Karayolu Ulaşımı KARAYOLU ULAŞIMI

Transkript

1 Karayolu Ulaşımı İlk başarılı yollar İ.Ö İ.S. 400 yılları arasında ordularının ilerlemesi için Romalılar tarafından yapılmıştır. Düzgün ve çok dayanıklı olan bu yollar; kuzeyde Büyük Britanya dan güneyde Kuzey Afrika ya ve batıda İber Yarımadası nın kıyılarından doğuda Basra Körfezi ne kadar uzanmaktaydı. Bu yolların en ünlüsü olan İtalya daki Appia Yolu çizgilerle şeritlere ayrılmış, iki yönlü bir karayoluydu. Roma İmparatorluğu nun yıkılmasıyla yol yapımı geriledi. Buna karşın 12. yüzyılda kentler içindeki taş döşeli sokaklar giderek arttı. 18. yüzyıla gelindiğinde Avrupa da yolcu ve yük arabalarıyla düzenli olarak insan ve eşya taşımacılığı başladı. Yolların bozuk ve bakımsız olması yolculukları engelliyordu. Böyle olunca 18. yüzyılın sonu ile 19. yüzyılın başlarında asfalt yol yapım metotları geliştirildi. İrlandalı bir mühendis olan John Loudon McAdam, yolun ağırlığını yüzeyin değil, altındaki tabakanın taşıdığını keşfetti. Kendi adını alan Makadam yol sistemine göre; eğer temeldeki tabaka yeteri kadar sıkı ve kanallı (suyu akıtmak için), yol yüzeyi de su geçirmemesi için yeteri kadar yoğun ve suyu üzerinden atabilmesi için dışbükey olarak yapılırsa dayanıklı anayollar inşa edilebilirdi. 19. yüzyılda ağır eşyaların karayolu ile taşınmasının zorlaşması, su kanalları ve demir yollarının gerekliliğini ortaya koydu. Bu dönemde demiryollarının gelişimiyle karayollarının yapımı geriledi. Kentlerdeki sokaklar ve demiryollarıyla bağlantılı yollara önem verildi. Fakat 1888 de İngiliz John Boyd Dunlop ın yolları kısa sürede bozan sert lastik tekerlekler yerine, şişirilmiş lastik tekerleği buluşuyla bisiklet kullanımı yaygınlaşmaya başladı. Böylece motorlu araçların yolu açıldı. 20. yüzyılda motorlu taşıtların yaygınlaşması, asfalt yol yapımında hızlı gelişmelere neden oldu ve otomobiller özgürlüğün ve hareketliliğin sembolü haline geldi. KARAYOLU ULAŞIMI

2 Güney Anadolu da Tarsus taki Roma Dönemi yolu. Araba ulaşımı için dönemin en gelişmiş yol koşullarına sahipti (Fotoğraf: Şemsi Güner). Türk Otomotiv Sanayii ve Tofaş, Prof. Önder Küçükerman s. 26, 27.

3 Kağnı TEKERLEKLER VE ARABALAR Karayolu ulaşımının temeli olan tekerlek ilk olarak Mezopatamya da, günümüzden 5000 yıl önce, killi toprağa şekil vermek için çömlekçiler tarafından kullanılmıştır. Bu tekerlekler, ağaç gövdelerinin dilimler halinde kesilmesi ile elde edilmiştir. Çömlekçilerin kullandığı tekerleğin aynı dönemde arabalara takılması, ulaşımın yolunu açmış ve ağır eşyaların daha kolay taşınmasını sağlamıştır. Araba, genellikle tekerlek üzerinde giden, hayvan ya da insan gücüyle sürülen taşıtlara verilen addır. Kızak, tahtırevan gibi tekerleksiz olanları da vardır. Yük ya da insan taşımaya yarar. Belgeler, ilk arabaların İ.Ö yıllarında Mezopotamya da, ürünlerini taşımak için Sümer çiftçileri tarafından kullanılmaya başlandığını göstermektedir. Tekerlekli taşıtlar Sümerlerden, Asya ve Avrupa ya yayılmıştır. KARAYOLU ULAŞIMI İ.Ö yılına ait bir Sümer Savaş Arabası. A History of Invention, Trevor Williams, s. 46

4 Kağnı Müzede Bulunduğu Yer: Tersane nin giriş kapısının karşısında bulunan Erdoğan Gönül Galerisi nin bitiminden Karayolu Ulaşımı bölümüne girilir. Soldaki merdivenlerden Bisikletler-Motosikletler bölümüne çıkılır. Tam arkanızdaki Kağnılar ve At Arabaları bölümünün sağında. Hedef: Kağnıyı tanımak. Kağnı; iki tekerlekli, tekerlekleri tek parça, dingili tekerlekleriyle birlikte dönen öküz arabasıdır. Yük ve insan taşımada kullanılan en ilkel arabalardan biridir. Türk kadını, Milli mücadele yıllarında yurdumuzun tarihinde destanlara konu olacak kadar büyük işler yapmış, savaşta erkeğinin yanında yer alarak cehpelere kağnılarla silah ve mermi taşımıştır. Kağnı gibi giden hurda otobüsle yolda perişan oldular. cümlesinde, kağnı gibi giden ifadesi niçin kullanılmıştır? Otobüsün yavaş gittiğini belirtmek için kullanılmıştır. Hayvanların arabaları çekmesi, ilkel toplumlarda insanlara ne gibi yararlar sağlamıştır? Tarım aletlerinin, ürünlerinin ve eşyaların taşınmasını sağlamış, yolculuk yapmayı kolaylaştırmıştır. KARAYOLU ULAŞIMI 1: KAĞNI A ÖNERİLEN SORULAR VE ETKİNLİKLER ETKİNLİK NO: 1 (Bkz. Öğrenci Etkinlik Kitapçığı) Kağnının dingiliyle birlikte tekerleklerini çizip, tekerleğin ve dingilin özelliklerini belirtiniz. Öküzlerin boynundaki tahtaya ne ad verilir? Koşum aleti (boyunduruk). Öküzleri arabaya koşmak ne demektir? Öküzü çekeceği arabaya bağlamak demektir. Arabanın en ilkel şekillerinden biri olan kağnı. (İnternetten alınmıştır.)

5 Penny-Farthing Müzede Bulunduğu Yer: Erdoğan Gönül Galerisi nin bitiminden Karayolu Ulaşımı bölümüne girilir. Soldaki merdivenlerden Bisikletler-Motosikletler bölümüne çıkılınca solda. Hedef: Penny-Farthing in diğer bisikletlerden farkını görebilmek 19. yüzyılın başında ortaya çıkan ilk bisikletlerin pedalı yoktu ve sürücü bisikleti ayağını yere sürterek ilerletiyordu. Pedallar, 19. yüzyılın ikinci yarısında takıldı. Bu dönemde velosiped denilen pedalın, doğrudan ön tekerleğe bağlı olduğu vitessiz bisikletler icat edildi. Sonra ön tekerleğin boyutunu büyüterek bisikletin hızını artırma fikri doğdu. Penny- Farthing tarzı bisikletler bu fikrin ürünüydü. 19. yüzyıl İngiltere sinde Penny ve Farthing en düşük değerli para birimlerindendi. Farthing değer ve boyut olarak Penny nin dörtte biriydi. Adını buradan alan bisiklet, İngiliz James Starley tarafından 1870 te icat edilmiştir. Bu ilginç, ancak pratik ve güvenli olmayan bisikletler, tarihe kısa süreli ve başarısız icatlar olarak geçti. Günümüz bisikletlerine oldukça benzeyen, iki tekerleğin eşit boyda olduğu, sürücünün de iki tekerleğin arasında rahat ve güvenli bir şekilde oturduğu Rover Güvenlik Bisikleti (Rover Safety Bicycle) 1880 lerde ortaya çıktı. Yine aynı dönemde havayla şişirilen lastikler icat edildi ve bisikletlerde rahatsız edici sarsıntılara son verildi. Bugün kullandığımız vites sistemi ise 1925 te geliştirildi. ÖNERİLEN SORULAR VE ETKİNLİKLER ETKİNLİK NO: 2 (Bkz. Öğrenci Etkinlik Kitapçığı) Noktaları birleştirerek Penny- Farthing bisikletini oluşturunuz. Aşağıda verilen bölümleri oklarla gösteriniz. a. Pedal, b. Gidon, c. Sele d. Jant telleri, e. Kadro Penny - Farthing bisikletinde ön tekerlek niçin büyük yapılmıştır? Tekerlek büyüdükçe pedalların her dönüşünde, çevresi kadar yol alacağı için daha az pedal çevirerek daha uzun yol almış oluruz. Dolayısıyla tekerlek büyüdükçe hız artmış olur (Gerçekten de yokuş aşağı giden bisikletler arasında Penny den daha hızlısı yoktur!). ETKİNLİK NO: 3 Öğrenci Etkinlik Kitapçığı ndaki resmi inceleyerek bisiklette ön teker- KARAYOLU ULAŞIMI 2: B PENNY-FARTHING

