2014/2015-ci t dris ili üçün ali t hsil mü ssis l rin v tam orta t hsil bazas nda orta ixtisas t hsili mü ssis l rin Q BUL MTAHANI PROQRAMLARI

Transkript

1 2014/2015-ci t dris ili üçün ali t hsil mü ssis l rin v tam orta t hsil bazas nda orta ixtisas t hsili mü ssis l rin Q BUL MTAHANI PROQRAMLARI 2014/2015-ci t dris ili üçün Az rbaycan dilind n q bul imtahan proqram T hsil Nazirliyinin ci il tarixli 967 nömr li mri il t sdiq edilmi Ümumt hsil m kt bl rind V XI sinifl r üçün Az rbaycan dili proqram v müvafiq d rslikl rin yeni n ri üzr haz rlanm d r. Az rbaycan dilinin qurulu u (X sinif) üzr mövzular a a sinifl rd (V-IX sinifl rd ) keçil n bazis mövzularla birl dirilmi dir. Az rbaycan dili f nnind n test tap r qlar bütün d rslikl rd ki materiallar sas nda haz rlanm d r. Abituriyentl rin n z rin çatd r r q ki, vv lki ill rd t rkibi say, t rkibi v zlik, t rkibi fel, t rkibi z rf, t rkibi ba lay c, t rkibi modal söz ad alt nda getmi materiallar h min nitq hiss sinin qurulu ca mür kk b növü kimi veril c k. n n vi m sd r, feli sif t v feli ba lama t rkibi anlay lar saxlan l r, cüml nin sintaktik t hlili il ba l m qamlarda onlar n bir bütöv üzv kimi götürülm si z ruri say l r. Art q be inci ildir ki, Az rbaycan dilind n q bul imtahan proqram na bütün ixtisas qruplar üzr mü yy n m li yaz nümun l rinin ( riz, aray, akt, elan, protokol, r y, izahat v s.) t rtibi v rdi l rini yoxlama n z rd tutan lav l r edilmi v burada T hsil Nazirliyinin t sdiq etdiyi Az rbaycan dili proqram n n rabit li nitqin inki af bölm sinin müvafiq materiallar sas götürülmü dür. Bel likl, abituriyent m li yaz (s n d) t rtibi v rdi l rin yiy l nm k üçün konkret m li yaz nümun sinin növünü mü yy n etm yi, yar mç q forman tamamlama, orada burax lm s hvl ri tapma, m li yaz nümun l rin dair n z ri suallara cavab verm yi bacarmal d r. Q bul imtahan proqram TQDK-n n n zdind ki Az rbaycan dili f nni üzr elmi-metodiki seminarda müzakir olunaraq q bul edilmi dir. Müzakir l rd TQDK-n n Naxç van, G nc, L nk ran, ki, Quba, A cab di, Göyçay regional bölm l ri il yarad lan internet ba lant s vasit sil müvafiq regionlar n mü lliml ri d i tirak etmi l r. Builki q bul imtahanlar nda da sual kitabçalar na daxil edil c k test tap r qlar t rtibinin elmi-metodiki prinsipl ri, rtl ri d yi m z olaraq qal r: yanl, mübahis li, ziddiyy tli AZ RBAYCAN D L (bütün ixtisas qruplar üçün) görün n materiallar üzr testl r t rtib olunmur v sual kitabçalar na sal nm r. Abituriyentl r h mçinin n z r almal d rlar ki, düzgün yaz v rdi l rini yoxlamaq üçün sözl r 2006-c ild n sual kitabçalar nda Nazirl r Kabinetinin 5 avqust 2004-cü il tarixli q rar il t sdiq edilmi yeni orfoqrafiya qaydalar na uy un kild verilir. El buna gör d müvafiq orfoqrafiya qaydalar n öyr nm k z ruridir. Az rbaycan dilind n imtahana haz rla an abituriyentl r q bul imtahan proqram nda n z rd tutulmu material d rind n bilm li, t rifl r, müqayis l r, dil qanunauy unluqlar na, Az rbaycan dilin xas olan fonetik, leksik, qrammatik qaydalara, el c d dig r n z ri v praktik m s l l r xüsusi diqq t yetirm li, o cüml d n a a dak lar bacarmal d rlar: sözl ri fonetik, leksik, morfoloji v sintaktik c h td n t hlil etm yi; sas nitq hiss l rinin müxt lif cüml üzvl ri kimi i l dilm si m qamlar n f rql ndirm yi; vasit siz nitq modell ri il i l m yi; cüml tipl rini müxt lif bax mdan ara d rma ; cüml d söz s ras n düzgün mü yy nl dirm yi; dil, dilçilik