Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi ÖRNEKLER. Gülsen Tezcan. Doktora Tezi

Transkript

1 Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi ÖRNEKLER Gülsen Tezcan Doktora Tezi Ankara, 2007

2 Gülsen Tezcan Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Doktora Tezi Ankara, 2007

3 ii taahhüt eder, tezimin Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ko saklanm : Tezimin unda uzatma için in Gülsen Tezcan

4 iii Sevgili gül yüzlü annem ile nehir gözlü babama

5 iv Alî da kendine benden esirgemeyen, beni yönlendiren, kütüphanesini kullanmama izin veren, her zaman destek olan, Prof. Dr. Günsel RENDA ya, doktora tez dönemim boyunca tez komitemde yer alan, teze e düzeltmelerimi lisans döneminden bu e meslekî

6 v metinlerimi okuyan ve düzeltmelerimi yapan sevgili hocam Fatma KUTLAR a, tezim kulla ÇORUHLU ve sevgili hocam Yrd. Doç Dr. Tülin ÇORUHLU ya, Farsça yüksek lisans n Sevgi KUTLUAY KÜÇÜK e, yüksek lisans Gülsen Tezcan

7 vi ÖZET TEZCAN, Gülsen. Müzesi Kütüphanesi ndeki Örnekler, Doktora Tezi, Ankara, 2007 unlular, Safevîler, mer Anahtar Sözcükler: Nevâyî, Türkçe divanlar, Kitap resmi, Timurlu

8 vii ABSTRACT TEZCAN, Gülsen. The illustrations in evâyî s Khamseh and Diwans: Examples at the Li, Ph. D. Dissertation, Ankara, 2007 The subject of this thesis is the illustrated copies of works which are housed poet and a linguist, was a well-known figure with his political and cultural identity in Herat, the capital of Timurid Empire, through the end of 15 th century. The production of the poet s Khamseh and Diwans started when he was still alive and many painted copies of these works, prepared in different centers of Islamic world throughout 16 th century, can today be found in museums and collections in different countries. The paintings in these manuscripts are analysed in terms of their stylistic and iconographic features. A comparison between these paintings and the contemporary examples Islamic painting was made in order to evaluate the illustrations to Nevâyî s texts in a broader sense. When Nevâyî was still alive, illustrated versions of this works started to be prepared in the court-ateliers for the patrons from royal and administrative classes. As a result of various cultural and political contacts, the poet whose fame spread out of Herat, left lasting marks on Islamic and Turkish literature. There by, not only were the painted copies of his works produced within the borders of Timurid Empire, but also these examples, with their content and style, influenced many production centers, especially Anatolia and Central Asia, with their stylistic and iconographic qualities. Although the earliest illustrated copies of Nevâyî s poetry were produced for Timurid courts, as a result af political and cultural interaction, they were continued to be produced under Akkoyunlu, Safavid, Ottoman, Uzbek and Babur patronage. The admiration for his works proved by many illustrated copies produced in such centers as Herat, Shiraz, Tabriz, Istanbul, Shahruhiya, Bukhara, Qazvin and Kashmir from the end of 15 th century until 19 th century. The poet s fame, which spread over such a vast geography, inevitably influenced the illustrative programs and styles practiced in these centers. Thus, the Nevâyî copies belong to are remarkable examples in that they reflect the style and taste of the centers where they were produced. Key Words: Nevâyî, Turkish diwans, Illustration, Timurid painting, Ottoman painting Safavid painting.

9 viii...xii...xxv I...1 I. 1. KONUNUN AMACI VE YÖNTE 6 I II II II II. 3. T SANATI...32 II. 4. O..43 I ALÎ III III Timurlu - (R. 805). 67 III III Garâ ibü s- (H. 895)...76

10 ix III Eserleri: R. 810 Hamse-i Nevâyî (R. 810) ve Garâ ibü s- (R. 803, R. 804)..82 III Hazâinü l-meânî (R. 807)...90 III yüz Külliyat- (R. 808)..95 III Garâ ibü s- (H. 983)...98 III Horasan Üslubunun Osmanl Garâ ibü s- (R. 804, R. 806)..101 III Pî Hamse-i Nevâyî (H. 802, Kat 10).105 III III Buhara dan bir Örnek: Garâ ibü s- (R. 802) IV IV Meclisleri IV Av Sahneleri IV Guy u Çevgân IV Hedefi Talimi IV Edebî ve Tarihî Kimlikler IV Deniz Sahneleri 142

11 x IV Meyhane Sahneleri IV IV Pî in Hamse-i Nevâyî Yorumu: H IV Bahram Gur ile Yoksul Çiftçi IV IV Bahram Gur ile Dilaram Avda IV Mühendis Zeyd in Hikayesi IV Cabir-i Rahzen ile Süheyl IV Nizamî den Nevâyî ye: Tebrizli R Gözetlemesi IV Leyla ile Mecnun Okulda

12 xi IV IV Bahram Gur i Güzel IV eclisi.171 V. SONUÇ 173 VI. KAYNAKÇA VII. KATALOG VIII. EKLER 264 Ek. 1. Resimlenen Hikayelerin Özetleri Ek. 2. Karakterler

13 xiii Resim Listesi Resim 1. Süleyman Peygamber Attar, -Tayr, 1515 TSMK H. 1512, y. 1b-2a Resim 2. Sultan I. Selim, Divân-, y. 27b - Resim, Câmî, Divân- Câmî, 1520 civ. TSMK H. 987, y. 1b-2a Resim 4. I. ükrî Selimnâmesi, 1530civ. TSMK H , y. 64b Resim 5. Süleyman Peygamber in meclisi, Ârifî, Enbiyânâme, vd. 2006: r.59) Resim 6. Nevâyî, Nevâdirü n-nihâye, ÖBA 1995, 29b (Suleimanova 2001: r. 10) Resim, Hüseyin Baykara, Divân- î, 897 (1492) TSMK EH 1636, 1b-2a (Roxburgh 2005: Kat no.201) Resim 8. Garaibü s-sigar, 1490 civ. y. 1b- Resim 9., 890 (1485) OBL, MS Elliott 317, y. 21b (Roxburgh 2005: Kat. No: 204) Resim 10. Melek tasviri, Nevâyî, Ne -, 910 (1504-5) TSMK R. 805, miklep lake iç kapak

14 xiv Resim 11. -, 910 (1504-5) TSMK R. 805, lake ön iç kapak Resim 12. Av sahnesi, Nevâyî, -, 910 (1504-5) TSMK R. 805, lake arka iç kapak Resim 13., Nevâyî, -, 910 (1504-5) TSMK R. 805, y. 1b Resim, Nevâyî, -, 910 (1504-5) TSMK R. 805, y. 2a Resim Divân- î, 1485 PBN suppl. Pers 993, 2b- Resim 16. Guy u çevgân, Nevâyî, Garaibü s-sigar, 1490 civ. Resim 17. Guy u çevgân, Nevâyî, Garaibü s-sigar, 910 (1504-5) TSMK R. 805, y. 39a Resim 18. Garaibü s-sigar, 910 (1504-5) TSMK R. 805, y. 151a Resim -Tayr, 1515 TSMK H. 1512, y. 82b- - Resim Garaibü s-sigar, 910 (1504-5) TSMK R. 805, y. 81b Resim Divân- Câmî, 1520 civ. TSMK H. 987, y. 32b

15 xv Resim 22., 1537 Özel koleksiyon, y. 20b (Welch 1978: r. 2) Resim 23. Hamse, ( ) BL Or. 2265, 18a (Welch 1978: r. 21) Resim Hamse, PBN suppl turc , y. 169a (Welch 1978: r. 11) Resim 25. Tezhipli sayfa, Nevâyî, Garaibü s-sigar, civ. TSMK H. 895, y. 1b-2a Resim 26. Ferhad ile Mecnun, Nevâyî, Garaibü s-sigar, civ. TSMK H. 895, y. 99b Resim 27. Garaibü s-sigar, civ. TSMK H. 895, y. 89 b Resim Garaibü s-sigar, civ. TSMK H. 895, y. 65 b Resim 29. Cemal u Celal, UUL O Nova 2, 66b (Brend 2002: r. 6) Resim 30. Hamse TSMK H.762, y. 244a Resim 31. Garaibü s-sigar, civ. TSMK H. 895, y. 53b Resim 32. Nu Hamse

16 xvi Resim 33. Hamse, 900 (1494-5) TSMK R. 810, 45a Resim Nevâyî, Hamse, 900 (1494-5) Resim 35. Üst- Mecnun çölde Alt- Nevâyî, Hamse, 900 (1494-5) Resim 36. Hamse, 900 (1494-5) Resim 37. Tezhipli sayfa, Nevâyî, Garaibü s-sigar, 939 ( ) 2b-3a Resim 38., Nevâyî, Garaibü s-sigar, 939 ( ) -2a Resim Garaibü s-sigar, 1524 Alaaddîn Muhammed, Resim 40. lisi, Nevâyî, Garaibü s-sigar, 939 ( )

