Erzurum Ermeni Sanasaryan okulu, Erzurum Kongresi ve Ötesi

Transkript

1 Erzurum Ermeni Sanasaryan okulu, Erzurum Kongresi ve Ötesi Arda S./Hocasaryan armenian on web, Tarihi topraklarda Ermeniler, Ardahan dan Edirne ye, Hemşin den Giligya ya varlıklarını sürdürmüş ve sürdürmektedirler Oysaki bu sınırlar dahilinde varlıkları bilinçli olarak silinmek istenmiş ve görmezlikten gelinerek asırlık tarihleri başka milletler tarihlerine atfedilmektedir. Ermenilerin kiliseleri, okulları, evleri, mahalleleri zaman aşımına uğratılmak istenmektedir. Bugün, gelinen nokta ise, her ne kadar tarihi yapıları yıkılmış, kiliseleri camiye dönüştürülmüş, mahalleleri yok olmuşsa da, Türkiye deki Ermeni kültürü, varlığı yok edilememiş, sessiz fakat «ötekisiz» varlıklarını sürdürmektedirler. Bu varlık «es» geçilememektedir. Bu yazının, günümüzün Türkiye si için temeli taşlarından sayılan Erzurum Kongresi hattında Ermenilerin varlığı ve bu devrede Osmanlı hükümetinin takındığı tavır, belgeler ışığında açıklamaya çalışmaktır. Başvurulan kaynaklar «Dip notlarda» bulunmaktadır. Fotograflar ise «Link» adlarıyla anılmışlardır. Foto: Shaolineli Azbuz Erzurum Kongresi Osmanlı İmparatorluğu nun Türkiye Cumhuriyeti ne geçişinde büyük önem taşıyan kongrelerinden Erzurum Kongresi, «herhangi» bir okulda değil, Erzurum da Ermeni Sanasaryan Okulu nda (Սանասարյան վարժարան) yapılmıştır. [1] Saklanmak istemesinde bir neden olsa gerek Sürekli kırım ve resmi-gayri tehcirler sonucu sadece, Istanbul da 1861 tarihinde kapatılan bini aşkın okullardan Cemaran öğrencilerinin yarısından çoğunun Anadolu kaynağına dayanması bir tesadüf değildir. [2] 19. cu yüzyıl sonunda yapılan bir istatistikten çıkarılan sonuç, Anadolu nun 57 vilayetinde Cemiyet ve Kiliselere ait okullarda 100 bini aşkın Ermeni öğrencisi olduğu anlaşılmıştır. Bu da, Ermeni varlığının, Osmanlı Devleti içinde ne dereceye kadar eğitim ve kültür yönünden 1

2 teşkilâtlandığını ortaya koymaktadır. Foto : Frmacil «Outing» Yayınlarının özel muhabiri Lenz in «Dûnya Turu» adlı seyahatnamesinde Sanasaryan Okulu için şöyle yazmıştır : «Serbest görüşlü Ermeni tüccar tarafından kurulan Sanasarjan Koleji çok ilginç. Ince ve iyi kaliteli yapılı binaları eğitime çok elverişli, kullanılan malzemeler ise yen ive tam donanımlıdır. Almanya ve İngiltere de yetişen üç idarecisi sayesinde eğitim ve öğretim yüksek seviyelidir. Eğitim 9 yıldır. 120 öğrenci üniformalıdır ve aralarında sınıf farkı gözetilmez. Ermenistan ın bu seçkin ve aydın yeri olan bu kolejden şaheserler beklenir.» Foto : Svgengin Blog Yabancı devletler politikası, yıpranmakta olan Osmanlı Devleti ve Doğuda Rus savaşları sonucu Atatürk kendini Anadolu da bulmuştur. 3 Temmuz 1919 da Erzurum a gelince kendisini gönderen Padişah Vahdettin e askerlikten çekildiğini ve «sine_i millet e» döndüğünü bildirmişti. Erzurum da büyük bir Kongre nin hazırlıklarına girdi ve kısa bir süre sonra, 23 Temmuz 1919 da Erzurum Kongresi, 2