6 Penny-Farthing leğin büyük olmasının sakıncalarını yazınız. Bu sakıncaları önlemek için neler yapabiliriz? Bisikletin selesi, yerçekimi merkezinden çok yüksekte olduğu için yolda bir taşa vurduğu veya önüne bir köpek çıktığı zaman tüm sistem ters döner ve sürücü ayakları yukarıda, başının üzerine düşer. Kask takılmalıdır, tekerlekleri eşit boyda yapılmalıdır... Bisikletin olumlu yanları nelerdir? 1. Yakıta ihtiyacı yoktur. 2. Egzos gazlarıyla havayı kirletmez. 3. Kısa yolculuklarda kullanışlı ve ekonomiktir. 4. Gürültü kirliliği oluşturmaz. 5. Kasları çalıştırarak insanları zinde yapar lerde hızını artırmak için ön tekerleği iyice büyütülmüş yüksek bisikletler icat edildi. Transportation A Pictorial Archive from Nineteenth-Century Sources, s. 29

7 Fordson Traktör Müzedeki yeri: Tersanenin giriş kapısının tam karşısında bulunan Erdoğan Gönül Galerisi nin bitiminden Karayolu Ulaşımı bölümüne girilince (Tarım Bölümü) hemen solda. Hedef: Tarımda traktör kullanımının önemini kavrayabilme. Traktör, Latincede çekmek anlamına gelen trahere kelimesinden gelmektedir. Tarım aletlerini ve römorkları çeker; tarla sürmek, tohum ekmek, ekin biçmek gibi işlerde kullanılır. Yurdumuzda Cumhuriyet kurulana dek, çiftçilikte eski çağlara ait geleneksel teknikler (kara saban, kazma, kürek, döven, at, öküz...) kullanılmıştır. Teknoloji ve eğitimin faydalarına kesinlikle inanan Mustafa Kemal, ziraat sektöründe eğitimin önemini özellikle vurgulamış ve köylülere özel bir eğitim programı sunmuştur. Başöğretmen, bilgi dağıtarak ülkenin dört bir yanını dolaşmış, sadece karatahtada ders vermekle kalmayıp tarlada traktörün direksiyonuna geçip uygulamalı sunumlar da yapmıştır. İşte bu traktör, bu uygulamanın yapıldığı traktör türlerinden biridir. ÖNERİLEN SORULAR VE ETKİNLİKLER Cumhuriyetten önce tarımda hangi araçlar kullanılıyordu? (Duvardaki tarım araçları incelenebilir.) İnsan veya hayvan gücü ile kullanılan karasaban, pulluk, kazma, orak, digen, yaba... ETKİNLİK NO: 4 Müzenin duvarında bulunan karasabanın resmini çiziniz. Altına hangi maddeden yapıldığını (ağaç, maden...) ve hangi güçlerle iş yaptığını yazınız. Ön tekerleklerin arasında bulunan kol ne işe yarıyordu? Marş adı verilen bu kol, motorun çalışmasını sağlıyordu. Traktörün arka tekerlekleri neden büyüktür? Daha çok yük taşımak, yol tutuşunu güçlendirmek ve hareketi sağlamak için. Traktörün arkasındaki dingil üzerinde bulunan çeki kancası ne işe yarar? Römorkları ve sürüklenerek çekilen pulluk, ekin biçme gibi aletleri traktöre bağlayıp çekmeye yarar. Traktörün olumlu ve olumsuz yanları tartışılabilir. Traktör, tarlayı karasaban ve pulluktan daha çabuk sürdüğü, insanlardan daha çabuk tohum ekip biçtiği, tarladaki ürünleri at ve at arabasından daha çabuk taşıdığı için hem zamandan hem de insan gücünden kazandırır, verimi artırır. Bütün bunların yanında insan gücüne olan ihtiyacı azaltarak, işsizlik yaratması bir dezavantajdır. Büyük ve motorlu bir araç olarak iş kazası riskini de ETKİNLİK NO: 5 Müzemizde Ne-Nasıl Çalışır? bölümünde bulunan Türk Traktör ile Fordson marka traktörü karşılaştırıp farklarını yazınız. KARAYOLU ULAŞIMI 3: FORDSON TRAKTÖR

8 Gazi Mustafa Kemal Atatürk Ankara Gazi Orman Çiftliği nde trak-

9 Malden Buharlı Otomobili Müzede Bulunduğu Yer: Erdoğan Gönül Galerisi nin bitiminden Karayolu Ulaşımı bölümüne girilir. Sağdaki Otomobiller bölümüne girildiğinde sağda en sonlarda. Hedef: Buharlı otomobillerin çalışma prensiplerini kavrayabilme. Bir Fransız yüzbaşısı olan Nicolas Joseph Cugnot, 1769 da orduda top çekmek üzere ilk buharlı araba yı yapmıştır.. Cugnot dan sonra 1801 de İngiliz Richard Trewitchich, 1829 da İngiliz Sir Goldworthy Gurney, 1805 te Amerikalı Oliver Evans da buharlı araçlar yapmışlardır. Buhar gücü kullanılarak geliştirilen arabalara otomobil adı verilmiştir. Latincede oto kendiliğinden, mobil ise hareket eder anlamındadır. 20. yüzyılın başlarında Amerikalı Stanley kardeşler, Massachusetts de (ABD) buharlı otomobil üretimine geçmiştir. Malden Buharlı Otomobilleri 1898 de ABD nin Massachusetts eyaletinde üretilmiştir. Tasarımlarında at arabalarından yararlanılmış ve at arabalarına çok benzediği için de atsız araba denilmiştir. 19. yüzyıl sonunda, Almanya da Gottlieb Daimler ve Karl Benz tarafından benzinle çalışan ilk otomobil ortaya çıkarılmış ve benzinle çalışan otomobiller kısa zamanda bütün otomobil piyasasında üstünlüğü ele almıştır (1925). Bu otomobilin performansı, zamanına göre son derece iyiydi; ancak su tankının her 56 kilometrede bir doldurulması gerekmekteydi. Otomobilin kazanı içindeki su, benzinle ısıtılır ve elde edilen buhar gücü (istim veya islim) pistonları çalıştırır, onlar da tekerlekleri hareket ettirirdi. ÖNERİLEN SORULAR VE ETKİNLİKLER Malden Buharlı Otomobilinde buhar elde etmek için hangi yakıt kullanılıyordu? Benzin. İstim (islim) sözcüğünün anlamı nedir? Gücünden yararlanmak için elde edilen buhar. İstim üstünde olmak deyimi niçin kullanılır? Buharla işleyen araçlar için, kalkmaya hazır duruma gelmek anlamında kullanılır (Gemi istim üstünde: Kalkması yakın. İslim aldı: Hareket etti). Sizce buharlı otomobillerin ortadan kalkmasının nedenleri neler olabilir? İslim tutması zaman aldığından, çalıştırılması pratik değildi, ağır gidiyorlardı ve benzinle çalışan otomobiller üretilmişti. ETKİNLİK NO: 6 Su deposu boş olan Malden buharlısının 224 km uzaklığa gitmesi için; a) Kaç su istasyonuna uğraması gerekir? b) Bu istasyonları şekildeki yol üzerinde S sembolüyle gösteriniz. c) Son su istasyonu A noktasından kaç km uzaklıktadır? D KARAYOLU ULAŞIMI 4: MALDEN BUHARLI OTOMOBİLİ