17 xvii Resim 41. Nevâyî, Garaibü s-sigar, 939 ( ) Resim 42. Garaibü s-sigar, 937 (1530) el Haravî, NYPL Turk MS 4, 13a (Schimitz 1992: 69) Resim Garaibü s-sigar, 939 ( ) 68a Garaibü s-sigar, 939 ( ) Resim 45. Tezhipli sayfa, Nevâyî, Garaibü s-sigar, 1530 civ. TSMK R. 804, y. 2b-3a Resim Garaibü s-sigar, 1530 civ. TSMK R. 804, y. 2a Resim Garaibü s-sigar, 1530 civ. TSMK R. 804, y. 1b Resim, y. 37b (Welch 1978: r.6) Resim 49. Resim Garaibü s-sigar, 934 (1527-8) SPL, New Turkic no. 56, 1b-2a (Suleiman-Suleimanova 1982: r ). Resim Nevâyî, Hazaniü l-meânî, 932 ( )

18 xviii TSMK R. 807, y. 1b Resim rülmesi) Nevâyî, Hazaniü l-meânî, 932 ( ) TSMK R. 807, y. 2a Resim 53. si, TSMK H. 1656, 1b-2a Resim 54. Tezhipli madalyon, Nevâyî, Külliyat- âyî ( / ), TSMK R. 808, 4a, Külliyat ( / ), TSMK R. 808, 1b Resim Külliyat ( / ), TSMK R. 808, 2a Resim Garâ ibü s-, 1520 civ. TSMK H. 983 Resim 58. Av sahnesi, Nevâyî, Garâ ibü s-, 1520 civ. TSMK H. 983, 139b Resim Nevâyî, Garâ ibü s-, 1520 civ. TSMK H. 983, 157a Resim Garâ ibü s-, civ. BL. Or , 125b (Titley 1983: 143) Resim Muhammed Abdül Kerim, Tuhfet el Ahyâr (Sinbâdnâme) WAG, W 662, 12a (Renda 2004: r. 1)

19 xix Resim 62. Deniz sahnesi, Nevâyî, Garâ ibü s-, 1520 civ. TSMK H. 983, 58b Resim 63. Meyhane sahnesi, Nevâyî, -, 910 (1504-5) TSMK R. 805, y. 24a Resim 64. Av sahnesi, Nevâyî, Garâ ibü s-, 1520 civ. TSMK H. 983, y. 2a Resim 65. ükrî Selimnâmesi, 1530civ. TSMK H , y. 9b Resim 66. Av sahnesi, Nevâyî, Garâ ibü s-, 1530 civ. TSMK R. 804, y. 27a Resim 67. Garâ ibü s-, 1530 civ. TSMK R. 804, y. 111b Resim 68. TSMK B. 140, - Resim Garâ ibü s-, 940 (1533-4) TSMK R. 806, 12b Resim 70. Ârifî, Osmannâme, 1558 Özel koleksiyon, 33b (Grube ty.: r. 192) Resim Garâ ibü s-, 940 (1533-4) TSMK R. 806, 1b-2a Resim 72. Lake cilt, Hamse-i Nevâyî, 937/

20 xx Resim Hamse-i Nevâyî, 937/ Resim 74. Hamse-i Nevâyî, 937/ Resim Hamdî, Yusuf u Züleyha, 921 (1515) MBS Turc. 183, 58a Resim 76. Hüseyin Baykara ile yoksul çiftçi, Hamse-i Nevâyî, 937/ TSMK H. 802, 45b Resim Hamse-i Nevâyî, 937/ Resim Hamse-i Nevâyî, 937/ Resim 79. Sahtekar mühendis Zeyd, Hamse-i Nevâyî, 937/ Resim 80. Garâ ibü s- -13a104b Resim Garâ ibü s- 16.yy Resim Garâ ibü s-

21 xxi Resim 83. Garâ ibü s- Resim Nevâdirü n-nihâye Resim 85. Nevâdirü n-nihâye Resim 86. Garâ ibü s- Resim 87. Garâ ibü s- 16.yy, SPL THC-56, 157b (Suleimanova 2001: r. 77). Resim 88. Garâ ibü s-, civ. TSMK H.895, 41a Resim 89. Av sahnesi, Nevâyî, Garâ ibü s-, 1490 civ. an 1978: r. 9) Resim Garâ ibü s-, 1520 civ. TSMK H. 983, 1b Resim 91. Guy u Çevgân, Nevâyî, Garâ ibü s-, 15.yy sonu ÖBA, No.26 (Suleiman-Suleimanova 1982: 110) Resim 92. Guy u Çevgân, Nevâyî, Garâ ibü s- Sultan Muhammed Handan, 935 ( ) SPL New Turkic 57 (Suleiman-Suleimanova 1982: 176)

22 xxii Resim 93. Guy u Çevgân, Nevâyî, Garâ ibü s-, 1520 civ. TSMK H. 983, 98b Resim Garâ ibü s-, 1: r.68) Resim 95. Garâ ibü s-, 1520 civ. TSMK H. 983, 30b Resim Garâ ibü s- 939 (1532- Resim, Garâ ibü s-, 1520 civ. TSMK H. 983, 108a Resim 98. Mecnun un koyun postuna gizlenip Leyla ya gelmesi Nevâyî, -, 910 (1504-5) TSMK R. 805, y. 57b Resim 99. Deniz sahnesi, Nevâyî,Garaibü s-sigar, 939 ( ) R. 803, y. 48a Resim 100. Mecnun u ziyaret, Nevâyî, Leyla u Mecnun, 890 (1485) JRL MS No. 3, 34a (Robinson 1954: 265) Resim 101. Nevâyî Hayretü l- ebrar , SPL Dorn. 559 (Suleimanova 1982: r. 65) Resim 102. Ferhad Nevâyî , SPL Dorn. 559 (Suleimanova 1982: r. 70)

23 xxiii Resim Nevâyî Leyla u Mecnun , SPL Dorn. 559 (Suleimanova 1982: r. 72) Resim Nevâyî Seba i-seyyare , SPL Dorn. 559 (Suleimanova 1982: r. 73) Resim 105. Bahram Gur ile Dilaram avda, Nevâyî Seba i-seyyare PBN supp. turc , 350b (Welch 1978: r. 13) Resim Nevâyî Sedd- PBN supp. turc , 415 b (Welch 1978: r. 14) Resim Hayretü l- ebrar 937/1530- Resim / , Pir Ahmed Resim 937/1530- Resim / , 92b Resim /1530- Resim Nevâyî Leyla u Mecnun 937/1530- Resim ecnun u Ziyareti, Nevâyî Leyla u Mecnun 937/1530-

24 xxiv Resim 114. Bahram Gur ile Dilaram avda, Nevâyî Seba i-seyyare 937/1530- Resim 115. Cabir-i Rahzen ile Süheyl, Nevâyî Seba i-seyyare 937/1530- Resim Sedd- 937/1530- Resim Leyla ile Mecnun okulda Nevâyî, Hamse, 900 (1494-5) Resim Sandal renkli alt sol. Bahram Gur Beyaz Nevâyî, Hamse, 900 (1494-5) SMK R. 810, 147a

25 xxv KISALTMALAR BC BL BWAM BPWM CHUAM CBK CBL DEM FAM H IM KMK KUK LACMA LGK LACMA JRL MBS MMA NYPML NYPL OBL ÖBA PBN R RMK Floransa, Berenson Koleksiyonu Londra, British Library (Britanya Kütüphanesi) Baltimore, Walters Art Museum (Walters SanatMüzesi) Bombay, Prince of Wales Museum (Wales Prensi Müzesi) Cambridge MA, Harvard University Art Museums (Harvard Üniversitesi Sanat Müzesi Cenova, Bruschettini Koleksiyonu Dublin, Chester Beatty Library (Chester Beatty Kütüphanesi) Cambridge, Fogg Art Museum (Fogg Sanat Müzesi) Kütüphanesi Kahire Milli Kütüphanesi Kudüs, Ulusal Kütüphanesi Los Angeles, County Museum of Art Lizbon, Gülbenkyan Koleksiyonu Los Angeles, County Museum of Art (Los Angeles Sanat Müzesi) Manchester, John Rylands Library (John Rylands Kütüphanesi) Münih, Bayerische Staatsbibliothek (Bavyera Devlet Kütüphanesi) irin Kütüphanesi New York, Metropolitan Museum of Art (Metropolitan Sanat Müzesi) New York, Pierpont Morgan Library (Pierpont Morgan Kütüphanesi) New York, Public Library (New York Halk Kütüphanesi) Oxford, Bodleian Library (Bodleian Kütüphanesi), ( ) Paris, Bibliothèque Nationale de France (Fransa Milli Kütüphanesi) St. Petersburg, Rusya Milli Kütüphanesi

