Keban Baraj Gölü Kemaliye Bölgesi nde Yaşayan Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus un Avcılığında Kullanılan Av Araçları

Transkript

1 F. Ü. Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 16(2), , 2004 Keban Baraj Gölü Kemaliye Bölgesi nde Yaşayan Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus un Avcılığında Kullanılan Av Araçları Özet Bülent ORSAY ve Erdal DUMAN Fırat Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Avlama ve İşleme Teknolojisi Bölümü, ELAZIĞ Bu çalışma, Mart Nisan 2001 tarihleri arasında Keban Baraj Gölü Kemaliye Bölgesi nde yoğun olarak avlanan Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus un avcılığında kullanılan av araçları, bunların yapısı, populasyona etkileri ve çeşitli özelliklere göre verimlilik durumunu tespit için yapılmıştır. Çalışmada bölgede Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus avcılığında kullanılan ağların multifilament yapılı galsama ağları olduğu, ağ göz genişliklerinin mm, donam faktörlerinin (E) ise 0,40-0,74 arasında değişim gösterdiği belirlenmiştir. Keban Baraj Gölü Kemaliye Bölgesi nde Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus un avlanma sezonunda toplam 1096 kg istihsal edildiği ve veriminin 0,41 kg / ha olduğu saptanmıştır. Anahtar Kelimeler: Barbus esocinus, Barbus xanthopterus, Balık avcılığı, Galsama ağı. Abstract The Fishing Gear on Barbus esocinus and Barbus xanthopterus Population Living in Kemaliye Region of The Keban Dam Lake This study was carried out to determine fıshıng gear, their structure and effects on population and productivity of Barbus esocinus and Barbus xanthopterus in Kemaliye Region of Keban Dam Lake, between March April The results showed that nets used in the region to catch Barbus esocinus and Barbus xanthopterus were multiflament gill nets with mm mesh size and hanging ratio (E). In fishing season of , a total of 1096 kg Barbus esocinus and Barbus xanthopterus was obtained and productivity occured as 0.41 kg / hectare in the Kemaliye region of Keban Dam Lake. Keywords: Barbus esocinus, Barbus xanthopterus, Fishing, Gill nets. 1. Giriş Keban Baraj Gölü nde 20 yi aşkın balık türü yaşamaktadır. Bu türlerin 7-8 tanesi kooperatiflerce avlanmaktadır. Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus da avlanan türler içerisinde yer almaktadır. Yöre balıkçısı tarafından Turna olarak anılmakta ve en fazla baraj gölünün Kemaliye Bölgesi nde avlanmaktadır. Bu iki türde, aynı avcılık aletleri kullanılarak yakalanmaktadır [1]. Keban Baraj Gölü nde hektarlık (835 kodda) alanda aileleri ile birlikte 3000 i bulan nüfusa sahip 430 balıkçı, 205 motorlu kayık, m fanyalı ve fanyasız ağlarla balıkçılık faaliyetlerini sürdürmektedir [1].