3 Kavaf Mahallesindeki «eski bir idadiye okulunda» açıldı. Foto : Svgengin Blog Erzurum Sanasaryan Ermeni Okulu (Sanasaryan Varjaran - Սանասարյան վարժարան) Bu «eski bir idadiye okulu» Anadolu Umum Islahat Müfettişi Şakir Paşa nın da yazdığı gibi «.. birinci derece ehemmiyetli Rusya lı bir Ermeni vasıtasıyla Erzurum da tesis olunan Ermeni Sanasaryan mektebi» dir. [3] Osmanlı-Rus savaşlarından sonra Gayrı Müslim okullarına mali destek verilmemesi sonucu Mıgırdıç Sanasaryan, üç sene bekledikten sonra kendi malî olanaklarıyla 1881 de bu okulun kurulmasını sağlamıştı. Bu lise aynı zamanda bir öğretmen okulu işlevini de görmekte olup buradan mezun olanlar Erzurum ve çevresindeki Ermeni okullarında öğretmenlik yapıyorlardı. Sansaryan Lisesi öğrencilerinin büyük bir kısmı fakir ailelerden geliyor ve bursla okuyorlardı. Sansaryan Yatılı Lisesi ne bağlı bir de Sansaryan Sanayi Mektebi vardı. Sansaryan Lisesi öğretim kadrosunun büyük bir kısmı Almanya da ve Ingiltere de eğitim görmüştü. Lynch ın yaptığı gözlemlere göre bu okullar Erzurum Ermeni cemaati nin sıkı bir denetimi altındaydı. [4] 3

4 Foto: Facebook Foto: Facebook 4

5 Kongreden sonra yıllarında Sanat Okulu, yıllarında Sultani (lise), 1924 [*] yılında da Ilkokul olarak kullanılmış, aynı yılın sonunda, çıkan bir yanginla ahşap bölümleri tamamen yanmış, yapılan eklerle onarılmıştır. Erzurum ili özel idaresi, yanan okulun yerine, yeni bir okul yaptırmış, ders yılı başında (Gazi Ilkokul) adıyla hizmete açılmıştır. Daha sonra okul, 1940 yılında (Atatürk Yapı Sanat Okulu) olarak kullanılmaya başlanmıştır. Foto : Svgengin Blog 1960 yılında okulun ikinci katındaki bir salon Atatürk ve Erzurum Kongresi Müzesi olarak düzenlenmiş ve ziyarete açılmıştır. Müzede 53 delegenin adları, tutanaklar, yazışmalar, beyanname ve telgraflar teşhir edilmektedir. [5] Onuncu yıl Nutku nun el yazısı ile fotokopisi de mevcuttur. Tayyip Erdoğan Hükümetinin Milli Savunma Bakanı Vecdi Gönül ü anımsatan, zamanın Harbiye Nazırı Cemal Paşa nın şu yazısını okumak mümkündür. Özlük Işleri Müdürlüğü gibi en önemli görev bir Ermeni elinde bulunduruluyor. Memleketin geleceğini garantiye alacak tek kuvvetin milli birlik olduğu ve bunun da ancak milli teşkilatın devam ettirebileceği bilinmektedir [6] Atatürk Erzurum Kongresini şu dua ile bitirmiştir: 5