26 xxvi UUL VNB TGM TSMK WFGA Uppsala, University Library (Upsala Üniversite Kütüphanesi) Viyana, Österreichischen Nationalbibliothek (Viyana Milli Kütüphanesi) Tahran, Gülistan Müzesi Washington DC, Smithsonian Institution, the Freer Gallery of Art and the Arthur M. Sackler Gallery

27 1 I. Bu tezin konusunu, Timurlu nin (ö. 1501) eserlerinin resimli o, itibaren merkezlerinde Bu yazmalardaki resimler üslup ve ikonografi tir. 15. y Horasan bölgesinde egemen olan Timurî hükümdar Hüseyin Baykara (sal Ç küçük r. Sanat, edebiyat ve yöneticilik onu. Nevâyî bu dönemde Baykara ile birlikte, birçok ilim ve sanat n kültür ve sanat merkezi haline gelmesinde etkin bir rol oynar. rtamda Farsça Nevâyî henüz hayattayken için Ç li kültürel ve siyasî sonucu, ünü Herat çevresi Nitekim Nevâyî nin eserlerinin resimli sadece Timurlu üretilmekle kalma, olmak üzere etkile Timurlular î

28 2 Kazvi bulunan, u ile örneklerdir. To hamselerinin on bir resim r. Timurlu, Türkmen ve Özbek izlerini t, Buhara gibi merkezlerde bir Bunlardan sinin H. 802 ve R. 810) çocuk Garâ ibü s-s (H. 895, H. 983, R. 802, R. 803, R. 804, R. 806), - ebâb (R. 805), Hazainü l-meânî (Külliyat- n) (R. 807), Külliyat- dir.(r 808) (Garâ ibü s- Garâ ibü s- 5470, (Garâ ibü s- -24 (Garâ ibü s- Garâ ibü s- ), BL Or. 5346, civ. (Garâ ibü s- ), BL Or , civ. (Garâ ibü s- ), BL Or. 4125, 1540, (Garâ ibü s- ), BL Add. 7909, 1598, (Hayretü l-ebrâr), JRL Ms.Turc 3, 1495, (Leylî vü Mecnûn), OBL, Elliott 287, 1495, (Hayretü l-ebrâr), OBL Elliott 408, 1495, ( ), OBL Elliott 317, , (Seb a-i Seyyare), OBL Elliott 318, 1553, (Seb a-i Seyyare), OBL Elliott 339, 1495, (Sedd- ), OBL Elliott 340, 1553, (Sedd- ), PBN Supp Turc , , (Hamse Divan- Nevâyî), PBN Supp Turc 762, , (Divan- Nevayi), KMK Ms. 3, , (Garâ ibü s- ), RMK Dorn 559, 16. Hamse-i Nevâyî), RMK Dorn 564, 1465, (Garâ ibü s- ), RMK Dorn 560, , (Hamse-i Nevâyî), RMK Tns 56, 16.yy ilk Divan- Nevâyî), WRL Ms.65, 1492, (Hamse-i Nevâyî), WRL Ny. 15. yy sonu, (Divan- ), ÖBA no. 1995, , (Divan- ), ÖBA no. 3479, civ., (Hazaniü l Meanî), ÖBA no. Divan- ), ÖBA no. 2197, civ., (Garâ ibü s- ), ÖBA no. 2630, 1579, (Hamse-i Nevâyî), CBL no. 409, 1533, (Divan- ), NYPL Turk Ms. 4, 1530 civ., (Garâ ibü s- ), LUL Prov. 450, (Divan- ).

29 3 Bu resimli bu bölümde dönemi ve - II. bölümde, tarihî karakteri ve Tezin bu bölümünde eserleri, tarihî, Dönemin siyasî ve toplumsal belirlemek üslubunun etkileyen Timurlu kültür ve resim, Tebriz, Buhara ve daki üretim merkezleri nin eserlerinin Timurlu kitap çok özel bir rlu soyundan gelen hükümdar ve yöneticilerin Herat, Semerkand, sanatsal üretim faaliyetleri hükümdar ve yöneticilerin bulundukla Böylece Nevâyî dönemine kadar olan kitap res Kültürü b

30 4 indeki yeri airin siyasî, edebî ve hamî kimlikleri göz önünde bulundurularak, III. bölümde lenerek olmayan yazmalar benzer Ya Timurlu, Safevî, Osma Timurlu döneminde bir - t ta, Safevî döneminde üç Garâ ibü s- ile R. 804) ve bir Hamse-i Nevâyî kop Hazaniü l-meânî, bir Külliyat- Herat ta bir Garâ ibü s- (H.983) kopya da da uygulanan bu üslubu Hamse-i Nevâyî (H. 802) ile iki Garâ ibü s- Dördüncü grup resimli kopya ise Özbek dönemi nde Buhara da Garâ ibü s- (R.802) IV. bölümde y Divan ve hamseler amselerin resimlendirilmesinde da yer alan içinde divanlar, önemli bir grubu gibi siyasî

31 5, avlanmalar, çevgân leri, edebî ve tarihî kahramanlar, deniz macera, meyhane konulu kalarak ya da kalmayarak olmak üzere in görsel sürekli yinelenen modellerini izlemesi gibi sorular Bu resim örnekler nin, resimlendirilmek üzere pek tercih edilme Timurlu, Safevî, gözetmeden hikaye TSMK de Nevâyî hamsesi, gelenek içinde Bu nedenle konular olarak kendi içlerinde ikonografik çözümlemeleri ve Hüseyin (ö. 1517) içi Hamse-i Nevâyî nin tek (H. 802) ile nin nadir resimli 1505-

32 6 hamse (R. 810) tir. Bu eserlerde r Çiftçi, Kuyumcu Zeyd in Hikayesi, Cabir-i Rahzen ile Süheyl, Leylâ ile Mecnun un özgün örneklerdir. -, resimlerin metinde hangi beyitlerden sonra ilham verme, merkezlere ve dönemlere göre V. Bölümde Alî Timurlu Devletinin son dönemlerinde hangi döneme kadar dönemin politik gör ma biçimi, tespiti,, Timurî, Özbek, Safevî ve, Özbek ve larda neden 16. s aranarak sonuç bö r. ve Kaynakça yer al Bu tezin amaçlar dan ilki,

33 7 nin resimli eserleri olarak n tümünü 11. genellikle Ancak özellikle Studies in Iconology ikonografik vurgulayan sanat tarihçisi Erwin Panofsky nin, eserlerin ikonografi sanat tarihi Toplumlarda her kültürün, tarihî, sosyal ve siyasî taranarak izlenecek yöntem inde, Yazmalarda resimlenmek üzere seçilen hikayenin konusu, bu hikayenin az ya da çok tercih edilme sebebi, o dönem toplumundaki rgiler. 1 Eser 1, Ankara, 1993: ) b î Hamsesi ndeki Mahzenü l-esrâr mesnevisinde geçen bu hikayeyi ele alarak, Türk- î î Hamse

34 8 seçimi ya da hikayelerin ya da ideallerini 1 birkaç konu betimlenir. Genellikle hükümdar ve yönetici saraydaki aktivitelerden yöntem, seçilen konunun resimlendirilmesinin sebeplerinin, konuyla ilgili tarihî, dinî ve edebî ri, tarihî ve dinî eserler, seyahatnâmeler toplumun be 2 deki siyasî-dinî ve haminin tercihleri kendi r 10th International Congress of Turkish Art. Cenevre, 1999: 111- tercümesinde (TSMK H. 1522) ve Bibliophile Aghas Muqarnas, XXI, 2004: 333-, özellikle 1550 li 2 Sanat Tarihinde, Ankara, 1993: 35- -siyasi ve toplumsal karakterinin resimlerin ikonografisin

35 9 incelenirken, tarihsel ve dinî - dikkat çekilmelidir. 1 i yol - benz 2 1 Bu yöntem P. Soucek in The Life of the Prophet: Illustrated Versions (Content and Context of Visual Arts in the Islamic World. A Colloqium in Memory of Richard Ettinghausen Institute of Fine Arts, London, 1988: 193- î eserlerin resimli î f Bal î î yazmas Yine dönemin dir. R. Hillenbrand in The Iconography of the Shah-name-yi Shahi (Pembroke Papers 4, 1996: 53- Otoman Manuscript Patronage, ), i 2 Mihr- Sanat Tarihinde, Ankara, 1993: Mihr-

36 10 kopyalarda 1 inî-edebî ya da tarihî yazmalarda metni edebî 2 î da görülür. 3 i, zahmetli müzehhip, mücellid birlikte, y 1 Images in Islamic Book Painting (Muqarnas, XXI, Leiden, 2004: 21- Ahmedi nd Acaibül Mahlukat 2 Divanlardaki metin- Divan, Ankara 1984: ) 3 n dibindeki