10 Nicolas Joseph Cugnot un 1769 da orduda top çekmek üzere yaptığı ilk buharlı araba. İnternetten alınmıştır.

11 Anadol Müzede Bulunduğu Yer: Erdoğan Gönül Galerisi ne girince solda Tea Room un önünde bulunan kırmızı otomobil. Hedef: Yurdumuzda üretilen ilk Türk otomobili hakkında bilgi edinebilme. Kişisel özgürlük ve hareketlilik sağlayan otomobillerin yurdumuzda üretimi 1960 lı yıllara rastlar. Önceleri sadece ithal parçaların montajı ile kamyon ve jip üretimi yapan otomotiv sanayimizin temelleri 1950 lerde atılmıştır. Diğer motorlu taşıt gereksinimleri ise Amerika ile Avrupa ülkelerinden karşılanmaktaydı. Türkiye, karayollarını geliştirme çalışmaları döneminde bu araçların ithalini kısıtlayıp, montajdan aşamalı olarak yerli üretime geçme politikasını benimsemiştir de Devrim adlı ilk Türk otomobili yapılmış, ancak teknolojik olanakların kısıtlı olması nedeniyle seri üretimi yapılamamış ve bir deney olarak kalmıştır. Bir montaj fabrikası olarak 1960 ta, İstanbul da kurulan Otosan, ilk otomobil fabrikasıdır. Otosan, Ford lisansı ile 1966 da Anadol marka otomobilleri üretmeye başlamıştır. Anadol, Ford mekanik parçaları ve fiberglas kasa kullanılarak tamamı Türkiye de üretilen ilk Türk otomobilidir. Otomobil kasasının sacdan yapılması az sayıda üretim yapıldığında pahalıya mal olacağı için, İngiltere de üretilen fiberglasın daha uygun olacağına karar verilmiştir. Bu konuda uzmanlaşmış olan İngiliz Reliant şirketi ile çalışılmıştır. İlk Anadollar iki kapılıdır. Çünkü o dönemdeki fiberglas üretimi ancak iki kapılı üretime uygundu ve 1984 yılları arasında Otosan Sanayi tarafından Anadol un farklı versiyonlarından adet üretilmiştir. ÖNERİLEN SORULAR VE ETKİNLİKLER Otomobilin icadı yaşantımızı olumlu açıdan nasıl etkilemiştir? Bize istediğimiz zaman istediğimiz yere gidebilme özgürlüğünü ve rahatlığını vermiştir. Çiftçiliğin, turizmin, ithalat ve ihracatın gelişmesine neden olmuştur. Anadol un dış tarafında bulunan aynaları inceleyiniz. Bu aynaların niçin kullanıldığını söyleyiniz. Şoförün arkadaki trafiği kontrol etmesi ve lambaların daha uzağı aydınlatabilmesi için. ETKİNLİK NO: 7 Kırmızı Anadol ile beyaz Anadol un resimlerini çiziniz. Aralarındaki farkları söyleyiniz. (Kırmızı iki kapılı, diğeri dört kapılı, kırmızının önü düz, beyazın önü eğimli...) ETKİNLİK NO: 8 Her otomobilde mutlaka bulundurulması gereken araç ve gereçler nelerdir? Yazınız. İlkyardım çantası, yangın söndürücü, stepne, kriko, zincir...) KARAYOLU ULAŞIMI 5: E ANADOL

12 1966 yılında ilk Türk otomobili olarak Otosan tarafından üretilen Anadol un üretiminden bir görünüm. Otosan ın 1973 yılında ürettiği spor Anadol STC 16 Resimler: Önder Küçükerman arşivi, Türk Otomotiv Sanayii ve Tofaş, s. 237 ve 241

13 Raylı Ulaşım Romalılardan bu yana ulaşım aracı olarak kullanılan ve 19. yüzyılda yaygınlaşmaya başlayan demiryolu, daha çok yolcuyu, yükü ve postayı daha uzak yerlere, daha hızlı ve daha kolay taşıyarak kara taşımacılığında yepyeni bir dönem başlatmıştır. Önce, maden ocaklarında atlarla çekilen kömür vagonlarının gittiği tahta raylar yapılmıştır. Sonra aşınmayı önlemek için tahta raylar, demir levhalarla kaplanmıştır. 18. yüzyılda buhar makinesinin gelişmesiyle demiryolu çağının yolu açılmıştır. İngiliz Robert ve George Stephenson kardeşler, 1829 da ilk başarılı lokomotif olan Rocket i icat etmişler, 1830 da ise Liverpool la Manchester i birbirine bağlayan ilk demiryolu hattını kurmuşlardır. İkinci Dünya Savaşı ndan sonra doğal kaynaklara (su, kömür, odun vb). verilen önemin artması ve ekonomik olmaması nedeni ile buharlı trenler, yerini hem daha hızlı ve verimli çalışan hem de hesaplı olan dizel ve elektrikli dizel trenlere bırakmıştır. Ancak dünya genelinde istenen hemen hemen her noktayı birbirine bağlayabilmeleri açısından daha elverişli ve daha hesaplı olmaları nedeniyle karayolları, demiryollarından üstün olduğunu kanıtlamıştır. Yine de demiryollarının eskiden ulaşılamaz olarak kabul edilen Batı Amerika, Sibirya, Orta Afrika gibi bölgeleri yatırıma açtığı, buraların değerlenmesine katkıda bulunduğu, dünya ekonomisi üzerinde olumlu ve ciddi bir etki yarattığı da yadsınamaz bir gerçektir. RAYLI ULAŞIM

14 1829 da İngiliz Robert ve George Stephenson kardeşler tarafından icat edilen ilk başarılı lokomotif: Rocket.

15 Kadıköy Moda Tramvayı Müzede Bulunduğu Yer: Tersane nin giriş kapısından sağa dönüp Raylı Ulaşım bölümüne girilir. Sarı renkli tramvay. Hedef: Tramvayın İstanbul daki serüveni hakkında bilgi edinebilme. Türkiye de ilk kez İstanbul da, 1871 de işlemeye başlayan atlı tramvay, 1914 te elektrikli hale getirildi. Kent nüfusunun ve araç sayısının artması sonucunda trafik sıkışıklığına yol açtığı için 1961 de Avrupa yakasında, 1966 da da Anadolu yakasında seferden kaldırıldı. Fakat 1991 de Beyoğlu-İstiklâl Caddesi nde başlayan nostalji tramvayı seferleri hâlâ devam etmektedir. Üsküdar-Kadıköy Tramvayları T.A.Ş. ye (1829) bağlı olarak çalışan hatlardan biri olan 20 numaralı Kadıköy-Moda hattı tramvayı, Almanya da üretilmiş ve ilk seferini 29 Ekim 1934 tarihinde yapmıştır yılına kadar İETT bünyesinde hizmet veren tramvay, daha sonra İETT Müzesi ne kaldırılmıştır. Müzemiz tarafından alınan Kadıköy- Moda Tramvayı restore edildikten sonra sergilenmeye başlamıştır. ÖNERİLEN SORULAR VE ETKİNLİKLER Tramvayın sürücüsüne ne ad verilir? Vatman. Tramvayın önü ve arkası neden tamamen aynıdır? Tramvay tek hat üzerinde, her iki yöne de gider. Tramvay yolun sonuna ulaştığı zaman vatman, tramvayın diğer tarafındaki direksiyona geçerek geldiği yoldan geri gider. Bunun anlamı şudur: Tramvayın dönmeye ihtiyacı yoktur. Tramvayın önünde bulunan lambanın ışığını daha parlak gösterebilmek için neler yapılmıştır? Lamba, bir çukur aynanın odak noktasına konulmuştur. Çukur ayna; far, ışıldak, cep feneri ve mikroskop gibi araçlarda ışığı kuvvetlendirmek ve yansıtmak için kullanılır. Lamba aynanın odak noktasına konur ve aynanın çukur kısmından yansıyan ışınların eksene paralel olarak yansıması sağlanır. Paralel yansıyan ışınlar hem daha parlak görünür hem de uzun bir mesafeyi aydınlatır. Tramvayın rayları ile Abdülaziz in vagonunun raylarını karşılaştırınız. Tramvayın rayları neden yola gömülüdür? Aynı yolu diğer taşıtlar ve yayalar da kullandığı için. ETKİNLİK NO: 9 Tramvayın içindeki uyarı yazılarını inceleyiniz. Siz hangi uyarıyı asmak isterdiniz? Neden? (Yukarıdaki etkinliğe ek olarak sınıfta uygulanabilir) Öğrenciler gruplara ayrılır. Her gruptan bir tramvay veya belediye otobüsünün içine asılabilecek en önemli 3 uyarıyı karton üzerine yazmaları istenebilir. Daha sonra, her grup bu uyarıları niçin seçtiklerini anlatır ve bunlardan en gereklileri oylama usulü ile seçilebilir. ETKİNLİK NO: 10 Kadıköy-Moda Tramvayı ile aynı mekanda bulunan Abdülaziz in vagonunu karşılaştırınız. Farklarını yazınız. F RAYLI ULAŞIM 1: KADIKÖY MODA TRAMVAYI