6 Foto: Gürbüz Net En son olarak niyazım şudur ki, Cenabı vâhib-ül amâl hazretleri (dileklerimizin sağlayıcısı Yüce Tanrı) habi-i erkemi (sevgili Peygamber) hürmetine, bu mübarek vatanın sahip ve savunucusu ve diyânet-i celile-i ahmediyenin (kutsal Müslüman dinin) kiyamet gününe kadar ve büyük saltanat ve hilafet makamını korusun ve mukaddesatımızı düşünmekle görevli olan heyetimizi muvaffak buyursun Âmin [7] Ermeni Cemaati Cemaatin varlıklı mensupları modern okullar kurulması konusunda ciddî maddî katkılarda bulundular. Rus Ermenisi ve zengin bir iş adamı olan Mıgırdiç Sanasaryan ın finansal desteği ile Erzurum, Van ve Mamuretülaziz de okullar açıldı. Amaç,laik ve modern bir okul ağının kurulmasıydı. Bu okullar Miatsial Enkerutiun Hayots (General Union of Armenian School) adlı bir kuruluş tarafından merkezlendirilip idare ediliyordu. [8] Açılan okullar 1869 tarihli Maarif-i Umûmiye Nizamnamesinin 129. maddesine göre milet-i gayri müslim ve ecnebiye tarafından müsaade-i mahsusuna kabilinden olarak mektep tesis küşadı fermân-ı âlî istihsaline bağlıydılar. [9] Maarif-i Umumiye Nizamnamesi maddeye göre Gayrı Müslim ve yabancı mekteplerde öğretmenlerin istihdam edilebilmeleri için Maarif Nezareti nden veya vilayet Maarif Müdürlüğü nden şehadetnâme almaları gerekiyordu. Ayrıca yeni açılacak bir Gayrı Müslim okulunda uygulanan müfredatta ve okutulacak ders kitaplarında Osmanlı devletinin siyasetine veya umumi ahlaka aykırı derslerin ve bilgilerin olmadığına dair Maarif Nezareti veya Vilayet Maarif Müdürlüğü nün rapor vermesi gerekiyordu. Söz konusu denetimler yapıldıktan sonra Maarif Nezareti bir ruhsat-ı resmiye vererek okulun faaliyetine izin verilmekteydi. Bundan ayrı olarak 1869 tarihli nizamname Gayrı Müslim eğitimine ciddî anlamda bir devlet ilgisini de göstermekteydi. Nizamnamenin Maddelerinde vurgulandığı üzere Maarif Nezareti eliyle Gayrı Müslim cemaatleri için ibtidâî ve rüşdiye seviyelerinde okullar açılacaktı. Âşikârdır ki bu proje o yılların Osmanlıcılık siyasetinin bir yansımasıydı. [10] Kurulan cemiyetlerin bir amacı yerel Ermeni eğitimini geliştirmek ve modernleştirmek ve diğer bir amacı da esas olarak Türkçe veya Kürtçe konuşan Ermeniler arasında Ermeni dilini yaygınlaştırmaktı. [11] Oysa, gayrı müslim cemaatin servetini çekemeyenler okulların bir nifak yuvası suçlamalarında bulundular. Şakir Paşa, azınlıkların Anadolu da ticaret ve sanayii tamamen ellerine geçirmeleri tehlikesine karşı teftiş raporunda bunu açıkca belli etmektedir: 6

7 «... Mekâtibin esas teşkili memleketin ve hükûmet-i seniyenin menâfiinin gayri bir maksada (bu okulların asıl kuruluş nedeni memleketin ve hükümetin çıkarlarına aykırı bir amaca) müstenit bulunmasiyle, teessüslerinden beri vücûda getirdikleri hizmet her sınıf tebaa beynindeki (arasındaki) sükûn ve rahatı ve tâbi ile met-bû arasındaki hemîşe (daima) vücudu muktazi (varlığı gerekli) ir-tibat-ı mâneviyi ihlâl etmeğe münhasır olup bu suretle, teb'a-i gayri müslime efradında müstahsil-i fikr-i mefsedet, sunuf-u tebaa beyninde emniyetsizlik ve düşmanlık husulüne bittabi hizmet ettiğinden hüsn-ü âmiziş ve ülfet ile mükellef anâsır (iyi ve dostça geçinmeye mecbur unsurlar) arasında günden güne artmakta olan ıbey-nûnet ve muâdâtm (anlaşmazlık ve düşmanlığın) ve zımnmdaki tefrikanın netâyic-i elîme ve müessifesi hissolunmakta, ve mekâtib-i mezkûrede tahsil olunan maarif ve sanaat hasebiyle teb'a-i gayri müslimenin servet ve ticaret-i memleketi kendilerine hasredebilmek yolunu tutmuş olmaları ahâli-i islâmiyenin muhâsedesini daî olup (çekememesine sebep olmakta), zaten hasıl olan ıbeynûnet ve tefrika bu kaziyeden dolayı saat be saat müzdât (her saat artmakta)... olmakta idüğüne binaen bilâhare bu hâlin her bir tedbir ve çare fevkinde vahîm neticeleri intaç edebilmesi ihtimali gereği gibi kuvvetleşmekte bulunduğu âsâr-ı zahireye ve ahvâl-i cariyeye atf-ı nazar olunduğunda istidlal edilmekte zahmet çekilmez». [12] Tanzimat karşıtlarının ve Berlin Andlaşması karşıtlarının halet-i ruhiyesi bu olsa gerek. Çoğulcu sayılabilecek Osmancılık projesine karşı İslamcılık uygulamaları kuvvet kazanıyordu. Taşralı Ermeniler ise bedel vergisinden, 61. Madde ile Çerkez ve Kürt saldırılarından kendilerini korumaya çalışmak isterken Istanbul dakiler Osmanlı ile ittifak kurma çabasındaydı. Foto: Facebook Ermeni Okullarının Cemaatin imkânlarıyla kuruluşu bir bakıma devlete karşı bağımsızlık yaratacağından, Abdülhamid rejimi bunu önlemek ve bağımlı kılmak amacıyla bu okulları sıkı bir polis ve müfettiş denetimi altına soktu. Özellikle Diyarbakır, Erzurum, Mamuretülaziz, Sivas ve Van vilayetlerinde Maarif Müdürlükleri kuruldu. Maârif ezâret-i Celîlesine [:] Van'da bulunan Ermeni milletinin zükûr ve inâs etfâline mahsûs olmak üzere üç bâb rüşdiye mektebi küşâdı içün muallim ve hademesinin tavzîfi Ermeni marhasası tarafindan istida olunmuş ise de cemâate mahsûs mekteblerin kâffe-i masârifâtının cânib-i maârifden tesviyesi mesbuk olmadığından bahisle işitildiği hâlin emsâli vechile mekâtib-i mezkûreye şimdi ikişer yüz guruş maâşla birer Türkce muallimi tayini 7