2 B. Orsay ve E. Duman Bu balıkçılık kooperatiflerinden birisi de 2630 hektarlık avlak sahasında faaliyet gösteren Kemaliye Su Ürünleri kooperatifidir. Kooperatif bu alanda 9 balıkçı, 6 motorlu kayık, yaklaşık m galsama ağı ile balıkçılık faaliyetlerini sürdürmektedir. Bu çalışmada, Keban Baraj Gölü nde yaşayan ve Kemaliye Bölgesi nde daha fazla avlandığı bilinen Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus türlerinin avcılığında kullanılan av araçları, bunların yapısı, populasyona etkileri ile çeşitli özelliklere ( tekne, balıkcı, gün ve hektar) göre verimliliklerinin tespit edilmesi amaçlanmıştır. 2. Materyal ve Metot Bu çalışma, Mart 2000 ile Nisan 2001 tarihleri arasında Keban Baraj Gölü 1. Avlak Bölgesinde (Kemaliye) balıkçılık kooperatifi avlak sahasına 15 günde bir gidilerek yapılmıştır. Yakalanan balıklar 2 g hassasiyetli dijital terazide tartılmış, daha sonra 1 mm hassasiyetli ölçüm tahtasında total boyları ölçülmüştür. Balıkların cinsiyetleri, karınları açmak suretiyle, gonad durumlarına bakılarak belirlenmiştir. Boy ve ağırlıkları tespit edilen 74 balığın herbirinin yaş tayinleri dorsal yüzgeç altından alınan pul örneklerinden 2x4 büyütmeli binoküler mikroskopla yapılmıştır. Ağ ölçümleri 5 m uzunluğundaki çelik metre ile yaka ve halat çapları da 1mm hassasiyetli kompas la ölçülmüştür. Mantar yaka uzunluğu, ağın bir ucundan diğer ucuna kulaçlanmak sureti ile belirlenmiştir. Ağ materyali ve donam ipliklerinin numarası daha önceden iplik numaraları bilinen numunelerle karşılaştırılarak tespit edilmiştir. 23 tex X 60 dan daha kalın ağ ipliklerinin tex numaralandırma sistemi içerisinde vermek mümkün olmadığından bunların ifade edilmesi [2] ve [3] e uygun olarak çapları 1 mm hassasiyetli kompas la ölçmek sureti ile tespit edilmiştir. Ağ ve yaka olarak kullanılan sentetik materyalin hangi maddeden oluştuğunu belirlemek için zaman zaman ilgili ağlardan numune alınmış Mengi, [3] de verilen anahtara göre belirlenmiştir. Ağlarda yüzdürücü olarak kullanılan mantarların çapı 1mm hassasiyetli kompas la ve hacimleri ise, Mengi [3] ye göre tespit edilmiştir. Ağlarda batırıcı olarak kullanılan kurşunların boyları çelik metre ile ölçülerek ağırlıkları da 2 gr hassasiyetli dijital terazide tartılarak saptanmıştır. Ağların donam faktörleri, [3] de verilen E=Yaka (m) / Ağ (m) formülüne göre hesaplanmıştır. Kemaliye Bölgesi nde avlanan Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus balıklarının çeşitli özelliklere göre verimliliğini tespit etmek amacı ile Kemaliye Balıkçılık Kooperatifi nin muhasip kayıtları 15 günde bir alınmış ve bütün avlama sezonunda avlanan miktar saptanmaya çalışılmıştır. 386

3 Keban Baraj Gölü Kemaliye Bölgesi nde Yaşayan Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus un Bulgular 3.1. Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus balıklarının avcılığa ilişkin biyolojik özellikleri Ağın uzunluğu ve yüksekliğinin yanında ip kalınlığı ve açıklığı avlanacak türe göre değişmektedir. Bu nedenle çalışmada araştırılan turna balıklarının bazı biyolojik özellikler incelenmiştir Yaş Gruplarına Göre Ağırlık ve Boy Dağılımı Erkek bireylerde yaş gruplarına göre minimum ve maksimum ağırlık (g) ile boy (cm) dağılımı ve bunların ortalamaları Tablo 1 de verilmektedir. Tablo 1. Erkek bireylerde yaş gruplarına göre minimum ve maksimum ağırlık ve boy dağılımı ile bunların ortalamaları Yaş Grubu N Ağırlık (g)ort ± S. hata Ağırlık (g) Boy (cm) Total Boy(cm) Min- Maks Ort ± S. hata Min- Maks I ±15, ,20±0,62 25,00-34,50 IV ±46, ,20±0,67 27,00-39,00 V ±109, ,22±1,46 31,10-55,40 VI ±222, ,18±2,13 44,00-67,00 VII ±705, ,10±4,54 55,50-77,20 VIII , Eşeysel Olgunluğa Erişme Yaşı Çalışma bölgesinden temin edilen 74 adet Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus balıklarının gonadları incelenmiş, olgun bireylerde yaş tayini yapılmıştır. Buna göre erkek bireylerde eşeysel olgunluğa erişmiş en küçük yaş grubunun III. olduğu tespit edilmiştir Bölgede Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus avcılığında kullanılan yakalama aletleri İncelenen yakalama aletlerinin multiflament galsama ağları olduğu tespit edilmiştir. Bu ağların avlanan balığın biyolojik ve avcılık özelliklerine göre İstanbul dan sipariş üzerine yapıldığı belirlenmiştir Galsama ağları Çalışmamızda incelenen ağların sayıları ve donanmış haldeki mantar yaka uzunlukları Tablo 2. de gösterilmiştir. Tabloda görüldüğü gibi en fazla (%51,85) m ağ kullanılmaktadır. 387