elmi, nitq m d niyy ti v üslubiyyatla ba l sas anlay lar f rql ndirm yi; sözl rin t rkibi, cüml l rin sintaktik qurulu u il ba l sxeml rl i l m yi; orfoqrafiya, orfoepiya v dur u i ar l ri qaydalar na m l etm yi; m li yaz nümun l rini t rtib etm yi v onlar n özün m xsus c h tl rini ay ra bilm yi. FONET KA Dan q s sl ri v onlar n m l g lm si. Dan q üzvl ri. Sait v samit s sl r. Saitl rin bölgüsü: qal n v inc saitl r; aç q v qapal saitl r; dodaqlanan v dodaqlanmayan saitl r. B zi saitl rin uzun t l ffüzü. Samitl rin növl ri: kar v cingiltili samitl r. Ah ng qanunu. Qal n v inc saitl rin ah ngi. B zi sözl rd ah ngin pozulmas. lifba. S s v h rf. Az rbaycan lifbas. S sl rin deyili i v h rfl rin adlar. Qo asaitli v qo asamitli sözl rin yaz l v t l ffüzü. Cingiltili v kar samitl rin qar la d r lmas. Sözl rin sonunda cingiltili samitl rin yaz l v t l ffüzü. Sonu q v k 17

2 T L B Q BULU 2014 il bit n çoxhecal sözl rin yaz l v t l ffüzü. Sonu qo asamitli t khecal sözl rin yaz l, [k'] s sinin yaz da ifad si. k h rfinin iki s si ifad etm si v iki cür adlanmas : ke, ka. Heca. Sözün s tird n s tr keçirilm si qaydalar. Vur u. Az rbaycan sözl rind vur unun yeri. Heca vur usunun sözün m nas na t siri. Vur u q bul ed n hecadak sait, uzanan sait, onlar n f rql ndirilm si. Vur u q bul etm y n kilçil r. Fonetik t hlil. LEKS KA Leksika haqq nda anlay. Dild ki sözl rin ham s n n birlikd dilin lü t t rkibini t kil etm si. Sözün leksik v qrammatik m nas. Sözün h qiqi v m cazi m nas. T km nal v çoxm nal sözl r. Çoxm nal sözl rd sas m na v tör m m na. Omoniml r. Onlar n çoxm nal sözl rd n f rqi. B zi sözl rin h m omonim, h m d çoxm nal söz kimi i l n bilm si. Omonimliy yax n sözl r v onlar n f rql ndirilm si. Sinoniml r. Sinonim sözl rin aras nda inc semantik f rql rin olmas. Antoniml r. Ümumi l k v ümumi l k olmayan sözl r. Terminl r. Dialekt sözl r. Köhn lmi sözl r, neologizml r. sl Az rbaycan sözl ri v al nma sözl r. r b-fars v rus- Avropa m n li al nma sözl r. Frazeoloji birl m l r. Bu birl m l rd sözl rin m cazla mas. Frazeoloji birl m l rin omonimliyi, sinonimliyi, antonimliyi. Lü tl r. Lü tl r haqq nda anlay. zahl lü tl r. Orfoqrafiya, orfoepiya v t rcüm lü tl ri. Sözün leksik t hlili. SÖZÜN T RK B V SÖZ YARADICILI I Sözün t rkibi: kök v kilçi. Az rbaycan dilind söz kökünün lü vi m naya malik olmas, sabitliyi, fonetik c h td n d yi m m yi, ayr l qda ( kilçisiz) i l n bilm si. Leksik v qrammatik kilçil r. Az rbaycan dilind söz kökün eyni zamanda bir neç leksik v qrammatik kilçinin art r la bilm si. Leksik v qrammatik kilçil rin s ralanma qaydas. Eyniköklü sözl r. Eyniköklü sözl r kökü eyni olan düz ltm sözl r kimi. Eyniköklü sözl r v eyni sözün müxt lif formalar. Sözün ba lan c formas. Az rbaycan dilinin öz kilçil ri v al nma kilçil r. Ön kilçil r. Al nma kilçil rin ancaq leksik kilçil rd n ibar t olmas. kilçil rin yaz l ca növl ri: iki, dörd v birvariantl kilçil r. Az rbaycan dilinin öz kilçil rinin, bir qayda olaraq, ah ng qanununa uy un iki v ya dördvariantl yaz lmas. Birvariantl milli kilçil rimiz: -da, -gil, - n, -sal.. Söz yarad c l n n sas üsullar ; sözl r leksik (sözdüz ldici) kilçil r art rmaqla yeni sözl rin m l 18 Az rbaycan dili g lm si; sözl rin birl m si v ya t krar yolu il yeni sözl rin m l g lm si. Leksik yolla söz yarad c l. Düz ltm sözl rin m l g lm si. ki v daha art q leksik kilçisi olan düz ltm sözl r. Mür kk b sözl