16 Taksim Meydanı, 1925 R. S. Kayserilioğlu Koleksiyonu, Dersaadet ten İstanbul a Tramvay II, s. 53.

17 55022 No lu Lokomotif Müzede Bulunduğu Yer: Tersane nin giriş kapısından sağa dönüp Raylı Ulaşım bölümüne girilir. Sağdaki merdivenlerden Dış Bahçe ye çıkılır. Sağdan 3. ray üzerinde. Hedef: 1. Buharlı lokomotifler hakkında bilgi edinebilme. 2. Ray aralığının nasıl standart hale geldiğini öğrenebilme. Lokomotif, demiryolu üzerinde vagon katarını çekmede kullanılır. İlk lokomotifler, kömür yakılarak suyun kaynatılması sonucunda oluşan basınçlı buharla hereket ediyordu. Buharlı lokomotifler daha sonra yerlerini elektrik, dizel ve dizel-elektrik motorlarıyla çalışan lokomotiflere bıraktı. Buharlı lokomotifler, ilk zamanlar açık vagonlarda yolculuk yapıldığı için, kömür dumanından sürekli yağan kurum nedeniyle pek temiz sayılmazdı. Aynı zamanda oldukça da yavaştı. Türkiye de kullanılan buharlı lokomotiflerin numaralandırılmasında, Alman demiryolları sistemi örnek alınmıştır. Ana hat lokomotifleri beş rakamlıdır: Soldan sağa ilk rakam, cer (çekme) tekeri (eşlenmiş dingil) sayısını; ikinci rakam, toplam tekerlek sayısını; son üç rakam ise, lokomotifin sıra numarasını göstermektedir. Türkiye ye serili lokomotiflerden 49 adet gelmiştir. G-10 sınıfına dahil olan bu lokomotif, 1918 yılı civarında gelen ve daha önce KPEV (Prusya Kraliyet Devlet Demir Yolları) hizmetinde bulunan altı lokomotiften biridir. Yük treni çekmek üzere tasarlanmasına rağmen TCDD de yolcu treni çekmek için de kullanılan bu tip lokomotifler, 1990 lara kadar Doğu ve İç Anadolu nun yanı sıra, genelde Ege Bölgesi nde sefer yapmıştır. Bu lokomotif Afyon ve civarında kullanılmıştır. Daha sonra hurdaya ayrılmış olan lokomotif, Afyon daki depoda tesadüfen bulunmuş ve mülkiyeti TCDD de kalmak üzere müzemiz tarafından alınarak sergilenmeye başlanmıştır. ÖNERİLEN SORULAR Buharlı lokomotiflerin olumsuz yönleri nelerdir? Çok fazla işçilik ve bakım gerektirmesi, ekonomik olmaması, buhar basıncı elde edilirken ısı kaybının fazla olması, hava kirliliğine sebep olması gibi olumsuz yönleri vardır. Ancak işçiliğin ucuz olduğu ve doğal kaynakların (kömür, su gibi) bol olduğu ülkelerde hâlâ kullanılmaktadır No lu Lokomotifin rayları arasındaki uzaklığın kaç cm olduğunu tahmin ediniz. 143 cm dir. Birçok ülkede ray açıklığı 1,43 metredir. Bunun nedenini biliyor musunuz? İngiltere deki ilk tekerlek yuvaları, Romalılar tarafından savaş arabaları için açılmıştır. Bu savaş arabalarının tekerlek açıklığı, iki savaş atının kalçalarının genişliğindeydi. Daha sonra tekerleklerin zedelenmemesi için at arabası ve tramvay yapılırken bu açıklığa uyulmuştur. İlk demiryollarını yapan kişilerle G RAYLI ULAŞIM 2: NOLU LOKOMOTİF

18 55022 No lu Lokomotif daha önce tramvayı yapan kişiler aynı olduğundan, aynı açıklık kullanılmıştır. Amerika da ise ilk demiryollarını İngilizler yaptığı için, yine aynı açıklık kullanılmıştır. Böylece iki at kalçasının genişliği olan 1,43 m açıklık, zaman içinde birçok ülkede kullanılan standart ray açıklığı haline gelmiştir. (İngiliz Parlâmentosu 1950 de İngiltere deki ray açıklığını standart hale getirdi. Birçok ülke de bu ray açıklığını kabul etti.) Bunu Biliyor muydunuz? Amerika nın Utah eyaletindeki bir fabrikada yapılan uzay aracının katı yakıt tankının iki yanında, iki güçlendirme roketi vardır. Bu roketler, fabrikada yapıldıktan sonra atış yerine trenle taşınmak zorundadır. Tren hattı ise bir tünelden geçmektedir ve ray açıklığı iki at kalçasının genişliğinden biraz daha geniştir. Dolayısıyla, mühendislerin daha geniş yapmak istemelerine rağmen uzay mekiğinin tasarımında, 2500 yıl önce yapılan savaş arabalarının ölçüsüne uyulmak zorunda kalınmıştır. Afyon civarında kullanılan No lu Buharlı Lokomotif ten bir görüntü. (Mahmut Zeytinoğlu albümünden.)

19 Tünel Vagonu Müzede Bulunduğu Yer: Raylı Ulaşım bölümüne girilir. Sağdaki merdivenlerden Dış Bahçe ye çıkılır. Soldaki ilk ray üzerinde. Hedef: Tünelin tarihini ve trenlerinin nasıl hareket ettiğini öğrenebilme. Galata ve İstiklal Caddesi arasındaki kısa ve dik bir yeraltı tren yolu olan Tünel, Londra ve New York metrolarından sonra üçüncü en eski yeraltı toplu taşıma sistemidir. Eugene Henri Gavand adındaki müteahhit ve mühendis; 1880 lerde Beyoğlu nun İstanbul un en gelişmiş bölgesi, Galata nın ise ticaret ve bankacılık merkezi olduğunu ve bu iki semt arasında günde ortalama kişinin inip çıktığını tespit etmiştir. Dolayısıyla, kârlı bir işletme olacağına inandığı için bu iki semt arasında asansör tipinde bir demiryolu projesi hazırlamıştır (1868). Gavand ın Osmanlı İmparatorluğu nun da desteğini sağlamasıyla, yapımına 1871 de başlanıp 1874 te tamamlanan Tünel, 18 Ocak 1875 tarihinde hizmete açılmıştır. Tünelin içinden geçen çift hatlı demiryolunun uzunluğu 626 metredir. Birbirinin ağırlığını dengeleyebilen ikişer vagondan oluşan ve 150 kişi taşıyabilen trenler, hat değiştirmeden aynı hat üzerinde gidip gelmiştir. Beyoğlu İstasyonu, Galata İstasyonu ndan 61,55 metre yüksektedir. Bu eğimli yolda, yeraltındaki yassı çelik halatlarla çekilen vagonlar, Beyoğlu tarafında ve yine yeraltında bulunan sabit bir buharlı makine tarafından hareket ettirilmekteydi. Tünelin tam karşısında bugün de kullanılmakta olan kumanda merkezi vardı. Trenlerin hareketi, halen bu merkezden bir makinist tarafından sağlanır. Vagonlardaki makinistler ise güvenlik amacıyla bulunur. Tünelde en büyük tehlike kablonun koparak vagonların serbest kalması ve yokuş nedeniyle hızlanarak aşağıda bulunan Galata İstasyonu na çarpmasıydı. Treni durdurmak veya hızını azaltabilmek için vagonlara çift fren sistemi konmuştur de buhar kazanlarına ve çift raylara veda eden Tünel, 1971 de tek ray üzerinde, elektrikle çalışır hale getirilmiştir. Galata ile Beyoğlu nu 90 saniyede birbirine bağlayan Tünel, günümüzde hâlâ kullanılmaktadır. Müzemizde bulunan ve Tünel de ilk zamanlar kullanılan orijinal vagonu çeken buhar makinelerinden bir tanesi de tünel vagonunun arkasında sergilenmektedir. RAYLI ULAŞIM 3: H TÜNEL VAGONU