8 kabil olacağına dâir ezâret-i Celîlelerinin makamından vukubulan işâr üzerine Şûrâ-yı Devletden tanzîm olunub Meclis-i Mahsûs idrâkı meyânında kalmış olan tezkere leffen irsâl-ı seviyy-i vâlâları kılınub târîh-i mazbataya nazaran aradan üç sene geçmiş olduğundan şimdilik dilekçe-i mahallince işbu mektebin küşâd edilmiş olması melhûz bulunduğundan bu bâbda mahalliyle bilmuhâbere anlaşılacak hâle göre icâbının ilâveten mütâlea edilmekliğinin işârına himmet buyurulması siyâkında tezkere. [13] Bu uygulamalarla artık Osmanlı idaresi Ermeni okullarına nefes aldırmaz oldu: yasaklı önlemler devri başladı. Ermeni eğitimine esas ağır darbeyi vuran önlemler dizisi ise ders kitaplarının büyük bir kısmının yasaklanmasıyla ilgiliydi, ki bunlar edebiyat, tarih ve dinsel konuları içeriyordu. Lynch ın 1890 civarlarında Van daki Ermeni okullarında yaptığı gözleme göre o sıralarda henüz Viyana ve Venedik Mekitarist yayınevlerinde basılan Ermeni tarihi, edebiyatı ve dinine dair kitaplar serbestçe okutulabiliyordu. Bundan dört yıl sonra, yani 1894 te Lynch Erzurum daki Sansaryan Yatılı Lisesi ne uğradığında, burada Ermeni kilisesi tarihi gibi bir dersin ancak şifahi olarak işlenebildiğini görmüştür. Zira Ermeni cemaati tarihi ve Ermeni kilisesi tarihine dair ders kitapları Osmanlı idaresi tarafından yasaklanmıştı. [14] Dışarıdan ithal edilen ve üzerinde Ermenistan, Ermenistan krallığı türünden ibarelerin bulunduğu risalelerin, kitapların ve haritaların bundan böyle Osmanlı Imparatorluğu sınırlarına giremeyeceği bildirilmişti. 8