r. Mür kk b sözl rin m l g lm yollar. Onlar n yaz l. Biti ik v defisl yaz lan mür kk b sözl r. B zi mür kk b sözl rin ayr yaz lmas. Sözün t rkibin gör t hlili MORFOLOG YA Morfologiya nitq hiss l ri haqq nda t lim kimi. Nitq hiss l ri. Nitq hiss si anlay. Nitq hiss l rinin bölgüsü. sas v köm kçi nitq hiss l ri. sas nitq hiss l ri. sim. ya anlay. Konkret v müc rr d, canl v cans z, xüsusi v ümumiliyind n as l olmayaraq, bütün isiml rin ya say lmas. sim yan n ad n bildir n sas nitq hiss si kimi. Onun qrammatik lam tl ri. Konkret v müc rr d isiml r. Ümumi v xüsusi isiml r. T k v c m isiml r. Toplu isiml r. Toplu v c m isiml rin f rql ndirilm si. smin qurulu ca növl ri. Sad isiml r. Düz ltm isiml r v onlar n m l g lm si. Adlardan düz l n isiml r. Fell rd n düz l n isiml r. sim düz ld n b zi kilçil rin (-stan; -q, -ki v s.) yaz l. Mür kk b isiml rin m l g lm si v onlar n yaz l. Mür kk b adlar. Mür kk b adlar ismi birl m l rin bir qrupu kimi. Onlar n mür kk b isiml rd n f rqi. Mür kk b adlar v xüsusi isiml r. Mür kk b adlar n yaz l. xtisarla yaz lan mür kk b adlar. Mür kk b ixtisarlara kilçil rin art r lmas qaydas. smin m nsubiyy t gör d yi m si. M nsubiyy t kilçil ri. M nsubiyy t kilçil rinin xs kilçil rind n f rqi. Tale, m nb, m n, mövqe, m nafe, su, n sözl rinin m nsubiyy t gör d yi m si. smin hallanmas. Yiy lik v t sirlik hallar n n mü yy nlik v qeyri-mü yy nlik bildirm si. Yiy lik v t sirlik hal kilçil ri il II v III xs m nsubiyy t kilçil rinin omonimliyi. Bu kilçil rin f rqi. Saitl ba lanan kilçi art rd qda b zi ikihecal milli v al nma söz kökl rind (f sil, kil, al n, beyin v s.) son saitin (qapal saitin) dü m si. B zi isiml rin sif tl m si. Sif tl n isiml rin yen isim olaraq qalmas. smin cüml d rolu. Sif t. Sif t bir nitq hiss si kimi; onun qrammatik lam tl ri. Sif tl rin qurulu ca növl ri. Sad sif tl r. Düz ltm sif tl r: isimd n düz l n sif tl r, feld n düz l n sif tl r. Mür kk b sif tl r. Onlar n yaz l. Sif tin müqayis d r c l ri: adi d r c, azaltma d r c si, çoxaltma d r c si. Sif tin isiml m si. siml n sif tl rin yen sif t olaraq qalmas. H m sif t, h m d z rf kimi i l n bil n sözl r (yax, pis, göz l v s.). Sif tin cüml d rolu. Say. Say bir nitq hiss si kimi; onun qrammatik lam tl ri. Say n qurulu ca növl ri. Sad, düz ltm,

3 Q bul proqram T L B Q BULU 2014 mür kk b saylar. Say n m naca növl ri: miqdar v s ra saylar. Miqdar saylar n n növl ri: mü yy n miqdar saylar, qeyri-mü yy n miqdar saylar, k sr saylar. Qeyri-mü yy n miqdar saylar ndan sonra g l n isiml rin c ml nib-c ml nm m si. Miqdar saylar il isiml r aras nda numerativ sözl rin i l n bilm si. B zi numerativ sözl rin (n f r, ba, d d, cüt, d st v s.) üçdörd, be -alt tipli qeyri-mü yy n miqdar saylar il isiml r aras nda da i l dil bilm si. Numerativ söz v numerativ xarakterli söz. K sr saylar miqdar saylar n n bir növü kimi. S ra saylar. S ra saylar n n r b v Roma r q ml ri il yaz l. Saylar n yaz l. Say n isiml m si. Bu vaxt onlar n yen say olaraq qalmas. Say n cüml d rolu. v zlik. v zlik isim, sif t, say v dig r sas nitq hiss l rinin yerind i l n n söz kimi. Qrammatik xs anlay. v zlikl rin m naca növl ri. xs v zlikl ri. Onlar n hallanmas. ar v zlikl ri. El, bel v zlikl rinin h m sif t, h m d z rf yerind i l n bilm si. O v zliyinin omonimliyi: h m xs, h m d i ar v zliyi kimi i l nm si. Bu i ar v zliyinin b z n ismi v z etm si (isiml m si). O, bu v zlikl ri mübt da v zif