37 11 ve bu nedenle de imler 1 2 dönem ve merkezi tespitte daha fazla dikkat gerektirir. Üslup irdelemeleri da çok önemlidir. Resimlerin kompozisyonu, figür tipleri, k arka plan, mekân, mimarî ya yöntemdir. 3 gösterir. 4 ki tespiti, a 5 1 Hamsesi i 2 Pîr Budak Hamsesi ve -18; Robinson 1979: 246). 3 Titley Istanbul or Tebriz? The Question of Provenance of Three 16th century Neva i Manuscripts in the British Library (Oriental Art, XXIV/3, 1978: 292- tiplerin 4 Hamsesi nin Minyatürleri (, V, 1973: 389- Hamsesi nin 5 d Style (Muqarnas. Essays in Honor of J. M. Rogers, Leiden-Brill, 2004: 311-

38 12 ü biçimde tespit edilmektedir. ülke ve kültürler Söz gelimi, siyasî daki eserlerini 1 Kimi resimli eserlerin kopyalarda slubun izleri tespit edilebilir. Siyasî ve tarihî haneler 2 resimlerinin lardan incelenmesi esimlerin metinle Sinbadnâme 1 için bkz. II. Bölüm, s. ) 2 Safawid Art and Architecture, (Ed. S. Canby), London, 2002: 32- Cemal u Celal in resimlerinin Akkoyunlu, Safavî ve Timurî nde Tac- The Golden Age of Persian Art, , (London, 1999) ve Welch in Wonders of the Age: Masterpieces of Early Safavid Painting

39 13 Özellikle d kavram, irdelen Böylece Nevâyî resim r sorusuna cevap aran ülkemizdeki (New Rusya (St. Petersburg) gibi ülkelerdeki bulunan nin eserlerinin üretim eklerin bu dilimin k resimli eserlerin, tercih sebepleri irdelen tir. Ketebe, yazmalar ü tir. Ç, metinlerin okun, resimlerin belirlenmesi Türk 1 sahiple 1 Londra, Britanya Kütüphanesi nde bul

40 14 ba Resimler (1975), Ülkü Çelik in Leylî vü Mecnûn (1996), Hatice Tören in Sedd- (2001), Günay Kut un Garâ ibü s- (2003) -Kiber (1996) n, Muhammed Sabir in Hayretü l-ebrâr ile ilgili Doktora tezi metin incelemesi ve metin- Türkiye Türkçesi ne çevrilerek metin- isi raya - Türkiye I. 2 Alî en çok, resimli Nevâyî hamse ve The Miniatures of the Dîv n- n benzer üsluba dikka Timurlu incelerken, Dîvân- î ile Dîvân- Nevâyî, Dîvân-, Hacendi, -Tayr nün Selimnâmesi gibi eserlerin resimlerindeki

41 15 kimi The Book in the Islamic World. The Written Word and communication in the Middle East Timurî döneminde Herat, Özbek döneminde Horasan, Safevî an Nevâyî Hamsesi (R. 810) ve D (R. 805) resimleriyle üslupsal da La Peinture turque d àprès les Manuscrits illutrès (I Partie de Suleyman Ire A Osman II ) Süleyman (1520- num, Turkish Miniature Painting isimli

42 16 A. Yolta Hamse-i Nevâyî (TSMK H. 802) 309b. Bavyera Devlet Devlet Kütüphanesi nde bulunan Hamdi nin Yusuf u Züleyha divan ve hamselerinin yerini ve önemini be u A 1 Nevâyî divan ve ler. 2 1 Divan 2 Ivan Stchoukine, La Peinture turque d àprès les Manuscrits illutrès (I Partie de Suleyman Ire A Osman II ) isimli yay akta konu, Mecnun un - Ni tirig min ni ölüg ni sag ni bimar min/ Ayta alman kim / Könglekingdin kim tapar can dem-be-dem Yusuf isi/ Ay azizim min hem ol könglek ara bir tar min. Minyatür u üzerinde titizl

43 17 da rdir., tek Bu nedenle Nevâyî nin. dönemlerde,

44 18 II. Sultan s Nevâyî, gerek y soyun Horasan tarihini anlatan Tezkiresi 1, Mirhond un Ravzatü s-safa fî Sireti l-enbiyâ ve l-mülûki ve l- 2, Camî nin Baharistan 3, Hondmir in Habîbü s-siyer fi - Babürnâme 4 Bedâ iü l-vaka î si dönemle ve Nevâyî ile ilgili bilgiler veren önemli eserlerdendir. Nevâyî, Far Ailesi Bah 5 Uygur Türklerindendir (Subtelny 1980: 799). in kendi ifadesine Kiçkine dir. Annesinin dedesi Bû 1 - ek iki cilt - -25). 2 ciltlik eserin son cildi Hüseyin Baykara ile A 3-9). 4 Timurlu dönemi tarihçilerinde Muhammed Sultan (ö. 939/

45 19 Mirza Baykara emirlerden biridir. (Barthold 1937: 360; Kut 1989: 449). Nevâyî Timurlu kültürünün etkilerinin Timurlu tarihine bakmak yerinde ek asil bir Timur 1. Timurlu kültürünün yümesinde politik nedenler, Timur un halefleri ve sonraki hanedanlar olan Safevîler, Babürlüler hatta O (Rogers 1997: 533). dan yararlanan Timur, 2 Bu dönemde Maveraünnehir in merkezi göze çarpar. hankâhlar, a ). Böyle bir kültürel ortam içinde büyüyen Nevâyî nin Orta Asya r 1 Bu 2 n Hindistan ve Çin e giden ana yol

46 20 ölünce ülkede büyük bir 1 Bu bölgede Ulu Aka 2000: 76-92; Levend 1965: 8-9). ruh Nevâyî, usta ilgilenen dönemin önemli Mecâlisü n-nefâyis tarihçi Mevlânâ erefeddin Ali Yezdî belirtir (Nevâyî 2001: 345- çk birlikte geri döner (1452). Aradan unu Ebu l- Han, sürgüne beraberind -255; Kut 1989: 449). Bâbür 1457 de ölünce Baykara Herat, Semerkant gibi dönemin önemli kültür ve sanat merkezlerin - kalamaz. Semerka (s ) Timurlu oturur. (10 Ramazan 873/ 24 Mart 1469) (Eraslan 1986: 107; Subtelny 1993: 90; Algar- Alparslan 1998: 530). 1

47 21 yi 1 sunar ve bu tarihten sonra devlet 1998: 217). Hüseyin Baykara döneminde, r ekonomik ve r taht mücadeleleri sebebiyle bir ve sanat merkezi haline getir - Nevâyî - Herat bütün bu bilim ve sanat hareketlerind siyasî ve ticarî merkez olma dan yük bir 2. ler oldu yüksek makamdakilerin yönetimdeki yerlerini belirleyen vezir, sadr ve daruga gibi Hondmir in 3 (ö.1535) Nâme-yi nâmi yeterince bilgi veren bir eserdir. Sadr, 1 Ahmed Mirza ya, mektup 2 Timurlu dönem Timurid Herat, Wiesbaden, Siyer üç ciltlik Cengiz, Timur ve Safevîlerden bahseden genel bir tarih kütüphane (Nuruosmaniye Ktp. Nr. 4889). - -Beach 1988: ; Aka 1997: ).

48 22 ttatlar sek makamdaki önemli (Szuppe 1992: 61). Hondmir orta tabakadaki insanlar verir. kategori bulunur. Son olarak ticaret ile geçinenlerdir n topog. Büyük tüccarlar gözle görülür politik rolü da önem (Szuppe 1992: 62-63). Mecâlisü n-nefâyis lâna Sa îdî nin kasecilik s â -77). Bu dönemde Herat medreseler, hastaneler kurulur. Su yol açar. (Szuppe 1992: 65). Bedâ iü l-vaka î dir. Hüseyin Baykara dönemi, resmî bahçesinde

49 23 önünde bahçe mermer bir havuz bulunur. Sakiler 1-16). Hindistan Bâbürlü devletinin kurucusu olan (sal ) Babürnâmesi nde 2 ancak kültürel edilerek, siyasî tli devlet (Bartold 1937: 524). Hüseyin Baykara dan Hayretü l-ebrâr azen Horasan bazen de Adak ta 3 1 -i - -i Turbetî, nüktedanlardan Mir Serberahna, Burhan Gung, tarihçi Mirhond, Muin- - 2 Babürnâme öncesine k - 408). 3

50 24 1 siyasetten uzak dursa da 1487 Astarabad a vali tayin edilir. Nevâyî nin gitmesini (Barthold 1938: 43-45) Garâ ibü s- S da, arabuluculuk göre 1938: ; Aka 2000: 102). Baba- Sultana ve Timurlu î anlamda onlardan bir Timurlu bzvar da bulunan çok büyük bir 1 -i ferhunde- - - (H. 802, 19b, Hayretü l-ebrâr). 2 Ki tapma - (R. 802, 104b, Garâibü s-sigar). 3

