Mesleki Farklılaşma Analizi Türkiye de tabakalaşma konusu ile ilgili bilinen ampirik ilk çalışmayı yapan Borandır. Boran ın analizinin teorik temelleri şöyledir: 1. Toplumsal tabakalaşma doğayı işleme biçimine bağlı olarak şekillenir. 2. Toplumdaki sınıfsal farklılaşma mülkiyet farklılığından kaynaklıdır. 3. Tabakalaşma teknik alanda yaşanan ilerlemeye bağlı olarak toplumda artan işbölümü ve farklılaşmaya bağlıdır 4. İşbölümündeki artışla toplumdaki işlerin sayısı çoğalıp ve nitelik bakımından birbirinden ayrılmaktadır. Böylece her bir işi gören ayrı meslek grupları ortaya çıkmaktadır (Boran, 1943, p. 63). Boran ın toplumsal yapı ve tabakalaşma yaklaşımı Marksist yaklaşımdan kayarak işlevselciliğe yaklaşmaktadır. 20

22 Behice Boran Köylülüğe Dayanan Sosyal Zümreden Mülkiyete Dayalı Sınıfa Türkiye toplumu köylülüğe dayanan sosyal zümreden mülkiyete dayalı sınıf tabakalaşma modeline geçiş yaşamaktadır. 21

23 Mübeccel Kıray Tabakalaşmaya Yaklaşımı İşlevselci ve Marxist kuramsal yaklaşımları birleşimi Tabakalaşmadaki değişimler toplumdaki yapısal işlevsel bütünlüğü sağlamada önemli bir rol oynar Toplumsal değişme ile tabakalaşma arasında yakın bir ilişki vardır 22

24 Mübeccel Kıray Türkiye de Tabakalaşma ve Toplumsal Değişim Türkiye de sanayileşme ve köyden kente göç (kentleşme) ile birlikte tabakalaşma örüntüleri değişmiştir. Kentli bir modern sınıflı toplumun ortaya çıkışı Eski tabakalaşma örüntüleri ve bunun bozulmuş yeni biçimlerinin oluşturduğu engeller toplumdaki bu değişimi yavaşlatmaktadır Örn. Kırdaki makinalaşma ile birlikte ortaya çıkan yeni tabakalaşma biçimi modernleşmenin (yapısal işlevsel bütünleşmenin) önünde engel tespit etmiştir 23

25 Mübeccel Kıray Modernleşmeye Geçiş ve Ara Tabakalar Modern topluma geçiş aşaması olarak adlandırdığı Türkiye nin sanayileştiği ve kentleştiği dönemde yeni ara tabakalar meydana gelmektedir. Örneğin Ereğli üzerine yaptığı araştırmada eski toplumsal yapıda önemli bir işlevi olan toprak ağalarının yerine şimdi kasabada tüccarlar geçmiştir. Toplumun gittikçe formel ilişkilerin egemen olduğu bir yapıya kavuşacağı bu süreçte tüccarlar bir tampon kurum işlevi üstlenmektedirler. Bu geçişin tamamlanması neticesinde Kıray a göre tüccarın bu rolüne artık gerek kalmayacaktır. Türkiye nin üretim yapısındaki değişimler tabakalaşmaya da yansıyacak; artık köylü-ağa tabakalarının yerine üretici-burjuva tabakaları geçecektir. 24