sind olark n onlardan sonra vergülün i l nm m qamlar. Sual v zlikl ri. Qeyri-mü yy n v zlikl r. T yini v zlikl r. B zi i ar, sual, qeyrimü yy n v zlikl rinin d hallana bilm si. v zliyin cüml d rolu. Fel. Fel bir nitq hiss si kimi; onun qrammatik lam tl ri. Felin qurulu ca növl ri. Sad fell r. Sad fell rin, el c d kökü fel olan bütün sözl rin Az rbaycan m n li olmas. Düz ltm fell r. Düz ltm fell rin m l g lm si. simd n düz l n fell r. Feld n düz l n fell r. Mür kk b fell r. T sirli v t sirsiz fell r. T sirli feld n t sirsiz, t sirsiz feld n t sirli fel yaranmas. Felin qrammatik m na növl ri: m lum, qay d, icbar, qar l q-birg lik, m chul fell r. Felin qrammatik m na növl ri v t sirlilik. Felin t srifl n n formalar. Felin kill ri felin t srifl n n formalar kimi. mr kli. X b r kli felin zamana, xs v k miyy t gör d yi m si il s ciyy l n n formas kimi. Zaman kilçil ri x b r klinin tan nma lam ti kimi. ndiki zaman. Keçmi zaman: ühudi keçmi, n qli keçmi. G l c k zaman: q ti g l c k, qeyri-q ti g l c k. Felin vacib, laz m, arzu v rt kill ri. Felin bu kill rinin m zmunca g l c k zaman ifad etm si. Fel kill rinin idi, imi, is köm kçi fell ri (hiss cikl ri) il i l nm si. Bu hiss cikl rin dig r nitq hiss l ri il d i l n bilm si (h kim idi, dadl imi, yuxar da is v s.). Onlar n yaz l. T sdiq v inkar fell r: inkarl n -ma (-m ), -m kilçisi (b z n deyil sözü) il ifad olunmas. nkar kilçisinin isim düz ld n eyni formal kilçi il omonimliyi ( dondurma, vurma ; dondurma, vurma ). Felin t srifl nm y n formalar. M sd r, feli sif t, feli ba lama felin t srifl nm y n formalar kimi. M sd r. M sd rd fel v ism m xsus lam tl r: isim kimi hallanmas, m nsubiyy t gör d yi m si. Cüml d rolu. smi x b r olmas. Feli sif t. Feli sif td fel v sif t m xsus lam tl r. Feli sif t kilçil ri. Feli sif tl rin isiml m si. smi x b r v zif sind i l nm si. Feli sif t v feld n düz l n sif t. Feli ba lama. Feli ba lamada fel v z rf m xsus lam tl r. Feli ba lama kilçil ri. Feli ba lamalar n, bir qayda olaraq, cüml d z rflik kimi ç x etm si. M sd r, feli sif t v feli ba lamalar n cüml d t rkib m l g tirm si. Felin cüml d rolu. Z rf. Z rf bir nitq hiss si kimi; onun qrammatik lam tl ri. Fell ba l l. Z rfin qurulu ca növl ri. Sad z rfl r. Düz ltm z rfl r v onlar n m l g lm si. - cas na 2, -la 2, - n kimi b zi z rf düz ld n kilçil rin vur u q bul etm m si. Mür kk b z rfl r v onlar n m l g lm si. Z rfin m naca növl ri: t rzi-h r k t, yer, zaman, miqdar z rfl ri. B zi sözl rin yerin gör z rf, sif t, say, isim v qo ma kimi i l n bilm si. B zi z rfl rin isiml bilm si. Z rfin cüml d rolu. KÖM KÇ N TQ H SS L R Qo ma. Qo man n köm kçi nitq hiss si kimi qrammatik s ciyy si. Sözl r qo ularaq onlarla laq yaratmas. Qo man n qo uldu u hallar. smin adl q hal il i l n n qo malar. smin yiy lik hal il i l n n qo malar. smin yönlük hal il i l n n qo malar. smin ç x l q hal il i l n n qo malar. smin bir neç hal il i l n bil n qo malar (-kimi, q d r qo malar ). Qo malar n yaratd m na növl ri. B zi qo malar n sinonimliyi. Dig r nitq hiss l ri il ox ar olan b zi qo malar n f rql ndirilm si. Qo malar n yaz l. Birhecal qo malar n (-can, -c n, -d k, -t k) qo uldu u sözl r biti ik yaz lmas ( h r c n, ba acan, ev d k, s nint k, q hr mant k). Ba lay c. Ba lay c cüml üzvl ri, cüml l r aras nda laq yaradan köm kçi nitq hiss si kimi. Ba lay c lar n abzaslar aras nda da i l n bilm si. Tabesizlik v tabelilik ba