20 Tünel Vagonu ÖNERİLEN SORULAR VE ETKİNLİKLER Bu tünel, neden Beyoğlu ile Galata arasına yapılmıştır? O dönemde İstanbul un en gelişmiş bölgesi olan Beyoğlu ile bankacılık ve ticaret merkezi olan Galata arasındaki yoğun insan trafiği nedeniyle tünelin bu bölgede yapılması gerekli görülmüştür. ETKİNLİK NO: 11 Kadıköy-Moda tramvayının rayları ile Tünel vagonunun ve No lu buharlı lokomotifin raylarını inceleyip aralarındaki farkı yazınız. Vagonun arkasında bulunan yassı çelik halatları inceleyiniz. Niçin kullanıldığını söyleyiniz. Dik yokuşta buharlı lokomotifler işleyemeyeceği için yol tutuşuna yardımcı olmak amacıyla kablo kullanılıyordu. Buharla çalışan makine neden elektrikliye dönüştürülmüştür? Teknolojiden yararlanarak daha güvenli ve hızlı bir ulaşım sağlamak için. Tünel (1885), R. S. Kayserilioğlu Koleksiyonu

21 Denizcilik Denizcilik deyince aklımıza gemiler, limanlar, yüklemeboşaltma tesisleri vb. gelir. Asıl görevi yük ve yolcu taşımak olan gemiler, dünya ticareti açısından hayati bir öneme sahiptir. Çünkü dünya ülkelerinin petrol ve gaz ihtiyacı, gemi taşımacılığı ile karşılanmaktadır. Bunun yapılamaması durumunda ciddi bir ekonomik kriz yaşanır. Uzun mesafe yolculukları için çoğunlukla havayolu kullanılmaktaysa da bu, büyük ve ağır yük taşımacılığı için gerçekçi bir çözüm değildir. Çünkü gönderilen mallar hava yolu ile taşınmak için yeterince küçük ve hafif olsa bile, maliyeti çok yüksektir. Geçmişte bir milletin gücü, donanmasının boyutu ile ölçülmekteydi. Bundan dolayı denizcilik tarihinin önemli bir bölümü deniz kuvvetleri ile ilgilidir. Asker taşımacılığı günümüzde büyük ölçüde havayolu ile yapılmaktaysa da ağır askeri araçlar hâlâ deniz yolu ile taşınmaktadır. Savaş gemileri geleneksel saldırı ve savunma görevlerini sürdürmekte ve yüzen havaalanı veya gezici füze üssü olarak gitgide önem kazanmaktadır. Gemi taşımacılığında ilk büyük devrim, insan gücünden yelkene geçişle olmuştur. Nehir ve göllerde ağaçtan oyulmuş kanolarla başlayan su yolu ulaşımı, yelkenlilerin kullanılmaya başlamasıyla denizciliğe bir geçiş yapmıştır. Bunun yanı sıra; gemilerin metalden yapılmaya, buharlı makinelerin ve pervanenin kullanılmaya başlanması da denizcilik tarihinin önemli kilometre taşlarıdır. Bu değişikliklerin olmasında en önemli rolü oynayan kişi, büyük mühendis Isambard Kingdom Brunel dir. Brunel, Atlantik i geçmek için düzenli seferler yapmak üzere tasarlanmış ilk buharlı gemi olan Great Western i, 1843 te okyanusta giden ilk demirden ve pervaneli gemi olan Great Britain i ve 1858 de, o zaman için dünyanın en büyük gemisi olan Great Eastern i tasarlamıştır. Yapılan her yeniliğin ardından başka bir yeniliğin gelmesiyle gemilerde kullanılan güç kaynakları; buhar makinesinden buhar türbinine (fuel-oil ve nükleer), modern hızlı dizel ve gaz türbinine (uçaklarda kullanılan) doğru gelişim göstermiştir. DENİZCİLİK

22 1899 yılına kadar yeryüzündeki en büyük gemi olarak kabul edilen yandan çarklı Great Eastern gemisinin John Scott Russell Tersanesi ndeki inşasından bir görünüm (1855). Resimler: Photography from 1835 to today, George Eastman House, Rochester, NY, s. 230, 231. Great Eastern in tasarımcısı Isambard Kingdom Brunel (1855).

23 Tahlisiye Botu Müzede Bulunduğu Yer: Tersane, Yönetim Binası önü, Tekel 15 takası yanı. Hedef: Kurtarma teknelerinin deniz kazalarındaki önemini kavrayabilmek. Büyük Britanya çevresindeki denizlerde kurtarma operasyonlarından sorumlu olan Milli Kraliyet Cankurtaran Botu Enstitüsü (The Royal National Lifeboat Institution- RNLI), yenilikçi cankurtaran teknesi tasarımlarıyla tanınmıştır seri numaralı, Liverpool self-righting (kendini düzelten) sınıfına dahil olan bu tekne 1951 de Isle of Wright da Groves and Guttridge şirketi tarafından RNLI nın siparişi üzerine imal edilmiş ve Türk Denizcilik İşletmeleri tarafından Karadeniz kıyılarında yer alan Kilyos ta kullanılmıştır. En önemli özelliği baş ve kıçta bulunan denge tankları sayesinde büyük bir dalgayla alabora olsa bile hacıyatmaz gibi kendi kendini doğrultması ve batmamasıdır (Hacıyatmaz, yere nasıl bırakılırsa bırakılsın, dibinde bulunan ağırlık sebebiyle dik bir durum alan oyuncaktır.) Hem açık, hem de sığ denizlerde çalışabilen kurtarma teknelerinin pervaneleri daha yukarıda ve kanallar içindedir. Pervane dönerken kanatlar suyun geriye doğru itilmesini sağlar. Geriye doğru hızla akan su, pervanenin vida gibi ilerlemesini sağlayan bir itme gücü oluşturur. Bu güç, tekneyi hareket ettirir. (Pervane; suyun içinde bir vidanın ahşap içinde ilerlemesi gibi, hareket eder.) Kurtarma teknelerinin görevi, dev dalgaların arasında çok zor durumda bulunan gemilere ulaşarak çekme halatları vermek veya mürettebatı kurtarmaktır. BUNU BİLİYOR MUSUNUZ? RNLI tamamıyla gönüllülerden oluşan bir dernektir. Devletle hiçbir bağlantısı yoktur.. RNLI 2001 de 6900 çağrı almış, 6922 kere sefere çıkmış ve 770 kişinin hayatını kurtarmıştır. ÖNERİLEN SORULAR Tahlisiye sözcüğünün sözlük anlamı nedir? Denizcilikte, kazaya uğrayan gemilerin yolcularını ve çalışanlarını kurtarma işi olarak kullanılır. (Arapça) Tahlisiye botunun yanlarında neden halatlar vardır? Kurtarılmayı bekleyen kişinin tutunabilmesi için. Bu botun pervanelerinin bulunduğu yerleri inceleyiniz. Sizce bu pervaneler neden yukarıda ve kanallar içindedir? Teknelerin sığ denizlerde veya kum tepeciklerinde çalışmasını ve kıyıya yakın çalışırken büyük bir dalga ile dibe vurduklarında pervanelerin korunmasını sağlamak için yukarıda ve kanallar içinde bulunur. ETKİNLİK NO: 12 Tahlisiye botunun pervanelerini inceleyiniz. Yandan ve arkadan görünüşünü çiziniz. ne işe yaradığını yazınız. Pervane döndükçe tekne ileri doğru hareket eder. Pervanenin bıçakları neden geriye doğru eğimlidir (kıvrıktır)? Kanatların önündeki suyun daha hızlı akmasını sağlamak için. (Kanatların önünden daha hızlı akan su emme adı verilen ikinci bir kuvvet yaratır. Bu kuvvet de tekneyi ileri doğru çeker.) ETKİNLİK NO: 13 Tahlisiye botunun yön değiştirmesini sağlayan parçasını bulunuz. Adını ve sandalın neresinde bulunduğunu yazınız. DENİZCİLİK 2: TAHLİSİYE BOTU J

24 Tahlisiye Botu Dümen. Sandalın pupa (kıç) adı verilen arka tarafında bulunur. Bu botun batmamasının nedeni ne olabilir? Bu sandalın baş ve kıç taraflarında, içi hava dolu iki adet denge tankı vardır. Bot ters dönse bile bu tanklardan püskürtülen hava ile botun yanlarında bulunan kapakçıklardan boşaltılan su sayesinde kendini dengeler ve dışarıdan hiçbir yardım almadan kendini doğrultur. Dilimizde, hacı yatmaz deyimi kimler için kullanılır? Çıkarları için, her kötü durumdan kolaylıkla sıyrılmayı bilen kişiler için kullanılır. Alabora ne demektir? Denizcilikte teknenin devrilip ters dönmesidir. Kendi kendini düzelten bir kurtarma botundan görüntüler (İnternetten alınmıştır)