9 Bu yazıya göre bu tarz ibarelerin varlığı kesinlikle siyasal bir mesaj anlamına geliyordu ve dışarıdan gelen yabancı ders kitapları üzerinde sıkı bir gümrük kontrolü politikası güdülÿordu. "[Hâricden gelen kütüb ve resâilde Ermenistan ve Ermeni Kırallığı tabirâtı bulunan müellefât ve haritaların men-i duhûllerine dâir] : Maârif ezâret-i Celîlesine [:] Đşbu tezkere-i devletleri Meclis-i Mahsûs-i Vükelâda ledelmütâlea ötedenberü mütesâdif olan haritalarla müellefât-i kadîmeye mümanaat olunmayub fakat maksad-ı siyâsiye müstenid bu gibi tabirât-i gayr-ı münâsibeyi mutazammın müellefât-i cedîde tab ve neşrinin men i ve hâricden gönderileceklerin dahî idhâl olunmaması lâzım geleceğinin taraf-ı devletlerine iş ârı tezekkür ve tensîb kılınmış olmağla âna göre icâbının icrâsına himmet buyurulması siyâkında terkîm-i cevâb ibtidâr kılındı efendim." [15] Artık Osmanlı gümrüklerine gelen her bir yabancı kitabı teker teker ve sayfa be sayfa incelenecek, ilâveten okulda ders işlenirken ders kitapları haricinde sözel olarak uygunsuz telkinlerde bulunulup bulunulmadığı da denetilecekti. Öğretmen atamalarında da rejime sadakat dikkate alınacaktı. Osmanlı devleti Ermeni Okullarını da denetleyebilmek için gene Ermenileri kullanmıştır. Örneğin, polise şûpheli belgeleri tercûme yapan Tigran Emircanyan gibi [16] Bu gerekçeler dahilinde, 1890 dan sonra Osmanlı memurlarının Ermeni okullarına âni baskınlar ve okul kapatmaları, tutuklamalar da başlamıştı.öğretilen şarkıların bile okul kapatılmasına, müdür ve öğretmenlerin tutuklanmasına yetiyordu. [17] Sanasaryan Okulu için tehlike çanları Foto: SuperEvaRiders Doğuda Osmanlı-Rus savaş hali, içeride Osmanlı-Almanya işbirliği, bölgelerdeki Ermenileri tedirgin etmekteydi. Ermeni Okul öğretmenlerinin Almanya da eğitimi hoş karşılanırken, Rusya da eğitilmekleri Osmanlı Devleti tarafından kaygıyla 9

10 karşılanmaktaydı. Tehcir ve kırım ise günlük akçe olmuştu. Van da Ermeni Cemiyeti tarafından hürmet gören Ischkhan ve Vramian ın katli Ermeni ahaliyi tedirgin etmiş, olası bir toplu katliama karşı nefs-i müdafaa için halk silah tedarikine başlamıştı. Durumun Erzurum a sıçrama olasılığını ise Almanya nın Erzurum elçisi Scheubner-Richter, Istanbul daki Büyük Elçliye (Wangenheim) bildirmektedir. [18] Hristiyan olmalarına rağmen kuvvetli bir orduya sahip Almanya nın Osmanlı dostu olması Ermenileri kararsız kılmakta, diğer taraftan da Rusya da 1917 eşiği kıpırdamaları baş göstermişti. Almanya-Rusya düşmanlığı ise ortalığı tamamen karıştırmaktaydı. Hâl böyleyken Ermeni elitinden kurtulmak, Osmanlı rejiminin işine yarıyordu. Erzurum olası bir Rus işgaline açıktı. Şehirde bulunan Osmanlı ordusu askerleri yerel Ermeni halkını her bakımdan rahatsız etmekte, Ermeni kız ve kadınlarını kaçırmakta, Ermeni evlerini her an didiklemede ve tutuklamalar yapmaktaydı. Elçi Scheubner-Richter, bu durumun yatışması için ordunun Erzurum dan çekilmesinin yeterli olacağını yazmıştır. Erzurum Sanasaryan Okulu nun Sivas a (Sebastia) nakli Şehrin asayişi ile görevlilerin okula sık sık yaptıkları baskınlar, keyfi tutuklamalar sonucu okulun, daha emin olduğu sanılan Sivas şehrine nakli fikri, Patrikhane ve ahali arasında anlaşmazlıklara yol açtı. Sanasaryan Mektebi'nde tedkikat ve tahkikat yapmak üzere Erzurum'a gidecek olan Serrahib Balakyan Kirkoris Efendi'ye gerekli kolaylığın gösterilmesi talebi. [19-1] Citation: DH. İD. 139/6_2 Telgrafnâme Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Telgraf İdâresi Mahreci: Erzurum Numara: 2599 Müsta celdir. Dâhiliye Nezâretine Erzurum Sinasaryan ismindeki i dâdî mektebinin Sivas'a nakline mektebin Dersa âdet'deki hey et-i idâresi tarafından me mûren gelmiş olan bir râhib tarafından teşebbüs edilmesinden dolayı mektep havlısında tecemmu eden üçyüzü mütecâviz kimse tarafından eşyâ denkleri arabalardan indirilmek sûretiyle nakline mümâna at edilmiş isede hükûmet bu bâbda uhdesine müterettib vazîfeyi îfâ ederek muhıll-i asâyiş bir hal zuhûruna meydan verilmemiş ve fakat ileride eşyâ nakl edilecek olur ise mes elenin kesb-i ehemmiyet edeceği anlaşıldığı polis müdüriyetinden ifâde olunmuşdur. Erzurum Ermeni murahhasa vekîli ile hey et-i cismâniye a zâsı nâmına Taşnaksiyûn cem iyeti a zâsından bir zât bu sabah nezd-i âcizâneme gelerek bir fenâlık zuhûruna meydan verilmediğinden dolayı hükûmete beyân-ı teşekkürle berâber esâsen müteveffâ Sinasaryan'ın vasiyetnâmesi mûcebince 10