lay c lar. Ba lay c lar n m naca növl ri. Ba lay c lar n qurulu u: sad v mür kk b ba lay c lar. B zi ba lay c lar n yaz l v onlarda vergülün i l nm si qaydalar. dat. datlar n qrammatik s ciyy si. datlar n m naca növl ri. Qüvv tl ndirici, sual, d qiql dirici, m hdudla d r c, mr, arzu v t sdiq-inkar datlar. datlar n yaz l. -da 2 ba lay c s ndan sonra g l n m 4 dat n n ayr yaz lmas (Mahmud da m ged c k? M mm din d mi i i çoxdur?). Dig r nitq hiss l ri il qar a bil n b zi datlar n f rql ndirilm si. Modal sözl r. Modal sözl r söyl nil n fikr münasib ti bildir n sözl r kimi. Modal sözl rin qurulu u. Modal sözl rin m naca növl ri. Dig r nitq 19

4 T L B Q BULU 2014 hiss l ri il qar a bil n b zi modal sözl rin f rql ndirilm si. Modal sözl rd dur u i ar l ri. Nida. Nida hiss-h y can ifad ed n köm kçi nitq hiss si kimi. Nidalarda mü yy n hissi hallar n ifad si (sevinc, k d r, qorxu, hvali-ruhiyy...). Nidalar n yaz l. Onlarda dur u i ar l rinin i l dilm si. Morfoloji t hlil. S NTAKS S Söz birl m si, cüml v m tn sintaktik vahidl r kimi. Söz birl m l ri. Söz birl m si anlay. S rb st v frazeoloji birl m l rin bir-birind n f rqi. Söz birl m si v söz. Söz birl m si v cüml. sas t r finin ifad vasit sin gör söz birl m l rinin növl ri: ismi birl m l r, feli birl m l r. smi birl m l r. T yini söz birl m l ri ismi birl m l rin n çox i l n n növü kimi. Birinci, ikinci v üçüncü növ t yini söz birl m l ri. T yini söz birl m l rinin sas xüsusiyy tl ri. T yini söz birl m sin daxil olmayan ismi birl m l r. Feli birl m l r. Onlar n formala mas sas t r finin m sd r, feli sif t, feli ba lama il ifad olunmas. M sd r, feli sif t v feli ba lama t rkibl ri feli birl m l rin spesifik növl ri kimi. Bu t rkibl rin bütövlükd bir cüml üzvü v zif sind i l nm si. Sintaktik laq l r. Söz birl m l rind v cüml d sözl r aras nda m na v qrammatik laq l rin olmas. Sintaktik laq l rin növl ri: tabesizlik v tabelilik laq l ri. Tabesizlik laq si. Bu laq d olan sözl rin b rab rhüquqlu olmas. Tabelilik laq sind olan sözl rd n birinin o birin tabe olmas. Tabelilik laq sinin növl ri: uzla ma, idar v yana ma. Uzla ma laq si. sas xüsusiyy ti v qrammatik göst ricil ri. xs (x b rlik) v m nsubiyy t kilçil ri uzla man n formal göst ricil ri kimi. dar laq si. sas xüsusiyy ti. Hal kilçil ri idar laq sinin formal göst ricisi kimi. Yana ma laq si. sas xüsusiyy ti. Xüsusi göst ricisinin olmamas. Dig r sintaktik laq l rd n f rqi. Cüml. Cüml haqq nda ümumi m lumat. Cüml nin sas nitq vahidi olmas, fikir ifad etm si. M qs d v intonasiyaya gör cüml nin növl ri. N qli cüml. Sual cüml si. Sual cüml sinin növl ri. Sual v zlikl ri il düz l n sual cüml l ri. Sual datlar il düz l n sual cüml l ri. Yaln z sual intonasiyas il düz l n sual cüml l ri. mr cüml si. mr cüml sinin x b rinin felin mr kli il ifad si. Nida cüml si. Nida cüml sinin istifad olundu u yerl r. Cüml üzvl ri. Cüml üzvü anlay. Cüml nin t kilind ki roluna gör cüml üzvl rinin bölgüsü: cüml nin ba üzvl ri, cüml nin ikinci d r c li üzvl ri. Cüml nin ba üzvl ri: mübt da v x b r. Ba üzvl rin cüml nin qrammatik sas olmas. Mübt da. 20 Az rbaycan dili Mübt dan n ifad vasit l ri. Adl q halda olan sözl rl v söz birl m l ri il ifad si. X b r. Cüml d x b rin rolu. X b rin ifad vasit l ri. Feli v ismi x b rl r. X b rin mübt da il xs v k miyy t gör uzla mas. X b rin üçüncü xsin c mind olan mübt da il k miyy t gör uzla b-uzla mamas hallar. Cüml nin