51 25 âr olan r faaliyetlerini de yü a mahalleler -67). Timurlu tarihçisi Hondmir, y 1993: 92). H bâkî - Baburnâme sinde öneminde bilim zerinde belirtilir. Bu - Seyfî-i Buhârî, Mîr Hüseyn-i Muammâyî, Yûsuf Bedîî, Ahî, Muhammed Sâlih, Hüseyin Kâmî, Hâmîdi, Hilal- -i Tebrizî, Sultan Muhammed Nur, Mevlana Mecnun ve Mir Ali Herevî, bestekâ -288; Thackston 1989: ). Bâ

52 26 yaz Babur 1986: 267; Togan 1950: 356). 14 ülk, en sonra 13 Cemâziyelahir 906 da (3 Ocak 1501) ir (Kut 1989: 450). belirlenmesind Timurlular da hükümdar, bölgeyi sadece siyasî y Timur ve En erkeni 870 ( ) istinsah (RMK, Dorn 564). B Daha sonra kendisi 873 (1469) ve 887 (1482- Bedâyiu l-bidâye, gelmeyen Nevâdirü n-nihâye i iki divan tur. B, (Kut 1989: : 428). B Muhâkemetü l-lûgateyn 1500) e

53 27 Bu Garâ ibü s-s olan - Bedâyiü l- nd - (Özönder 1996: 215). Son olarak 897 ( ) ile 904 (1498- Hazainü l-mâani (Volin 1955: 117). Garâ ibü s- S da, 677 gazel 1, 1 müstezat 2, 3 muhammes 3, 1 müseddes 4, 1 terci-i bend 5 (saki-name), 1 mesnevi, mukatta at 6, ve ruba iyyat 7 yer Kut 2003). - -i bend, 1 terkib-i Bedâyiü l-vasat i) 1 - r. 2 birer parça katmak suretiyle meydana getirilen manzumedir Terci- 6 7

54 28 müseddes, 1 terci-i bend, 1 kaside, lugaz 1, 13 tuyug 2 -Kiber de ise 627 gazel, 1 müstezat, 2 muhammes, 1 müseddes, 1 müsemmen 3, 1 terci- 4 müfred 4 Tuhfetü l-efkâr Nesîimü l-huld Aynü lhayât Minhacü n-necât Ku tü l-kulûb (Kalplerin - Mahzenü l-esrâr (Gizler Hazinesi), Emir Hüsrev in Matlau l- Envâr Tuhfetü l-ahrâr Hayretü l-ebrâr Hayret- Hayretü l-e Nükte- Sikiz ü sikiz yüz ü siksen idi (Bölüm 64, beyitler) beyitleriyle 888 (1483) Eserde bir mukaddime 5, dört münacat 6 ttan 7 sonra Nizami,Emir Hüsrev ve î ye övgüden sonra ahlâkî konular ve bu konularla ilgil 8 (Sabir 1961: 1-478). 1 2 dir etleri için Bkz. Ek 1.

55 29 Nizamî Ferhad ü ur. Elli dört bölüm olarak tasarlanan eserin sonunda Çü t Sikiz yüz siksen irdi da (Bölüm 54, 121. beyit) beyitiyle 889 (1484) 1 (Alpay 1975: 511). Eserde mukaddime, tevhid 2, münacat, na t ve miraciye 3, Nizamî ye, Emir Hüsrev e ve Camî Üçüncü mesnevisi Leylâ vü Mecnûn u, yine Nizamî eserlerinden ilham alarak 38 bölüm halinde yazm 4 (Çelik 1996: 21). Eserde mukaddime, münacat, na t, miraciye, Camî Nevâyî, ünlü Sasanî Bahram Gur un (sal ) macerala Seb a-i Seyyare (Yedi Gezegen) mesnevisinde, Firdevsî nin, Nizamî nin Heft Peyker (Yedi Güzel) ve Emir Hüsrev in Bihi (Sekiz Cennet) ye, Camî ye, Sultan Hüseyin Baykara ya ve onun Son mesnevisi Sedd- ), daha önce Firdevsî, Nizamî ve Emir Hüsrev taraf ünlü tarihî ve efsanevî hükümdar t, miraciye, söz

56 30 tarifi, Nizamî ye, Emir Hüsrev e ve Camî ren 2001: 13). Muhâkemetü l-lûgateyn Mîzânü l- - 74) Mi yârü l- Mecâlisü n-nefâyis ( 897/ Nesâyimü l-mahabbe (Sevgi Yelleri) ( 901/ 1495), Câmî nin sûfîler üzerine bilgi veren Nefahâtü l-üns -453). 1, kendisini g Hamsetü l-mütehayyirîn Hâlât- Muhammed (Pehlivan Muhammed in Nitelikleri), Hâlât- Mahbûbü l-kulûb (Kalplerin Enîsü l-kulûb ana bölümden 2 3 dinî, tasavvufî ve ahlâkî 1 Hüseyin Baykar Mecalisü n-nefâyis -52). 2 skerlik örgütüdür. 3

57 31 1. Nevâyî nin Bayka görülür. (Levend 1965: 45-46, Ölmez 1993: ; Kudret 1995: ). Çihl Hadîs er genellikle Sirâcü l-müslimîn Münâcât Timurlu Zübdet-ü t-tevârîh (ö veya 1292 Tarih-i Mülûk-i Acem Tarih-i Enbiyâ ve Hükemâ (Peygamberler ve Alimler Tarihi, 1485 den sonra) bu alandaki eserlerindendir (Kut 1989: 453; Subtelny 1993: 91; Kudret 1995: 314). Vakfiyye - Dîbâce, Risâle-i Mu ammâ (Farsça), ve Vakffiye Seb atü ebhûr 1

58 32 Arapça sözlük ile yine ona atfedilen Nazm- Tahir, Nevâyî nin Siyerü l-mülûk r (Kut 1989: 453). Divan, hamse, tezkire, dil ve edebiyat eserleri, dînî ve ahlakî eserler, tarihi eserler, Orta Asya Türk dilinin Eserleri Türkistan dan b çevresinde de oku 1 II. 2. Dönemin Timurlu Timur un sefer ve zaferlerinin içine Timurlu sürdürecekler, aliyetlerine önem verecekler, eceklerdir ( u bölgede, Türk- (Subtelny 1983: 130-1). 15. y Semerkant ortak bir -11). Timur, 1370 lerde Semerkant kurduktan sonraki 1

59 33 1 Semerkant 2 olmak üzere bahçeler Büyüyen Semerkant ta mevcu Emîr Timur u Semerkand Ulu Câmî, devl Timur döneminden gelen duvar resimlerinden bahsedilmekt Timur - Timur u -71), bu tasvirlerin de Abdü l-hay 3 Timurlu 4 Timurlu (Grube-Sims -17) gelenekleri Woman in the Medieval Islamic World. Power, Patronage and Piety, (Ed. Gavin R. G. Hambly), New York 1998: ; Clavijo, Timur Devrinde Kaditsen.Semerkand a Yolculuk, çev. 3 Abdü l-hay ir (Brend 1994: 107). 4 Les Peintures des Manuscripts Timurides, Paris, 1954:

60 hanedan üyelerine (Barth -6). lan külliye önemlidir. - Aka 2000: 119; Uslu 1998: 216- ruh un görevlendirmesiyle 4 A ve gördüklerini rapor olarak 1 (Thackston 1989: ). Timur u ruh un Herat ta Timur un torunu e rdir. al e Timu lî -121). Nitekim, J. Aubin in Su 1987: ). 1

61 35 kitap in vali. üne Onun döneminde genellikle antolojiler ve küçük boyutlu kitaplar - -16), Yezd de kopya edil - 8 tarihli (TSMK H.796) ve tarihli (BL Add ve LGM LA 161) 1 Antolojiler, 1397 tarihli (DCBL Pers ve BL Or Nizamî si (BL Or ) gösterilebilir (Arbery vd. 1959: 30-32; Titley 1977; Ça - 79: 19; Lentz-Lowry 1989: ; Robinson 1993: 11; Lentz-Lowry 1989: 370). aysungur (s Ke Timurlu 4, bu dönemde Teb Gülistan,, Taberî Tarihi gibi Ali Yezdî: Zafer-nâme Aca ibü l-makdûr, Abdurrezzâk Semerkandî: Matla -i Sa deyn - (1487), Hôndmîr: Habîbü s-siyer (1521- Vekâyi Bedâyiü l-vekâyi (1539?)