4 B. Orsay ve E. Duman Tablo 2. Galsama ağlarının donanmış haldeki uzunlukları Adet ağ % Donamış haldeki mantar yaka uzunlukları 2 3, , , , , , , , Toplam Galsama ağlarında kullanılan materyal Aletin ağ kısmı : Bölgede Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus avcılığında kullanılan galsama ağlarının göze genişliklerine göre ağ iplik kalınlıkları ve özellikleri Tablo 3 de verilmiştir. Tablo 3. Galsama ağlarında göze genişliklerine (mm) göre kullanılan iplik numaraları. Göze genişliği (mm) 23 tex X 4 23 tex X 6 23 tex X 9 23 tex X 21 2 mm φ % , , , , , , , ,90 Toplam Bölgede Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus avcılığında kullanılan galsama ağlarının göze genişlikleri Tablo3 de görüldüğü gibi mm arasında, donam ipliği olarak da 23 tex X 6-24 ile 2 mm çapında poliamid (PA) ağ bükme ipliklerin kullanıldığı belirlenmiştir. Yaka ve şamandıra halatları olarak mantar yaka halatı 3-10 mm tek kat, kurşun yaka halatı 3.-5 mm çapında çift şamandıra halatı olarak 3-5 mm çapında çift kat şamandıra halatı olarak da 3-5 mm çapında ve tek kat polipropilen halatların kullanıldığı belirlenmiştir Ağların donamı Donam faktörünün asıl geçerli olduğu yaka mantar yakasıdır ve donama mantar yakadan başlanmaktadır. Mantar yaka başlangıç ve bitiş yerlerinden cm boş bırakılarak 388

5 Keban Baraj Gölü Kemaliye Bölgesi nde Yaşayan Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus un... donama başlanmaktadır. Mantar yaka tamamlandıktan sonra kurşun yakanın donamına başlanmaktadır. Kurşun yakanın çift kat yapıldığı tespit edilmiştir. Yakalardan birine kullanılacak sayıda kurşun geçirilmekte, başlangıç ve bitiş yerlerinden 1-66 cm boş bırakıldıktan sonra mantar yaka ile paralellik göstermesine dikkat edilerek donam her iki yakaya yapılmaktadır. Kurşun ve mantar yakada donama alınan gözeler, donam düğümleri arasında donam ipliği üzerinde serbest hareket etmektedirler. İncelenen galsama ağlarında mantar yaka donam uzunlukları mm arasında değişirken kurşun yaka donam uzunluklarının da bu değerler arasında kaldığı saptanmıştır. Donama alınan göze sayıları: Donama alınan göze sayıları göze genişliklerine göre Tablo 4 de gösterilmiştir. Tablo 4. Galsama ağlarında göze genişliklerine göre donama alınan göze sayıları Göz genişliği Donama alınan göze sayısı (mm) Toplam Toplam % Donam Faktörü: İncelenen ağların donam faktörleri arasında tespit edilmiştir (Tablo 5). 389