ikinci d r c li üzvl ri: tamaml q, t yin, z rflik. Tamaml q. Tamaml n obyekt bildir n ikinci d r c li üzv olmas. Vasit siz v vasit li tamaml qlar. Vasit siz tamaml qlar n mü yy nlik v qeyrimü yy nlik bildirm si. Vasit siz tamaml n yaln z t sirlik hal ndak sözl r, söz birl m l ri il ifad si, kimi? n yi? n?, b z n d haran? sual na cavab verm si. Vasit li tamaml n i l ndiyi hallar. Suallar. Tamaml n ifad vasit l ri. T yin. T yinin ifad vasit l ri v suallar. T yinin cüml d isiml ifad olunmu h r bir üzv aid ola bilm si. Z rflik. Z rf v z rflik. Z rfliyin m naca növl ri: t rzi-h r k t, yer, zaman, k miyy t, s b b, m qs d z rflikl ri v onlar n ifad vasit l ri. Cüml üzvl rinin qurulu ca növl ri. lav l r. lav nin özünd n vv lki sözü izah etm si, konkretl dirm si. lav nin aid oldu u cüml üzvünd n sonra g lm si. lav nin i l ndiyi yerl r. lav l rd dur u i ar l ri; tire v vergüld n istifad olunmas. Cüml d sözl rin s ras. Söz s ras n n qanunauy unlu u. Bu qanunauy unlu un n qli cüml d daha çox gözl nilm si. Ayr -ayr cüml üzvl rinin yeri. B zi m qamlarda söz s ras n n pozula bilm si. M ntiqi vur u. Cüml d ifad olunan fikrin daha d qiq çatd r lmas nda m ntiqi vur unun rolu. M ntiqi vur ulu sözün çox vaxt x b rin yan nda g lm si. Cüml nin h mcins üzvl ri. H mcins üzv anlay. H mcins üzvl rin eyni cüml üzvl rind n ibar t olmas, eyni suala cavab verm si, eyni üzvl ba l olmas v öz aralar nda tabesizlik laq sinin olmas. H mcins üzvl rin bir-biri il intonasiya v tabesizlik ba lay c lar il laq l nm si. H mcins üzvl rd b zi kilçil rin v köm kçi vasit l rin ixtisar oluna bilm si. Ayr -ayr cüml üzvl rinin h mcinsliyi. X b rin h mcins mübt dalarla uzla mas. H mcins v qeyri-h mcins t yinl r. H mcins üzvl rd ümumil dirici sözl r. Ümumil dirici sözl rd qo a nöqt v tire i ar l rinin i l dilm m qamlar. Qrammatik c h td n cüml üzvl ri il laq dar olmayan sözl r. Qrammatik c h td n cüml üzvl ri il laq dar olmamaq anlay. Bel sözl rin cüml üzvl rind n f rqi. Xitab. Onun müraci t bildirm si. Xitablar n mübt da il ox ar v f rqli c h tl ri. Xitab n cüml d i l nilm yerl ri. Xitablar n ifad vasit l ri. Xitab n qurulu ca növl ri: sad v mür kk b xitablar. Sad xitablar n sözl rl ifad olunmas. Mür kk b

5 Q bul proqram T L B Q BULU 2014 xitablar n söz birl m l ri il ifad olunmas. Ara sözl r. Onlar n nitqd rolu ifad olunan fikr münasib t bildirm si. fad vasit l ri. Ara sözl rin formaca növl ri: söz formas nda olanlar, söz birl m si formas nda olanlar, cüml formas nda olanlar. Ara sözl rin m na növl ri. Ara söz v modal söz. Ara sözl rin cüml d yeri v onlarda vergülün i l dilm si qaydalar. Cüml l rin xs gör növl ri. Bu bölgüd xs sözünün termin m qam nda olmas v mübt da m nas nda i l nm si. Növünd n as l olaraq, cüml d mübt dan n i l dilibi l dilm m si, cüml y mübt da lav etm yin mümkün olub-olmamas. xs gör sad cüml nin növl ri. Mü yy n xsli cüml l r. Mübt dal mü yy n xsli cüml l r. Mübt das z mü yy n xsli cüml l r. Bel l rind mübt dan n asanl qla t s vvür oluna bilm si. Qeyri-mü yy n xsli cüml l r. Bel cüml l rd mübt dan n olmamas. H r k tin qeyri-mü yy n xs (v ya qeyri-mü yy n xsl r) t r find n icra edilm si. X b rinin h mi üçüncü xsin c mind olmas. Ümumi xsli cüml l r. Bel cüml l rd mübt dan n i tirak etm m si v ifad olunan fikrin qaydaya dü n, n n y çevril n bir fikir kimi q bul edilm si. X b rinin, bir qayda olaraq, III xsin c mi v II xsin t kind olmas. xssiz cüml l r. Bel