62 36 mimar isimleri 1-497). mirza ve beyler ceh âme nin 2 metnidir (PBN turc 190). Timur Timur Timur öncesi devri olarak adland -37). b Muhammed Cukî mek üzere Nizamî nin ya da Emir Hüsrev in Hamse, ü âmesi bilinmektedir. 3 Baysungur un ve Muhammed Cukî nin i (Sims 1992: 44-48). resimli yazmalar - 1 Müzehhib Abdüsselam, tarrah Abdurrahim, müzehhib-musavvir Mevlana Ali, ced Atâyî, Sedefçi Devlet, hattat ve müdür Cafer, müzehhib Mir Devlet- -4). 2 Paris deki resimli kopyada Hz. Muhammed in Miraç gece 3 Ars Orientalis, c. 22, 1992:

63 37 verir tarihli Sadî nin Gülistan (DCBL P. 119), 1426 tarihli Antoloji (Floransa, Berenson Koleksiyonu), nin Humay u Humâyûn u (Viyana NB, No. 561), 1430 tarihli Firdevsî si (Tahran GM), 1430 tarihli Kelile ve Dinme (TSMK R. 1022), 1430 tarihli Nizamî nin Heft Peyker i (MMA), 1431 tarihli Nizami el-arûdî nin Çahar Makalesi (Robinson 1958: : ). (s ) vali O da aliyetlerine önem ver -33). brahim Sultan döneminin feddin Ali Yezdî nin 1425 Zafernâme dir. Eserde Timur u Müzesi nde bulunur (Roxburg 2006: ) tarihli Antoloji e tarihlendirilen Firdevsî si (OBL, Ouseley Add. 176), tarihli Nizamî Hamse si (JRL, Pers ms. 36) bu dönemde özenle Robinson vd 1976: 130; Robinson 1993: 15-17).

64 tarihinden itibaren Semerkant ta vali olan Buhara ve Semerkant t rip 1 (ö. 1474) gibi ünlü bilim Dönemin bilginleri - - Müniü ddin-i Zîç-i Cedîd- (Bartold 1937: 357; Levend 1965: 13; Aka 2000: 120). günümüze kalan tek resimli yazma, Paris Bibliothèque Nationale (5036) -87) tarihinden itibaren Semerkant 2 ( ( ) olur. n idaresine geçer (1468) (Bartold1937: ). Bediüzzaman için - Baykara Cami ve Devlet hizmetinde 1 Timurlular -10). 2 klopedisi ) ).

65 39 erden gibi devletin ileri gelenleriyle birlikte konak ve Daha büyük bölümünü bilmiyoruz. askerî komutanlar seçkin (Szuppe 1992: 61). Bu elit kesimin ticaret, sanat ve koruyuculu Son Timurlu Hüseyin 1. Bu dönemde tarihçilerin ilgisini çekmeye Hüseyin Baykara da Bu konuda hükümdar kadar Babürnâme ceye Bu 1 Hamilik, ültür Medici, Pazzi, ve Strozzi gibi aileler, Timur inlerce ortaya (Grabar 1990: 27).

66 40 Camî, Hâtifî, Ehl- -i Buhârî, Mîr Hüseyn-i Muammâyî, Yûsuf Bedîî, Ahî, Muhammed Sâlih, Hüseyin Kâmî, Hâmîdi, Hilal- ve Benâî, -i Tebrizî, Sultan Muhammed Nur, Mevlana Mecnun ve Mir Ali Herevî, bestekarlardan Gulam (Arat 1986: ; Thackston 1989: ). Döne ayakta ve bastonuna hediye kalbi sevinçle dolarak Aferin! meclise dönerek misafirle Mevlana Sahip Dârâ Nevâyî ile daima Mevlana Burhan ise resme bakarken Nevâyî inleyen Nevâyî, Behzad a at, eyer ve uygun bir kaftan hediye eder ( : ; Subtelny 1983: 144; Lentz-Lowry 1989: ; Bahari 1996: 36-38). -

67 41 1 ha p sa -7). bulunan Dîvân- 2. Eserin kolofonunda Herat ta Sultan zeme, dekor olarak 232-3). Behzad ve onun Leylâ vü Mecnûn mesnevisi (JRL Turc ms.3), ve OBL Mss Eliot 287, 317, 339, 408) ile birlikte bulunan Hamse si, Sadi nin Bostan (KMK Litt. Pers. 22), Ali Yezdî nin Zafername si (John Hopkins University Milton S. Eisenhower Library, John Work Garrett Collection), Nizamî Hamse (BM Add Or. 6810), Dehlevî nin i (TSMK H.676) -tayr NMMA), Hamse si (WRL MS 65) Binyon vd. 1933: 96-97; Robinson 1955: ; 1995: ; Bahari 1996: ; Roxburgh 2005: ). 1 2

68 42. l olan sultan, kuzeyden gelen Özbek tehlikesini (1506), yerine hükümdar ilan edilen Bediüzzaman ve Muzaffer Mirza da lerdir (Algar-Alparslan 1998: 530). 507 tarihinde Özbeklerin eline geçmesi tarihi kaynaklarda uzun uzun Bâbürnâme de -7). Zor durumda kalan Behzad tür Pugachenkova 2001: 16). Timurlu Safevîlerin eline geçmesi kültürel anlamda Timurlu dönemi Herat ecektir Timurlu -244). Herat ta Baykara döenminde görülen derece önemlidir.

69 43 II. 3. NEVÂYÎ Timurlular, kültürlerin Timurlu kültür, Bu bölümde, Nevâyî Timurlu Timurlu Timurlu Timurlu -1446/ ), II. Bayezid ( ), I. Selim ( ) ve I. Süleyman ( ) dönemi adesi olarak görülen Nevâyî nin kültürel h

70 44 önemli gös -10). ve bilim ad I. Bayezid dönemin Emir Süleyman ( ) ve 1 (ö. 1406) döneminde I. Bayezid ve Emir bilinmektedir 2. (Tekin 2004: 506). -51) dönemidir. adar 3., -13). yüksek kültür II. Mehmed döneminde II. 1 2 hmedi Dâî dir (Tekin 2004: 508). 3 Ali Çelebi Atayî, Zarifî, Nücûmî dir (Tekin 2004: 513).

71 45 d kültürel rviaco a Cenevizli, Ragus ilgili kütüphanesi (Babinger 1953: 44-51; Yücel- Sevim 1991: 93). - - Kanun fi t- Ragus 1 - ( no.31-3; 2002: ; Renda 1999: 9). -zâde Veliyüddin-zâde ehzadeler sancaklarda görevliyken (U ty: ). II. Mehmed in, ile ilgili en a Prof Dr. Julian Raby - 1 II. Mehmed hazinesi için hattat Ahmed b. Ali el- ndan kopya edilen Fevâ id el-giyâsiyye bu

72 46 - ve Böylece Bir resim sanat ve Batlamyus çün ilerü zam lan Proteus a 1 in, Gazi Sultan, Bizans fatih ve alim, hem hümanist, hem de (Raby 1980: ). Constanza de Ferrara, Gentile Âlî nin 2 (ö. 1600) -i Hünerverân (Ali : Mustafa -21).

73 : 68). 1, geç dönem Timurlu g Timurlu biçimini benimsemesini II. Mehmed ile Hüseyin de -71). II. Mehmed döneminde, Timurlu eder: uh (ö Nevâyî nin (ö. 1501) Nevâyî bu yüzden Sehi Bey in tezkiresinde aceme Semerkand gibi Timurlu Nevâyî Nevâyî nin etkisi büyüktür. Böylece Horasan ve Maveraünnehir deki yüksek bir seviyeye 1 TSMK, H. 2153, 10a.

74 48 kabul ettikleri Timurlu (Tekin 2002: 516). II. Mehmed 76). Rezzak, daha sonra II. II. Mehmed in tarihçileri u ve Timurlu Timurlu hi tt ir. Ünlü yi (ö. 1492) ve. Mehmed, Akkoyunlu Yusufça Hamse si 1 Fatih e ( 846; Renda 1999: 9). 1 TSMK R. 862

75 49 Timurlu ve Türkmen resim üslubunu görmek mümkündür. a H 1 nin (ö. 1414) âme sinin tezhipli ve -56 da Edirne d Tebrizî nin Dilsuznamesi (OBL, Ms Quseley 133), 1466 da Amasya da Cerrâhiyetü l-hâniyye (PBN, Suppl Turc. 693 ), Külliyat- - -7; Grube 1981: 52-54; -10; Mahir 2005: ). Bu dönemde sadece Timurlu resim sana bu II. Amasya -14; Atik 2001: 106). Bu dönemde Osman î hayat son derece renklidir. Dönemin 1 Nevâyî nin 1 Tazarruat ve Tezkire-i Evliyâ le ünlü Necatî (ö. 1508) Divan- -i Rumi (ö civ.), ve Divan sahibi Mesihî ( eser veren Hamdullah (ö. 1508), Leylâ ile Mecnûn ve Yûsuf ile Züleyhâ -zâde Cafer Çelebi nin Hevesnâme si 16

76 50 Anadolu daki etkisi II. Bayezid dönemi Herat ile kültürel 1 (ö ) inde Nevâyî ve çevresinden haberler getirir. Nevâyî Sultan II. Bayezid e (s te göre de II. 1976: 77, 79). Sultan II. Bayezid resimli yazmalar -Tebrizî nin (ö Mihr 2-22; ). Bu yazma dönemi Bu dönem resimlenen yazmalar genellikle edebi konuludur. üslubunun, m isini gösterir. Bu yazmalar Kelile ve Dimne nin Ms ), Dehlevî nin eseri in 1498 ndaki ekleme resimler (TSMK H. 799) 3, Hatifi nin eseri Hüsrev ü in (NYMM, Selâtinnâme ahseden Nahlistan -594). 1 2 Resimli Mihr in î -55).