26 Korkut Boratav Sınıfların Gelişimi ve Tabakalaşma Boratav Türkiye de sınıfların gelişimi ve tabakalaşma üzerine teorik ve ampirik önemli çalışmalar yapan bir isim olarak dikkat çekmektedir. Özellikle 1980 li Yıllarda Türkiye de Sosyal Sınıflar ve Bölüşüm (1991) ile İstanbul ve Anadolu dan Sınıf Profilleri (2004 [1995]) isimli çalışmaları Türkiye de sınıf yapılarına dair başka çalışmalara da temel teşkil eden bir çerçeve oluşturmaktadır. Birinci çalışmada Boratav, Türkiye nin önemli bir dönüşüm geçirdiği bir dönem olarak gördüğü dönemini sınıf dinamikleri açısından incelemektedir. Kentsel ve kırsal sınıf şemaları çıkardığı ikinci çalışmasında ise Türkiye de sınıf ve tabakalaşma çalışmalarına önemli bir kavramsal katkı sağlamaktadır. Toplumsal farklılaşmanın bölüşüm ilişkileri zemininde gerçekleştiğini dile getiren Boratav sınıf ile tabakalaşmayı birbirinden ayırmaktadır. Ona göre sınıf birincil bölüşüm ilişkilerini temsil ederken toplumsal tabaka ikincil bölüşüm ilişkilerine denk düşmektedir. 25

27 Korkut Boratav Kentsel Sınıf Şeması Sermaye/işverenler (çalıştırdıkları işçi sayısına göre) 1. Bir veya iki sürekli işçi çalıştıranlar küçük burjuvazi/işveren 2. Üç veya daha fazla sürekli işçi çalıştıranlar orta-büyük burjuvazi/işveren 3. Sadece kendi hesabına çalışan esnaf/marjinaller Ücretli/maaşlılar (meslek niteliğine göre) 4. Yükseköğrenim gerektiren elit işlerde çalışan yüksek nitelikli ücretliler [hekim, mühendis, avukat gibi] 5. Belirli bir eğitime ve uzmanlaşmaya ihtiyaç duyulan beyaz yakalı ücretliler [hemşire, banka memuru, diş teknisyeni, öğretmen, polis gibi] 6. Herhangi bir nitelik gerektirmeyen bedensel işlerde çalışan niteliksiz hizmet işçisi [garson, bekçi, şoför, odacı, tezgahtar] 7. Dar anlamıyla proleter özelliği taşıyan daha çok klasik sanayi işlerinde çalışan mavi yakalı işçi [sanayi, inşaat, maden işçileri gibi] Emekliler İşsizler (Boratav, 2004, s ). 26

28 Korkut Boratav Birleştirilmiş Kentsel Sınıf Şeması Kentsel işçi sınıfı = niteliksiz hizmet işçisi + mavi yakalı işçi + işsizler Kent burjuvazisi = orta-büyük burjuvazi/işveren Küçük burjuvazi ve marjinaller = küçük burjuvazi/işveren + esnaf/marjinaller 27

29 Korkut Boratav Kentsel Sınıflarda Sosyal Hareketlilik Kentsel sınıflarda görülen üç hareketlilik şeması: (1) birinci şemada ömür boyunca meslek ve konum değiştirmede en zayıf olan beyaz ve mavi yakalılar bulunmaktadır; (2) işsiz grubun ömür boyu girdiği dönemsel olarak iş bulmak ve tekrar işsiz kalma döngüsü; (3) bir kısmı eğitimli gruplar ve kentli esnaf/marjinallerin yükselme potansiyeli ile ifade edilen ve bu gruptan yüksek nitelikli ücretlilere ve buradan kentli küçük/orta/büyük burjuvaziye geçiş. (Boratav, 2004, s ) 28

30 Korkut Boratav Kırsal Sınıf Şeması Kırsal toplumsal yapıda sınıf yapıyı belirleyebilmek için Boratav üç temel ayrıştırma kriteri kullanmıştır: üretim araçlarının mülkiyeti; ücretli işgücü istihdamı veya ücretli işgücü olarak çalışma durumu; toprağın kiraya verilmesi veya kiralanması durumu. Bu çerçeve sahip olunan toprak miktarı ve niteliği (kuru-sulu), traktör sahipliği ve ücretli işçi kullanımı gibi etkenlerle derinleştirilmiştir. Bu analizin neticesinde sekizli bir kırsal sınıf şeması ortaya çıkmıştır Kapitalist çiftçi Zengin çiftçi Zengin Köylü Orta köylü Küçük köylü Yoksul köylü Tarım işçisi Rantiye 29

31 TEŞEKKÜRLER lutfisunar.info/dersler 30