cüml l rd mübt dan n olmamas, mübt dan n cüml y g tirilm sinin v ya t s vvür edilm sinin qeyri-mümkünlüyü. X b rinin yaln z üçüncü xsin t kind olmas (d yi bilm m si). Adl q cüml l r. Ayr -ayr sözl rin v ya söz birl m l rinin x b rlik kilçisi, xs sonlu u q bul etm d n sadalanaraq fikir ifad etm si. Bel l rinin rti olaraq adl q cüml adlanmas. Adl q cüml l rin ifad vasit l rinin adl q halda olmas. Adl q cüml l rin daha çox dram s rl rinin remarkalar nda i l nm si. Müxt s r v geni cüml l r. kinci d r c li üzvün i tirak edib-etm m si bax m ndan sad cüml nin növl ri: müxt s r cüml l r, geni cüml l r. Müxt s r cüml ancaq ba üzvl rd n v ya t kc bir ba üzvd n ibar t cüml kimi. Geni cüml ikinci d r c li üzvü v ya ikinci d r c li üzvl ri olan cüml kimi. Söz-cüml. Heç bir kilçid n, lav vasit l rd n istifad etm d n t klikd i l n r k, fikrin t sdiqi v inkar n bildir n sözl rin söz-cüml kimi götürülm si. Söz-cüml üzvl nm y n cüml kimi. B zi datlar n, modal sözl rin, nidalar n söz-cüml mövqeyind i l nm si. Mür kk b cüml. Mür kk b cüml anlay. Mür kk b cüml nin növl ri: tabesiz mür kk b cüml, tabeli mür kk b cüml. Bunlar n ümumi v f rqli c h tl ri. Tabesiz mür kk b cüml l r. Tabesiz mür kk b cüml anlay. Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l rinin b rab rhüquqlu olmas, aralar nda tabesiz ba l l n olmas. Tabesiz mür kk b cüml v h mcins x b rli sad cüml. T rkib hiss l rini ba layan vasit l r: intonasiya, ba lay c lar. Tabesiz mür kk b cüml l rd m na laq l ri. Zaman (eynizamanl l q), ard c ll q, s b b-n tic, ayd nla d rma, qar la d rma v bölü dürm laq li tabesiz mür kk b cüml l r. Ba lay c s z v ba lay c l tabesiz mür kk b cüml l r. Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri aras nda istifad edil n dur u i ar l ri. Tabeli mür kk b cüml l r. Tabeli mür kk b cüml anlay. T rkib hiss l ri aras nda tabeli ba l l n olmas. Ba v budaq cüml l r. Ba v budaq cüml l rin yeri. Budaq cüml ni ba cüml y ba layan vasit l r: intonasiya, ba lay c, ba lay c sözl r, b zi v zlikl r, modal sözl r (düzü, do rusu, düzdür, do rudur), kilçi v datlar. Ba lay c sözl rin ba lay c lardan f rqi. v zlik-q libl rin (o cüml d n qar l q sözl rin) ba cüml d, ba lay c sözl rins budaq cüml l rd i l nm si. Mübt da, x b r, tamaml q, t yin budaq cüml li tabeli mür kk b cüml l r. Z rflik budaq cüml li tabeli mür kk b cüml l r: t rzi-h r k t, zaman, yer, k miyy t, s b b, m qs d budaq cüml l ri. rt budaq cüml li, qar l qgüz t budaq cüml li tabeli mür kk b cüml l r. Tabeli mür kk b cüml l rd dur u i ar l ri. Vasit siz v vasit li nitq. Vasit siz nitq. Ba qas n n nitqinin verilm üsullar. H r hans bir xsin fikrinin eynil, heç bir d yi iklik edilm d n verilm si. Vasit li nitq. H r hans xsin fikrinin deyildiyi v ya yaz ld kimi yox, h min fikrin m zmununu saxlamaqla, ifad sini bir q d r d yi m kl verilm si. Vasit siz nitqli cüml l rd mü llifin sözl rinin n çox nitq v t f kkür fell ri il (dedi, söyl di, soru du, mr etdi, dü ündü, fikirl di v s.) ifad olunmas. Vasit siz nitqin vasit li nitq çevril bilm si. Vasit siz nitqli cüml l rd dur u i ar l rinin (d rnaq, qo a nöqt, vergül, tire) i l dilm si. Sintaktik t hlil. DUR U AR L R. D L HAQQINDA ÜMUM M LUMAT. Dilin ictimai h yatda rolu. Ana dili anlay. Az rbaycan dili Az rbaycan xalq n n milli dili kimi. Az rbaycan d bi dili. Az rbaycan dilinin türk dill ri ail sind yeri. Az rbaycan dili iltisaqi dil kimi. Dil v xalq n tarixi. Az rbaycan dili Az rbaycan Respublikas n n dövl t dili kimi. Yaz. Yaz n n növl ri. Dilin qurulu u. Dilin funksiyalar. Dilçilik. Dilçiliyin sas sah l ri. Etimologiya. Lü tçilik. Dialektologiya. Dilçiliyin dig r elml r iç risind yeri. 21