77 nin eseri Hüsrev ü in 1499 tarihli (UUL, î nin eseri Süleymanname (DCBL, T. 406), Hamdullah Hamdî nin eseri Leylâ vü Mecnûn un Tayr. -Tayr (Lamm 1952: ; Minorsky- Wilkinson 1958: 9-10; Atasoy- -20, -61; Grube 1981: 54-57; -15; Brend 2003: 297-8; And 2004: 37-9). Bu dönemde 1 Dönemin tari anlatan manzum tarih -i Melik-i Ümmî nin içinde yedi resim bulunur (TSMK H. 1123). Yazma - görevlendirilen Melik kan -16). Yüksek saray kültürünün I. Selim dönemi, siyasî II. 1 Tebriz, Kitabhâne-i Millî 2219

78 52 de 1 Sultan Selim, Sanî, Selahî, Hazanî î gibi olarak okutulur 2. Nevâyî etkisi sadece edebî eserlerde kendisini dönemin tarihî -Bitlisî Selimnâmesi ve Eserin Dili Selimnâme Nevâyî nin rtir : 56-19). Fev idü l-kiber Sâkînâmesi de bulunur (Kaya 1996: ). Türk- meclisleri ile i 3 N 1524) isimli eserini bu dön -11, 43). - 1 eybanî Safevî ncak bir süre sonra ile birlikte güç dengesi tekr (Aka 2000: ). 2 Türk Dili 3

79 53 Türkî dir min revân Nevâyî gibi Fârsîde hemân Binâyî gibi hi Bey, Nevâyî yi - Sultan Hüseyin in mesi sonucu, Timurlu I. Selim in 1514 de ile Tebriz e ve gözde sindeki 1 Tevârih-i Âl-i Osman, Sultan hediyeler sunm vaadlerde bulun Sultan (Atik 2001: )., Sultan Selim in hizmetinde bulunan ve onun seferlerini anlatan Haydar Çelebi Ruznâmesi nden 2 Selim, Tebriz de sekiz- sarayda 1966: 20; Meredith-Owens 1963: Renda- 2006: 54-55). 1 ihli Emir Hüsrev Dehlevi nin Temel Eser No.73, Ty.

80 54 dönemi Ehl- -7). Timurlular da (And 2004: 41). (TSMK EH. 1636) ve, a - vd. 2006: 55). Timurlu ü t-tayr (TSMK H. 1512) (Res. 1) Özellikle ahnelerinde taht biçimleri, büyük s

81 55 üslubunun da resi ( -19; - vd. 2006: 55). -20 nd resimlerinde hissedilir (Res. 2) - vd. 2006: 60). sonu Akkoyunlu Türkmen döneminde Yezd de görülen bir resim üslubunun izlerinin Yûsuf u Züleyhâ : 191; And 2004: 39-40; B -5). Pîr Ahmed b. ultan Süleyman dönem r sanat ve edebiyatta da veya çevirmeni âkî, Ebussuud Efendi, Emrî, Figâ azade, Nazmî, Nisâyî, Semâî,

82 56 Kanunî -83). Nevâyî doktora tezinde - (ö. 1534), Hayalî (ö ), Fuzulî (ö. 1556), Bakî (ö Nevâyî, : ). I. m siyasî Gün geçtikçe ekonomik ve siyasî Nevâyî r. atölyelerin - 1 î Çelebi, Necatî, Ahmed Cafer Çelebi, Ulvî, Muhyiî, Nev î, ga -8).

83 57 üslubun direkt -42). Dîvân- î nin (TSMK EH.1636) resimlerine Dîvân- Câmî (TSMK. H. 987) (Res. 3), Câmî nin Tuhfetü l-ahrâr 1530 tarihli Dîvân- -40 Gûy u Çevgân - Mecmua-i Sinbadnâme nin çevirisi olan Tuhfetü lahyâr (Atasoy- - -3; Amini 1979: Renda- 2006: 62-63). Daha çok edebî eserler tarihî eserlerin Bu Selimnâmesi (TSMK. H ; KUK, Yah. Ar. 1116) Eserde r. Yazmadaki resimler Horasanî- (Res. 4), solda konuklar ve sultana içecek servisi yapan (

84 58 Özbek 2004: ; Mahir 2005: 51 - vd. 2006: 61). Kanunî döneminde Osman et ; - -4; Rogers 1988: 108-9; Mahir 2005: 54-55)., daha önceden Nevâyî Enbiyânâme dir (Res. 5). 12 Cemaziyelevvel 965 (2 Mart 1558) an dönemle ilgili 10 resim bulunur (Cenova Bruschettini Kol.). ( Osmânnâme üncü cilt, Katip Mirza Enbiyânâme bulunur vd. 2006: 98- Süleymanname - (TSMK H. 1517) 965 (Haziran sonu- 1 i Saray

85 59 ay üslubu : 100-1). imi arak görülürler. Öyle ki nin, ölümünden sonra daha kabul görür., Leylâ ile Mecnûn ar görmemesine 1 (Fuzuli 2000: 81-82). lan tarihçi Gelibolulu Mustafa Âlî 2 ( ö.1600) ise kendisini sürekli Nevâyî nin yerine koyarak, o dönemdeki dengi olarak betimler. Sultan Nevâyî si Âlî sürekli olarak döneminin Timurlu n 116, 146, 176, 195) ). 2 Gelibolulu Mustafa Ali, Ankara 1988; Cornell Fleischer, Tarihçi (1541-

86 60 yolunda izlenen yol netice ltürel ve siyasi imgeyi kendilerine örnek Timurlu - Kemalettin Hüseyin Gâzurgâhî - ile Baysungur, le veziri 1 gösterir (Uluç 2000: 254, 601). Nevâyî yi Dîvân Dîvân- î nin (H. 889) 1b- 1 TSM

87 61 Baharistân -8; -145; 2005: 267-9, Renda- -13). Böylece Nevâyî adam

88 62 belirlenmesi ad kopyal emek gerektiren bi Y Anca 1, eserin ya sinin Resimlerin kompozisyonu, arka plan, n, mimari, üslubu belirgin bir tarih, kesit ve kentte uygulanan resim üs 1 Hamse si - 28).

89 63 Bu bölümde hamseleri kopyalar da, üsluptaki resimli yazmalar TSMK de bulunan resi döneminden gelen tek divan olan - (R. 805) Herat Safevî Tebriz (H. 895, R. 803, R ve R civ. Horasan? (R. Üçüncü grup olan, bu kopyalarda Horasan dan resimlerinde 804, R.806, H. 983) ve 802) Yazmalar Herat ta haz olaylar sonucu Timurlu (1507), Herat önce Özbeklerin daha sonra da Safevîlerin (1510) de irken, beraberlerinde eserlerin resimli ve I. Selim in ( ) (1514) bir kez daha eler, 1

90 64 k ada birden fazla üslu bu da III. 1. Timurlu - ünlü hattat Sult lanan örnektir (RMK, Dorn 564). Ancak -129; Eckmann 1971: ; Suleimanova 2001: 11). Daha sonra Nevâyî, Bedâyiu l-bidâye (Güz Nevâdirü n- Nihâye içinde en erken örnek Nevâdirü n-nihâye 6 resim içeren, bugün bilinen ilk Timurlu kop ; Suleimanova 2001: 11). Sultan Hüseyin in ira bu yazmada, resimler saray sel resimlerde iri figürler, özensiz arka plan manzara, figürlerin sade giysileri ve basit kompozisyon (Res. 6), n (Pugachenkova 2001: 15) 2. 1 Sultanü l- -küttâb ve zübdetü t-küttab lakab Mecâlisü n-nefâyis eserinde, -473). Baburname 2 ile 186b. yapraklar da resimler

91 65 kimi eserlerin 1490 Hüseyin Nevâyî divan 1, tez malzemesi lerden biridir. Bu eserde, ilk örneklerini 1485 tarihli (PBN suppl. Pers 993) ve 1492) tarihli (TSMK EH 1636) (Res. 7) Divân- î kopya. A zemin üzerinde kahverengi rumili 200a. yapraktaki 2 biri takdi evgân oyunu, av, Yusuf ve Züleyha konulu (Res. 8) oturan hükümdar, Divân- î r. Genellikle a çini bezemeli balkonundan ya da penceresinden figürlerin 3 ve Züleyha 4 ile ilgili sahnelerde de görülür. Filiz ), geç 15. y l Timurlu Behzad 1 Aksu 1988: y. 93 b 4