6 B. Orsay ve E. Duman Tablo 5. Galsama ağlarında göze genişliklerine göre donam faktörü Ağ göze genişliği (mm) Ağ sayısı (adet) % Donam Faktörü Toplam Galsama ağlarıyla avcılık Keban Baraj Gölü Kemaliye Bölgesi nde incelenen galsama ağlarının hepsi dip uzatma ağı olarak yapılandırılmışlardır. Ancak bu ağlar mevsime bağlı olarak balığın bulunduğu derinliğe göre belirli mesafelerde mantar yakaya, şamandıra halatlarına bağlanan şamandıralarla pelajik olarak da kullanılmaktadır. Bölgede hem dip uzatma ağı hem de pelajik ağ olarak kullanılan ağlar tek tek kullanıldıkları gibi yakıttan tasarruf edilsin ve balıkların geçiş yolları tutulsun diye mantar yaka uzantılarıyla 3-6 tanesinin birbirine bağlanarak kullanıldıkları da belirlenmiştir. Tek tek kurulan ağlara mahalli olarak seyip (bir ucu kıyıdan ağaca veya taşa diğer ucu serbest olan ağ), birbirine bağlanarak, takım halinde suya kurulan ağlara da germe (her iki ucu kenarlarda bağlı olan ağ) isminin verildiği tespit edilmiştir. Galsama ağları balığın genelde kıyıya yakın olduğu ilkbahar ve yaz mevsimlerinde pelajik olarak germe şeklinde kurulduklarında; Aynı göze derinliğindeki 3-6 adet ağın mantar yakalarının bağlanıp, su akışına dik konumda bir kıyıdan karşı kıyıya ağların gerilerek alanının kapatılması suretiyle avcılık yapılmaktadır. Galsama ağları balığın genelde derinde olduğu sonbahar ve kış mevsimlerinde dip ağı olarak kuruldukları zamanda; kıyı tipi uzun tutularak ağların kıyıdan açığa serilmesi amaçlanmıştır. Galsama ağları zemin olarak da seyip ve germe şeklinde kurulmaktadır Çeşitli özelliklere göre verim Kemaliye Su Ürünleri Kooperatifi 9 balıkçı, 6 motorlu kayık, 11000m ağ ile faaliyetini sürdürmektedir avcılık sezonunda toplam Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus istihsali ve çeşitli özelliklere göre verimleri Tablo 6 da görülmektedir. 390

7 Keban Baraj Gölü Kemaliye Bölgesi nde Yaşayan Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus un... Tablo 6. Toplam Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus istihsali ve çeşitli özelliklere göre verim Toplam İstihsal Verim (kg) (kg) Tekne Balıkçı Gün Hektar ,66 121,77 6,64 0,41 Tablo 6 da görüldüğü gibi avcılık sezonunda Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus un verimi 0,41 kg/ha olduğu belirlenmiştir Avlanan balıkların pazarlanması ve fiyatlandırılması Avlanan Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus balıkları Diyarbakır, Batman, Muş, Bingöl, Malatya, Siirt illerine satışa sunulmak üzere sevkedilmektedir. Fiyatlandırma yapılırken, ağırlık guruplandırması esas alınmaktadır. Bu esasa göre balıkların fiyatları 1 kg ın altı, 1-3 kg arası, 3 kg ve üzeri olmak üzere değişmekte ve 3 kg üzeri balıklar daha fazla fiyat bulmaktadır. 4. Tartışma ve sonuç Modern balıkçılığa geçişte türlere özgü av araç ve gereçlerinin yanında türlerin bazı biyolojik özelliklerinin de ortaya konulması kaçınılmaz olmaktadır. Bu çalışmada Turna populasyonunun yakalama aletlerinin yanında avcılığa ilişkin bazı özelliklerinin de ortaya konulması amaçlanmıştır. Yapılan bu çalışmada avlanan Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus balıklarının 74 tanesinin total ağırlıklarının g arasında olduğu tespit edilmiştir. Bu balıklarda yapılan yaş tayinin de ise yaş gruplarının III-VIII yaş arasında olduğu, eşeysel olgunluğa ulaşma yaşının, erkek bireylerde III. yaş grubunda gerçekleştiği tespit edilmiştir. Şen ve diğ. [4], yapmış oldukları çalışmada 81 Barbus esocinus ve 82 Barbus xanthopterus örneğini incelemişler, bu balıkların I-VII yaş grubunda olduğunu ve eşeysel olgunluğa ulaşma yaşının erkeklerde III. dişi bireylerde IV olduğunu belirtmişlerdir. Bu iki çalışmada ilk olgunlaşma yaşı bölgesel ve örnek sayılarının farklılığı olmasına rağmen uyum içerisindedir. Brandt [5] da sentetik ipliklerin doğal ipliklerden daha dayanıklı ve görülebilirliğinin daha az olduğunu, galsama ağlarında sonsuz lifler ve özellikle monofilamentler kullanılarak ağın verimliliğinin yüzde birkaç yüz arttığını belirtmektedir. Bölgede büyük balıkların bulunması, göl dibinin ağaçlık ve taşlık olması, balığın güçlü olması, monofilament ağların çabuk yırtılması gibi nedenlerden dolayı poliamid (PA) multifilament ağların kullanıldığı tespit edilmiştir Yapılan çalışmalarda multiflament galsama ağlarında kullanılan materyal kalınlıkları 23 tex X 2-24 arasında olduğu bildirilmektedir [6], [7], [8], [9], [10]. 391