6 T L B Q BULU 2014 N TQ M D N YY T. Nitq m d niyy ti anlay. Nitq m d niyy ti milli m d niyy tin t rkib hiss si kimi. Nitqin düzgünlüyü, d qiqliyi v ifad liliyi. Dil, nitq, nitq f aliyy ti. d bi dil. d bi dilin formalar : yaz l d bi dil, ifahi d bi dil. Nitq normalar anlay. Müasir Az rbaycan d bi dilinin fonetik, leksik v qrammatik normalar. Onlar n t zahür formalar. Natiqlik s n ti. Natiqlik s n tinin sah l ri. Jestl r. Mimika. Nitq etiketl ri. Onlar n növl ri. Nitq istisnalar. ÜSLUB YYAT. Üslubiyyat v üslub haqq nda ümumi m lumat. B dii üslub. Sözün poetik funksiyas (poetizm). Obrazl l q b dii üslubun sas göst ricisi kimi. Obrazl l n fonetik, leksik v qrammatik s viyy d t zahürl ri. B dii dilin t zahür formalar : eir dili, n sr dili, dramaturgiya dili. Elmi üslub. Elmi üslubun xüsusiyy tl ri. Sözün terminoloji funksiyas (termin). Publisistik üslub. Publisistik üslubun t zahür formalar : b dii-publisistik dil, elmi-publisistik dil, r smi-publisistik dil. M i t üslubu. M i t üslubunun xüsusiyy tl ri. Dialoji nitq. ntonasiya v jest-h r k t. R smi-i güzar üslub. R smi-i güzar üslubun sas xüsusiyy tl ri. R smi s n dl rin dili. güzar s n dl rin dili. F rdi üslub. Funksional üslublar v f rdi üslub. M L YAZI NÜMUN L R riz, elan, bildiri, anons, reklam, m ktub, aray, t rcümeyi-hal, teleqram, izahat, akt, protokol, annotasiya, r y, v kal tnam, hesabat. Bu s n d formalar n n sas xüsusiyy tl ri. Konkret m li yaz (s n d) nümun l rinin t rtibi qaydalar. Bu s n d formalar n n bir-birind n f rqi. Qeyd: Elmi-metodiki seminarda I v IV ixtisas qruplar üzr ali t hsil mü ssis l rin q bul imtahanlar n n sual kitabças na Az rbaycan dili f nnind n a a dak mövzularla ba l sual v tap r qlar n daxil edilm m si tövsiy olunmu dur: fonetik t hlil, sözün t rkibin gör t hlili, morfoloji t hlil, sintaktik t hlil, lav l r. Az rbaycan dili 5. Y. Seyidov, T. s dov. Az rbaycan dili. 8-ci sinif. Bak, Q. Kaz mov, F. ahbazl, A. Mikay lova. Az rbaycan dili. 8-ci sinif. Bak, Q. Kaz mov, A. Mikay lova. Az rbaycan dili. 9-cu sinif. Bak, T. Hac yev, N. C f rov, N. Xudiyev. Az rbaycan dili. 10-cu sinif. Bak, T. Hac yev, N. C f rov, N. Xudiyev Az rbaycan dili. 11-ci sinif. Bak, Az rbaycan dili. Q bul imtahan na haz rla anlar, yuxar sinif agirdl ri v mü lliml r üçün v sait. TQDK- Abituriyent. Bak, Orfoqrafiya, orfoepiya lü ti. TQDK- Abituriyent Bak, Az rbaycan dili. Test tap r qlar toplular. V-XI sinifl r. Abituriyent jurnal n n xüsusi burax l lar. Bak, Az rbaycan dilind n q bul imtahan proqram T l b Q bulu üzr Dövl t Komissiyas n n n zdind ki Az rbaycan dili f nni üzr elmimetodiki seminarda müzakir edil r k q bul olunmu dur. Seminar n r hb ri filologiya elml ri doktoru, professor T.M.Hac yev T l b Q bulu üzr Dövl t Komissiyas n n r hb rliyi proqram n t rtibind v t kmill dirilm sind z hm ti olan bütün seminar i tirakç lar na d rin minn tdarl n bildirir. 22 D B YYAT S YAHISI 1. Az rbaycan dilinin orfoqrafiya lü ti. Bak, R. smay lov, X. Qas mova, F. ahbazl, Q. mircanova. Az rbaycan dili. 5-ci sinif. Bak, R. smay lov, F. Ellazov. Az rbaycan dili. 6-c sinif. Bak, R. smay lov, X. Qas mova, F. Ellazov. Az rbaycan dili. 7-ci sinif. Bak, 2012.