25 Sandal Yapımı Müzede Bulunduğu Yer: Tersane nin giriş kapısından sağa dönüp Raylı Ulaşım bölümüne, oradan da Denizcilik Bölümü ne girerseniz karşısınızda bulacaksınız. Hedef: Sandal yapan kişinin nelere dikkat ettiğini öğrenebilmek. İnsan ve eşya taşıyacak biçimde yapılan ve kürekle hareket ettirilen, deniz teknesi (kayık) olarak bilinen sandal, Taş Devri nden beri kullanılmaktadır. İlk sandallar birkaç kütüğün bir araya gelmesiyle oluşturulan sallardır. Daha sonra ağacın yakılarak oyulması veya hayvan derileriyle yapılan kanolar kullanılmıştır. Bir sandal hareket edebilmek için, bütün taşıtlar gibi sürtünme kuvvetini yenmek zorundadır. Sürtünme kuvvetini yenmek için de suya indirildiği zaman, suyu yarıp yanlara itmesi ve dalga geldiğinde burnunun kalkması gerekir. Bunun için gövdenin baş tarafı, V biçiminde ve keskin yapılır. Bu kısma pruva adı verilir. Ön kısmı V biçiminde yapılan bir sandal gövdesi, sürtünmeyi azaltır ve sandalın daha verimli hareket etmesini sağlar. Gövde sağlam ve su geçirmeyecek şekilde yapılırken, küreklerin de bir ucu geniş yapılır. Çünkü suyu geriye doğru iten uç, geniş uçtur. Kürek geniş ucuyla suyu geriye doğru iterken, tekneyi de ileri doğru hareket ettirir. ÖNERİLEN SORULAR VE ETKİNLİKLER ETKİNLİK NO: 14 Sandal Yapımı bölümündeki araçları inceleyiniz. Sandal yapan kişinin hangi alet ve makineleri kullandığını yazınız. Şerit makinesi, keser, çivi, zımpara, balta, testere, şablon, pergel, matkap, el rendesi, raspa, palanga, örs, hızar, işkence. Kürek ne işe yarar? Sandalın hareketini sağlar. Sandallar hangi güçlerle çalışır? İnsan, rüzgar, buhar veya gaz (benzin, motorin) ile çalışır. ETKİNLİK NO: 15 (Sınıfta veya evde yapılabilir. Bkz. Öğrenci Etkinlik Kitapçığı) Sıvı içine bırakılan bir cisim, taşırdığı sıvının ağırlığı kadar bir kuvvetle aşağıdan yukarıya doğru itilir. Bu kuvvete suyun kaldırma kuvveti denir. Cismin ağırlığı, suyun kaldırma kuvvetinden fazla olduğu zaman cisim batar. ETKİNLİK NO: 16 (Sınıfta ya da evde yapılabilir. Bkz. Öğrenci Etkinlik Kitapçığı) Hamurdan yapılan topun DENİZCİLİK 1: SANDAL YAPIMI I

26 Sandal Yapımı ağırlığı, suyun kaldırma kuvvetinden fazla olduğu için batar. Hamura biçim vererek taşırdığı su miktarı artırılır ve suyun kaldırma kuvveti, kayığın ağırlığına eşit veya daha fazla duruma getirilir. Böylece kayık yüzer. ETKİNLİK NO: 17 Öğrenci Etkinlik Kitapçığı nda şekli verilen sandalın bölümlerini uygun yerlere yazınız. a) Gövde b) Pruva (baş) c) Pupa (kıç) Sandal yapımından günümüze ait bir görüntü. Wooden Boat Dergisi, Eylül-Ekim 2002, s. 35.

27 TCG Uluçalireis Denizaltısı Müzede Bulunduğu Yer: Tersane nin bahçe girişinden dümdüz devam ederseniz müze rıhtımında göreceksiniz. Hedef: Denizaltıların kullanım alanlarını, yüzme, dalma ve yüzeye çıkma prensiplerini öğrenebilmek. Müze rıhtımında bulunan denizaltı, 1944 yılında ABD nin Portsmouth Tersanesi nde BALAO/TENCH sınıfı USS THORNBACK (SS-418) olarak 93 m uzunluğunda ve ton olarak inşa edilmiştir. II. Dünya Savaşı süresince Japonya ya karşı görev yapmıştır da aktif görevden alınıp yedek filoya katılmıştır lerin başında en üst Guppy (sualtında daha hızlı) tadilatı görerek 1953 te tekrar hizmete girmiştir. Bu denizaltı, 2 Temmuz 1971 de Türk Deniz Kuvvetleri Komutanlığı na katılmış ve kendisine TCG Uluçalireis adı ile S- 338 borda numarası verilmiştir (borda geminin yan tarafı) te Kıbrıs olayları üzerine Girit in kuzeyinde 1. Kıbrıs Barış Harekatı na katılmıştır. 30 yıl Türkiye Cumhuriyeti ne hizmet eden Uluçalireis, 2001 yılında müzeye devredilmiştir. ÖNERİLEN SORULAR VE CEVAPLARI Denizaltılar niçin yapılır? Denizaltılar askeri ve sivil amaçlı yapılır. Askeri amaçlı yapılanlar deniz ve karadaki hedeflere beklenmedik saldırılar yapmak, füze yollamak, karaya komando çıkarmak, karadan komando almak için kullanılır. Sivil denizaltılar ise kurtarma, sualtı araştırmaları ve turistik amaçlı kullanılır. Denizaltılar nasıl dalar? Denizaltılarda, denizaltının batıp çıkmasını sağlamak için safra tankları denilen ve ağırlık alıp boşaltmaya yarayan hava depoları vardır. Alt taraftan denize açılan bu tankların, üst taraflarında da havalandırma kapakları vardır. Yüzeyde iken bu tanklar hava ile doludur ve havalandırma kapakları kapalıdır. Hava depolarının kapakları açılınca içine su dolar ve ağırlaşan denizaltı dalar. İstenen derinlikte kalmak için ne yapılır? Denizaltı dalarken safra (balast) tanklarının kapakları açılır ve içinin suyla dolması sağlanır. İstenen derinliğe gelindiğinde tankların kapakları kapatılır ve dalma durur. K DENİZCİLİK 3: TCG Uluçalireis Denizaltısı

28 TCG Uluçalireis Denizaltısı Yüzeye çıkmak için ne yapılır? Yüzeye çıkmak için tanklara basınçlı hava verilerek su dışarı atılır, denizaltı yüzeye çıkar. Denizaltıların kullandığı dört çeşit silahı söyleyebilir misiniz? Top, torpido, füze ve mayın. Bunlardan hangisi sadece su yüzeyinde kullanılabilir? Top ETKİNLİK NO: 18 (Sınıfta veya evde yapılabilir. Bkz. Öğrenci Etkinlik Kitapçığı) Denizaltılar hangi araçları kullanarak dışarıdan bilgi toplar? Radar, Sonar, Periskop Radar: Denizaltının bulunduğu yeri veya hedeflerinin pozisyonunu saptamak için kullanılır. Sonar: Su altındaki her türlü sesi dinlemeye imkan veren cihazdır. Periskop: Gözlemcinin çevreyi gözetlemesini sağlayan bir düzenek. Bir boru içinde 45 derece açılı iki ayna, prizma ve merceklerden oluşur. TCG Uluçalireis Denizaltısı, seyir halinde. Rahmi M. KOÇ Müzesi, Türk Denizaltıcılığı ve TCG Uluçalireis (S 338), s. 24.