8 B. Orsay ve E. Duman Bu çalışmada ise Keban Baraj Gölü Kemaliye Bölgesi nde Barbus esocinus ve Barbus xanthopterus istihsalinde kullanılan multiflament sade ağların materyal kalınlıkları 23 tex 4-24 ile 2 mm çapında değiştiği saptanmıştır. Galsama ağlarının ağ göz genişliklerinin, mm arasında değiştiğini belirtmişlerdir. [6], [7], [8], [9], [10]. Bu çalışmada turna avcılığında kullanılan ağların göze genişliklerinin mm değerleri arasında değiştiğini saptanmıştır. Kemaliye bölgesinde yapılan bir verim çalışmasında [11], yıllık av miktarı 7 ton/yıl ve hektara verim 2.66 kg/yıl olarak verilmektedir. Bu araştırmada ise yılı avcılık sezonunda avlanan Turna miktarının ton/yıl ve hektara verimin de 0.41 kg/yıl olduğu tespit edilmiştir. Bu değerler ile yukarıdaki değerler ile uyum göstermemektedir. Bu farklılığın avlama sezonu farklılığından ileri gelmektedir. Sonuç olarak Keban Baraj Gölü Kemaliye Bölgesi nde yakalanan balıklar, balıkçı kabzımalı tarafından pazarlanmaktadır. Balıkçı yakaladığı balığı kendisi pazarlayamadığı için aracı yani kabzımalın verdiği fiyata razı olmakta ve mağdur duruma düşmektedir. Kaynaklar 1. Anonim, Keban Baraj Gölü Limnoloji Raporu. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı D.S.İ. Genel Müd. IX. Böl. Müd., Su Ürünleri Başmüh, Elazığ, 137 s, G. Klust, 1982, Netting Materials for Fishing Gear, FAO by Fishing News Books Ltd., England, p , T. Mengi,, Ağ Yapımı, Materyal ve Teknik, F. Ü. Yayınları, Elazığ, 367 s, D. Şen., E. Duman., M. Duman., A.Yapar., Keban Baraj Gölü nde Yaşayan Barbus esocinus (Heckel,1843 ) ve Barbus xanthopterus (Heckel,1843 ) Populasyonlarının Biyoekolojik Özelliklerinin İncelenmesi, Fırat Üniversitesi Fen ve Müh. Bilimleri Dergisi., Elazığ, 8, 1, , A. V. Brant,1984, Fishing Catching Methods of the World. Fishing News Books Ltd. England, p T. Mengi, Balıkçılık Tekniği. Met/Er Matbaası, İstanbul, 286 s, M. Timur., O.Taşdemir. Ağ Materyali ve Ağ Yapım Tekniği. Akdeniz Üniv. Matbaası, Antalya, 221 s, H. Hoşsucu, Balıkçılık III (Avlanma Yöntemleri). Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Yayınları No:59, Ege Üniv. Basımevi, İzmir, 237 s, A. Çelik, Atatürk Baraj Gölü Bozova Bölgesi nde Kullanılan Balık Yakalama Aletlerinin Yapısı ve Verimlilikleri, F.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, (Yayınlanmamış), Elazığ, 93 s H. Hoşsucu, Balıkçılık I (Avlama Araçları ve Teknolojisi). Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Yayınları No:24, Ege Üniv. Basımevi, İzmir, 247 s, Anonim, Kemaliye Tarım İlçe Müdürlüğü 1999 Kayıtları, 8 s