92 66 rülür. Figürlerin çevresindeki keskin konturlar, zarif figürler, mimarî mekân tasvirlerinde dekoratif görülen bu ikinci üslup, özellikle 1, daha sonra Safevî ve benzer a etki edecektir. ise Behzad 2 (ö ) 3. bu olan en eski resimli Nevâyî hamsesi ise, Receb 890 (Temmuz- Eser 901/ Leyla vü Mecnun dört mesnevi ise OBL de (Elliott 287, 408, 317 ve 339) bulunur. 13 resim içeren yazmada Ethe 1930: ; Binyon vd. 1933: 96-97; Robinson 1955: ; Robinson 1980: 116-7; Bahari 1996: ; Roxburgh 2005: 244-5). resimleri (Res. 9). Behzad üs 1 PBN. supp.turc 993, Divan- Garaibü s-sigar Garaibü s-sigar, Herat, Alaa Garaibü s-sigar, Tebriz, Çelebi el Kayinî, 939/ , 12 resim, TSMK. E.H. 1512, -tayr, -98, Selimnâme llar, 24 resim, K.M.K Ms. 3, Garaibü s-sigar Muhammed ibn Malik Ahmed Tebrizî, 938/ , 11 resim, TSMK. H. 983, Garaibü s-sigar, Cod AF. 92, im, 910/ , 12 resim, TSMK. H. 987, Cami -30 civ., 10 resim, Cambridge, Trinity College, Cami Hamsesi, Tebriz, 937/ ). 2-3 Bostan ve Gülistan Hamsesi, Emir Hüsrev Dehlevî -4).

93 67 bu resimlerde, kompozisyon, renkl n sahnelerinde arka Birer portre çizilen figürler, zengi Herat saray üslubunun Behzad etkisindeki üslubunun nitelikli saray Divân- Timurlu an Timurlu ndaki son örneklerden biridir. III Timurlu Hamilerin S - ebâb (R. 805) (Kat1) Yazma 910/ tarihinde tir. Eser, Türkiye deki tek - ebâb 1 indeki 12 resim Siyah ze Zeren a melek tasvirleri görülür (Res. 11). Benzer ciltler, Dîvân- âmi ve TSMK Selimnâme 1 - Garaibü s-sigar, Hazainü l Meani, ya da Nevadirü n-nihaye

94 68 - ebâb ake ön iç kapakta hükümdar ile (Res. 12) Resmin merkezine an konuklar da ellerinde içki iç kapak yine lakedir. Ancak burada hükümdar 1 (Res. 13). en önemli Divan- î makalesinde geçer (1978). Resimler Hüseyin Baykara döneminde lanan Dîvân- Hüseynî kopya Sözgelimi y. H içki içer, müzisyenleri dinler (Res. 13) bakanlar olay. bir (Res. 14). enzer sahneleri Divan- nin 2 B balkon ve pencereden bakan. kopya (Res. 15), kopy (Res. 7). 1 T 2 TSMK EH. 1636, 2a; PBN Pers 993, 3a

95 69 Eserde resimler, Kompozisyon genellikle dikine 1 resimlerin metinle Resimlerdeki hükümdar/ bey, Leyla ile Mecnun, Yusuf gibi ana karakterler belirgin biçimde gö A betimlen Gara ibü s-s 2 k hava sahnelerinden daha sadedir. çevgâ Üniversitesi (Res. 16) inden bakan izleyiciler ve çevgâ (Res. 17) ki sadelik ön plana Divan- î benzerdir. y min üslubu ile (Res. 18) -tayr 512) (R.19) len R.805 i gören ya da R. 805 t tayr 1-2

96 70. Elbiselerin mekân resimlerinde genellikle sivri kemerli bir eyvan içinde gösterilen kompozi (Res. 20) Mimarî mekâ. Divan- î kopyala i resimlerden en büyük far figürlerin yüzlerinde görülen ifadedir 1. Yazma tarihsiz bir Dîvân- âmi nin resimleridir 2. dürür. Bu divanda tasvir (Res. 21), çevgân ve av sahneleri ellerindeki hareketlilik ve yüzlerindeki jestler /1504- a Herat ta Baykara ve Nevâyî, Baykara ve Nevâyî nin 1 TSMK R. 805, 24a, 81b ).

97 71 Garai bü s-s,, dolay olabilmektedir ), dinî eyh Safiyüddin (1252- na yol açar. Tarikat zamanla i v dar sahibi bir siyasal güç olur (Allouche 2001: 9; Lapidus 2003: ). Tarihçiler, Safevî de anlamda etkilenme olma -6).

98 Bu dönemde -78) bü 155) 1470 c 6 Ocak 1478 de hükümdar olan Sultan Yâkub dur ( ). resim resim faaliyetleri, Sultan Halil in bu Nizamî Hamsesi bu merkezin önemini ortaya koyacak bir örnektir ( - 24; -56). Nevâyî nin eserlerinin Timurlu (Stchoukine 1935: 151). 876 (1471- Abd ar-rahîm b. Abd ar- Rahmân al-hvârazmî 1, Sultan Halil döneminin yüksek (Robinson 1958: 1-3; Uluç 2000: 325). Bu dönemde Türkçe. Timurlu prensi Baysungur dönemindeki Herat üslubu (Roxburgh 2005: 426; Minorsky- Wilkinson 1958: 1-3). Sultan Halil Sultan Yakub ( ) hükümdar olur. Bu dönemde ara Sultan Yâkub 1 -

99 73 döneminde de devam edilecektir. Bunlardan biri (1475- tarihlenen Abdülrahim el- an Yakub Bey Nizamisi olarak bilinen Nizamî Hamsesi dir (TSMK H. 762). Akkoyunlu Türkmenlerinden ; Uluç 2007: 60). Sultan Halil ve Sultan Timurlu sultanlar ile ni ve Türkmen resminden zevk (Welch 1980: 20-23; Canby 1999: 22-24). n Timurlu et resim üslubunu ortaya görülür. ah, kitap. Tahmasp 1, Târih-i Alem- 1 - evî tarihini 1944-

100 74 ârâ-yi Abbâsî Mevlana Dost Heratî ad, Aka Mirek elabidin -45: ). 1, Nizâmî Hamsesi gibi yüksek sa Bunlardan ilki içinde 256 resim bulunan resimlerde Herat t (Res. 22) -18; - 28; -1) ( ) tarihli, içinde 14 resim bulunan Hamse dir (BL Or. 2265). Sultan Muhammed, Aga Mirak, Muzaffer Ali, Mir Seyyid Ali gibi önemli (Res. 23), Tebriz lgi verir ( Titley 1977: 139; Welch 1979: ). Bu dönemde döneminden beri süre gelen Türkmen ve a siyasî olma ancak burada Nevâyî ve eserlerinin kendine airin eserlerinin resimli 1 âmesi -Welch 1971;Welch

101 75 Nevâyî Hamsesi iki cilt olarak ilir 1 (PBN supp. Turc , biri de Sultan Muhammed e atfedilir. (Welch 1978: 18-19, r ). 3 sahnesinde (Res. 24) 4 5 lisi olan Sam Mirza y önemli sanat hami (1556- Döne 160). Nevâyî Hamse ve Dîvân Kütüphanesi Nevâyî Kütüphanedeki ( Gelibolulu Mustafa Ali nin - ân supp.turc ) a 4 268a 5 350b

102 ) dönemlerinde Tebriz Tahmasp döneminde Tebriz, ve Herat da n Nevâyî nin TSMK deki H. Garaibü s-s, Tebriz üslubunu Resimleri bu üslu A n divan ve R. 803, R etti Bu grup esimleri 1580 irdelenen Örnek: Garâ ibü s- (H. 895) (Kat. 2) TSMK de bulunan bir Garâ ibü s- yazma 2 1a. Zeynli Mahmud un ismi ve H. 919 se Mart-Nisan 1513) tarihi (R.18) Sultan Yakub 3 asker çeker, ahtan sancak getiririm. Bu 1-2a 2 3

103 77 Herat m gönülden ve candan dostum için Semerkand yurduna otak kurmak isterim. Rum s darbesiyle mahvederim. Cirun 1 kara olsun. Yakub gibi Yusuf un yüzünü gözlüyorum. Mehdi nin kölesiyim ve y 2 (Res. 25) - Miklepsiz cilt siyah deridir. Mü kopyada yedi resim bulunur. Yazmada bulunan yedi resim r er. 80a, 89b, 65b, 12 (Res. 26). Ferhad ile Mecnun resminde, sarkan yengeç biçimli bulutlar tipiktir. (Res. 20) noktalarda noktalama biçiminde gölgelendirmeler görülür. Süngerimsi kayalar dilimli msi bir görünüm sergileyen bu kayalar (Res. 26) Zeminde görülen çiçekler iridir Kimi zaman da çiçekler üstten görünümüyle ( Önde bir, b ve top biçimli 1 2