29 Havacılık 1300 yıllarına kadar uçma, insanlar arasında sadece bir efsaneydi. İnsanların 18. yüzyılda yapmayı başardığı ilk uçuşlar, havadan daha hafif gazlarla doldurulan balonlarla olmuştur. İlk balonu 1783 yılında, Paris te Mongolfier Kardeşler uçurmuştur; ancak balonla, günümüzde bile kontrollü uçuş yapmak mümkün değildir. Amerikalı Wright Kardeşlerin havadan daha ağır bir araçla uçmayı başarmaları ancak 1903 yılında gerçekleşebilmiştir. Bu uçuş, ilk kontrollü ve motor gücü kullanılarak gerçekleştirilen uçuş olarak kabul edilir. Bu uçuştan 11 yıl sonra başlayan I. Dünya Savaşı, uçakların öneminin kavranmasına, II. Dünya savaşı ise uçakların vazgeçilmez savaş araçları haline gelmesine neden olmuştur. Günümüzde jet motorları sayesinde havacılık gittikçe gelişmiş, kıtalararası hızlı ve güvenli yolculuk son derece doğal ve sıradan bir hale gelmiştir. UÇAK NASIL UÇAR? Bir uçak üzerinde etkili olan dört temel kuvvet vardır: Ön tarafta itme, arka tarafta geri sürükleme, alt tarafta yerçekimi, üst tarafta ise kaldırma kuvveti. Sabit bir uçuş için dört temel kuvvetin aynı noktadan geçmesi gerekir. Kanatların kaldırma gücü yerçekimi kuvvetine karşı koymalı, motor da rüzgarın sürükleme etkisinin üstesinden gelmeli ve uçağı yeteri kadar ileri itmelidir veya pervaneli uçaklarla çekmelidir. Kanadın ön ucundan ayrılıp alttan ve üstten geçen hava, aynı anda kanadın arka ucuna varır. Kanadın üst kavisinin daha uzun bir yol oluşturması nedeniyle havanın daha hızlı gitmesi gerekir. Bu nedenle havanın yoğunluğu daha az olacağından, kanadın üstünde kanadı yukarı Uçağı etkileyen kuvvetler doğru emen bir boşluk oluşur. Aynı zamanda kanat da bir hücum açısıyla, yukarı doğru kalkar. Kanadın yukarı doğru kalkmasının nedeni, kanatların altından geçen rüzgarın, aşağı doğru itilirken kanadı yukarı doğru itmesidir. HAVACILIK Uçak kanadından bir kesit

30 İlk başarılı sıcak hava balonunu 1783 te Mongolfier Kardeşler yaptı. (İnternetten alınmıştır) Wright Kardeşler tarafından yapılan uçağın, 29 Haziran 1909 daki deneme uçuşundan önceki görünümü. Classic Airplanes, Harold Rabinowitz, s. 15.

31 DC-3 Uçağı Müzede Bulunduğu Yer: Tersane nin bahçe girişinden direkt devam ederseniz denizaltıdan önce DC-3 ü göreceksiniz. Hedef: 1945 lerde Türk Hava Yolları ve Türk Hava Kuvvetleri nin uçak ihtiyacını nasıl karşıladığını öğrenip günümüzle karşılaştırabilme. Bu uçağın birçok farklı adı vardır. Amerikan askeri kuvvetlerinde C-47 veya Skytrain olarak; İngiliz askeri kuvvetlerinde Dakota; sivil hizmette ise DC-3 olarak bilinmektedir. Uçak, Amerikan Douglas Şirketinin ürettiği DC-10 a kadar uzanan başarılı bir seriye aittir. Amerikan Havayolları nın öngördüğü sıkı koşullara uygun olarak tasarlanan, saatte 320 km hızla gidebilen, havada 10 saat kalabilen ve 32 yolcu kapasitesi olan DC-3 ler piyasaya çıktıklarında, o döneme göre oldukça yenilikçiydi ve bu bir devrimdi! Çünkü bu uçaklar, hem çift kanatlıydı hem de sabit iniş takımları vardı. Koltukları da kumaş kaplıydı. Aralıksız 53 yıl hizmet veren DC-3 ler, havacılık tarihinin en ünlü ve önemli uçakları arasındadır. Dakotaların Türkiye macerası 1945 yılının sonunda başlamıştır. Türk Hava Yolları filosunu modernize etmek için Mısır da II. Dünya Savaşı sonrası Amerikan stoklarında bulunan Dakota uçaklarından 33 adedi Türkiye ye getirilmiştir. Bu uçaklar Türkiye ye getirildikten sonra tadilattan geçirilerek yolcu uçağına dönüştürülmüştür. THY den birkaç ay sonra Türk Hava Kuvvetleri de Kahire deki Amerikan stoklarından 18 adet uçak almış, daha sonra bu sayı 109 adede ulaşmıştır. Bu uçaklar uzun yıllar Türk Hava Kuvvetleri nin ana nakliye gücünü oluşturmuştur te Kıbrıs Barış Harekatı nda, en son olarak da elektronik dinleme için Körfez Savaşı nda (1990) görev yapmıştır. Müzemizde bulunan uçak, 1942 de C-47A olarak üretilmiş, 1946 da DC-3 e dönüştürülmüş ve General Motors tarafından ulaşım için kullanılmıştır da Türkiye ye gelip tarifesiz seferler yapmaya başlamadan önce ise Nebraska Üniversitesi ve Yugoslavya Hava Kuvvetleri tarafından kullanılmıştır. Uçak 1989 yılında hizmet dışı bırakılmıştır. ÖNERİLEN SORULAR VE ETKİNLİKLER Sizce DC-3 ler hangi amaçlar için kullanılmıştır? Yolcu taşımacılığı, turistik gezi, kargo, askeri bölük taşımacılığı (paraşüt ekipleri de dahil), elektronik gözetleme, silah platformu, HAVACILIK 1: DC-3 UÇAĞI L

32 DC-3 Uçağı zirai ilaçlama, yağ akıntılarının üzerine sıvı sabun bırakma, hava ambulansı vb. ETKİNLİK NO: 19 Kâğıttan 20 cm uzunluğunda bir şerit kesiniz. Elinize alıp, alt dudağınız ile çenenizin arasına tutunuz ve üst yüzeyi hizasından üfleyiniz. Kağıdın yukarı doğru kalkmasının nedeni nedir? (Kağıdın üst yüzeyinde basıncın azalması, alt yüzeyinde ise basıncın artmasıdır. Uçaklar bu esasa göre uçarlar. İsviçreli Daniel Bernoulli ye ait olan Havanın hızı arttıkça basınç düşer, ilkesi uçak kanatlarının tasarımının temelini oluşturur. Kanadın kavisli olan üst yüzeyinde hava, alt yüzeye oranla daha hızlı hareket eder. Böylece kanadın alt yanındaki basınç, üsttekine göre daha büyük olur. Bu da uçağın yükselmesini sağlar.) ETKİNLİK NO: 20 Şema üzerinde, uçuşu etkileyen kuvvetlerin ilk harfleri verilmiştir. Boşlukları doldurarak kuvvetlerin adlarını tamamlayınız. ETKİNLİK NO: 21 Uçağın kanatlarını çizerek kanatların arka kısmındaki hareketli parçaları farklı şekillerde tarayarak gösteriniz. Ne işe yaradıklarını düşününüz. (Kanadın arka ucundaki parça kanatçık açılıp kapanarak uçağı yatay eksen üzerinde sağa sola yatırır, gövdeye yakın parça flap ise açılıp kapanarak kalkışta kaldırma kuvvetini artırarak kalkışı çabuklaştırır, inişte de fren vazifesi yaparak hızı azaltır.) DC-3 uçaklarının Türk Hava Yolları nda kullanıldığı döneme ait bir görüntü. (Mustafa Kadaifcioğlu - arşivinden)

33 B-24 Uçağı Müzede Bulunduğu Yer: Lengerhane nin giriş kapısından sola dönülür Denizcilik bölümüne girilir en sondaki Havacılık bölümünün sağında. Almanya nın 1 Eylül 1939 günü Polonya yı işgali ile 6 sene süren, kapkaranlık ve ıstırap dolu bir dönem başlamıştır: II. Dünya Savaşı. Savaşın başlarında Almanya, silahlı kuvvetlerinin akaryakıt ihtiyacını çeşitli denizaşırı kaynaklardan sağlıyordu. Ancak müttefiklerin deniz üstünlüğünü ele geçirmesi sonucunda Almanya, akaryakıt ihtiyacını başka kaynaklardan sağlayabilmenin çarelerini aramaya başladı. O tarihte Almanya nın uydusu olan Romanya nın PLOESTI petrol havzası ve rafine-risi, bulunan bu yeni çarelerden biriydi. Savaşın bir an önce sona ermesi için müttefikler; Alman Kara, Hava ve Deniz Kuvvetleri için can damarı olan bu bölgeyi devre dışı bırakmak üzere harekete geçtiler. Ağır bombardıman uçaklarıyla yapılacak bir hava harekâtı planladılar. Birinci harekât, Haziran 1942 de Mısır dan kalkan B-24 lerle gerçekleştirildi. İkinci harekât ise, 1 Ağustos 1943 te Libya daki Bingazi üslerinden havalanan 178 adet B-24 D LIBERATOR ağır bombardıman uçağı ile gerçekleştirildi. B-24 D LIBERATOR Hadley s Harem adlı bu uçak, bunlardan biridir. Kara Pazar olarak adlandırılan 1 Ağustos 1943 te hedefi bombalamış ve bir Alman savaş uçağı tarafından vurulmuştur. Ardından Kıbrıs taki İngiliz Üssü ne inmeye çalışmış, ancak Antalya yakınlarında denize zorunlu iniş yapmıştır. Uçağın ön bülümü kazadan sağ kurtulan yedi kişiden biri olan Leroy Newton un yardımıyla 1995 te çıkarılmış ve kısmen restore edilerek sergilenmeye başlanmıştır. ÖNERİLEN SORULAR VE ETKİNLİKLER ETKİNLİK NO: 22 Müzede bulunan B-24 Hadley s Harem uçağının son uçuşuyla ilgili duvardaki haritayı inceleyiniz ve rotasını çizerek gösteriniz. Sizce uçak vurulduktan sonra Bingazi ye giderken niçin rotasını değiştirip Kıbrıs ta bulunan İngiliz Hava Üssü ne inmek istemiş olabilir? Vurulduğu zaman 2 numaralı motoru durmuştu. Kıbrıs Bingazi den daha yakındı. Anadolu üzerinde 3 numaralı motor da sustu. Toros Dağları nı aştıktan sonra da 1 numaralı motorun yağ basıncı hızla düşmeye başlayınca yurdumuzun Akdeniz kıyılarına inmeye karar verdiler. Duvardaki panonun içinde bulunan Amerikan bayrağını, altındaki resmi ve yazıları inceleyiniz. (Ailelerine neler söylemek isterdiniz?) ETKİNLİK NO: 23 Uçağın yan tarafında bulunan camlı vitrini inceleyiniz. Uçağın içinden çıkarılan nesnelerden ilginç bulduklarınızdan üçünün adlarını yazınız. HAVACILIK 2: M B-24 UÇAĞI

34 98. Filo da bombardımana katılan Hadley s Harem Rahmi M. Koç Müzesi B-24 D Liberator Hadley s Harem kitapçığı, s. 7.

35 İletişim Duygu, düşünce ya da bilgilerin akla gelebilecek her tür yolla (söz, el kol hareketleri, yazı, görüntü vb.) başkalarına aktarılması olarak tanımlanan iletişim, yani komünikasyon, Latincede bir şeyler paylaşmak anlamına gelen communis kelimesinden türetilmiştir. Telekomünikasyon, yani mesafeler arası iletişim ise sadece iki bilgisayar arasında veri yollayarak değil; radyo, televizyon ve bilgisayar gibi araçlarla dil, duygu-düşünce, inanç ve değerlerimizi paylaşarak yaptığımız bir bilgi alışverişidir. Modern dünyanın getirilerinden hiçbiri, yaşamımızı iletişim araçları kadar etkilememiştir. Bundan sadece 130 yıl öncesine kadar, başka bir ülkede bulunan biriyle haberleşmenin tek yolu mektuptu ve cevap almak haftalar sürüyordu. Şimdi ise cep telefonu sayesinde istediğimiz yerden, istediğimiz zaman, dünyanın herhangi bir yerindeki kişilerle haberleşebiliyoruz. Günümüzden 5200 yıl öncesine kadar insanlar el kol işaretleriyle, ateş yakarak, dumanla ya da resim yaparak anlaşıyorlardı. Yazının icadı, haberleşme alanındaki ilk yeniliğin başlamasına ve mektupla haberleşmenin doğmasına neden olmuştur. O zamanlar mektupları yerlerine, özel olarak eğitilmiş güvercinler veya ulaklar ulaştırıyordu. Daha sonra gemi, uçak, tren, otomobil gibi taşıtların icadı; mektupların yerlerine ulaştırılmasında büyük kolaylıklar sağlamıştır. Yine de mektupla haberleşmenin çok zaman alması, insanların yeni arayışlar içine girmesine neden olmuştur. Derken yerleşim merkezleri arasına teller çekilmiş, bu teller üzerinden Mors kodlu sinyallerin gönderilmesiyle telgraf doğmuştur. Böylece mesajın neredeyse aynı anda yerine ulaşması ile iletişim devrimi başlamıştır. Mesafeler arası sesli iletişim, 1873 te sesi elektronik sinyallere çeviren mikrofonu ve sinyalleri tekrar sese çeviren kulaklığıyla telefon icat edilene kadar mümkün olmamıştır. Sonraki önemli gelişme, 1896 da patenti Marconi ye ait olan ve sinyalleri telsiz olarak ileten radyodur. Yine Mors sinyalleriyle başlayan bu olayı (kablosuz telgraf), 1906 da ses iletimi takip etti (kablosuz telefon). Görsel iletişim tek tek resimler çeken fotoğraf makinesi ile başladı ve hareketli resimler üreten kamera ile devam etti. Daha sonra devreye elektrik girdi. Bir görüntünün elektriksel İLETİŞİM

36 İletişim dönüşümü; telefon hatlarından faksa, sesiyle birlikte radyo dalgaları ile de televizyona iletilmeye başlandı. Bunlardan başka haberleşme şekilleri de vardır: İşaret fişekleri, flamalar, gemi-trenotomobil düdükleri, hatta trafik işaretleri birer haberleşme yoludur. Sinema, gazete ve dergi yayınları da insanların duygu ve düşüncelerini, olayları en doğru şekilde birbirlerine duyurabilen iletişim araçlarıdır. Telefon Santralı, Londra, A History of Invention, Trevor Williams, s. 237.

37 Semafor Müzede Bulunduğu Yer: Lengerhane Binası nın giriş kapısından dümdüz devam edilir. Sağdaki merdivenlerden ikinci kata çıkılır ve sağa dönülür.. 11 ile 12 numaralı vitrinlerin arasındaki duvarda. Hedef: Semafor alfabesinin nerelerde ve nasıl kullanıldığını öğrenebilmek. Semafor, elde tutulan bir çift bayrağın değişik şekillerde sallanması üzerine kurulu çok eski bir haberleşme sistemidir. Bayraklar, kollar açık vaziyette, farklı pozisyonlarda tutularak alfabenin harflerini temsil eder. Örneğin sol eldeki bayrak A, B, C, D harflerinde aşağıya doğru uzanır, sağ eldeki bayrak da vücudumuzla sağa doğru değişik açılar yapar. Açı 45 derece ise A, 90 derece ise B, 135 derece ise C, 180 derece ise D harfini ifade eder. Böylece bayraklarla bacaklardan başlayarak sağa doğru bir tam daire yapılmış olur. Hepsi bir arada düşünüldüğünde 8 eş parçaya bölünmüş bir saat kadranına benzer. Aynı zamanda Aharfi 1, B harfi 2, C harfi 3, D harfi 4, E harfi 5, F harfi 6, G harfi 7, H harfi 8, I harfi 9, K harfi ise sıfır rakamını gösterir. ÖNERİLEN SORULAR VE ETKİNLİKLER İletişim aracı olarak bayrak nerelerde kullanılır? Denizcilikte, kara ve demir yollarında trafiği kontrol etmek için, otomobil yarışlarında, futbol maçlarında, izci etkinliklerinde vb. Ucuz bir iletişim sistemi olan semaforun olumsuz yönleri sizce nelerdir? Çok yavaştır, gece karanlığında veya kötü hava koşullarında kullanılamaz, gizliliği yoktur; herkes görür ve okur, sadece iki kişi arasında yapılır, basılı bir malzeme olmadığı için hatalar yapılabilir. ETKİNLİK NO: 24 Aktivite kitapçığındaki 8 eş parçaya bölünmüş daireden yararlanarak aşağıdaki soruları yanıtlayınız. Semafor bayrakları düşünüldüğünde: 1. A harfini oluşturmak için ne yapmalıyız? Sağ eldeki bayrak vücudumuzla 45 derecelik açı yapmalı. 2. B harfini göstermek için ne yapmalıyız? Sağ eldeki bayrak vücudumuzla 90 derecelik açı yapmalıdır. 3. Sağ elimizdeki bayrak, C harfini oluşturmak için A dan kaç derece fazla açı yapar? 90 derece. 4. Şekildeki harflerin yanına hangi rakamları ifade ettiklerini yazınız. A-1, B-2, C-3, D-4, E-5, F-6, G-7. BİRAZ DA OYUN OYNAYALIM: İLETİŞİM 1: SEMAFOR