11 Erzurum'da te essüs eden mezkûr mektebin Sivas'a nakliyle Erzurum'un bu mü essese-i ilmiyeden mahrum edilmemesi için bazı müsted ıyâtda bulunulmuşdur. Mâhiyet-i mes ele hakkında vilâyetimizce bir gûne ma lûmât olmadığından vesîka istinâd olmak ile mebhûsün-anh vasiyetnâme îcâbınca mezkûr mektebin nakli mecâz olup olmadığının âcilen iş ârı ma rûz ve menûtdur. Fî 23 Temmuz sene [1]328 Erzurum Vâlisi Mehmed Emin DH. İD. 139/6_3 Dâhiliye Nezâreti Muhâberât-ı Umûmiyye Dâ iresi Şu be:4 Evrak Numarası: 289 Tarih: 7 Ağustos sene [1]328 Telgraf Erzurum Vilâyetine C[evâb-ı] 23 Temmuz sene [1]328. Sinasaryan Mektebi işinin hüsn-i tesviyesi Ermeni Patrikliğiyle tarafınıza teblîğ kılındığı Adliye Nezâretinden cevâben bildirilmiştir. DH. İD. 139/6_4 Ma ârif-i Umûmiyye Nezâreti Tedrîsât-ı Tâliye Dâ resi Müdüriyeti Şu be:1 Numara: Husûsî: 1269 Umûmî: Dâhiliye Nezâret- i Celîlesine Devletlü efendim hazretleri. Temmuz sene [1]328 tarih ve 63588/62 numaralı tezkire-i aliyye-i nezâretpenâhîlerine cevâbdır. Erzurumdaki Sinasaryan Ermeni İ dâdî Mektebi'nin Sivas'a nakline dâ ir şimdiye kadar bir mürâc at vâki olmadığı ve bu bâbda nezâretce hiçbir mu âmele ceryân etmediği beyân olunur. Ol-bâbda emr ü fermân hazret-i men lehü'l-emrindir. Fî 15 Ağustos sene [1]328 Ma ârif- i Umûmiyye Nâzırı Nâmına Tedrîsât- ı Tâliye Müdürü İmzâ DH. İD. 139/6_5 Adliye ve Mezâhib Nezâreti Mezâhib müdüriyeti Aded 289 Hulâsa: Erzurum'daki Sinasaryan Ermeni Mektebi'nin Sivas'a nakli maddesine dâ ir. Dâhiliye Nezâret- i Celîlesine Devletlü efendim hazretleri. Nezâret-i celîleri Muhâberât-ı Umûmiyye Dâ iresinin Dördüncü Şu besinden 11

12 muharrer Temmuz sene [1]328 tarihli üçyüzyirmibir husûsî numaralı tezkire cevâbıdır. Erzurum'daki Sinasaryan Ermeni Mektebi'nin Sivas'a nakli teşebbüsünden münba is ihtilâf hakkında vilâyet-i müşâru'n-ileyhâdan nezâret-i âcizîye de bâ-telgrafnâme iş âr vukû bulmuş ve maslahatın Patrikhâne ile cemâ at-i mahalliye beyninde kararlaşdırılacak mevâddan bulunmuş olmasına mebnî ahâlînin bu bâbda beyân olunan muhâlefetinden bahisle işin bir sûret-i hasenede tesviyesi hakkında Ermeni Patrikliğine teblîğât-ı lâzime îfâ ve cânib-i vilâyete de 25 Temmuz sene [1]328 tarihinde bâ-telgraf ma lûmât i tâ kılınmışdır. Ol-bâbda emr ü irâde hazret-i men lehü'l-emrindir. Fî 5 Ramazan sene [1]330 ve Fî 5 Ağustos sene [1]328 Adliye ve Mezâhib Nâzırı Nâmına Müsteşâr İmzâ DH. İD. 139/6_6 Dâhiliye Nezâreti Muhâberât-ı Umûmiyye Dâ iresi Şu be: Evrak Numarası: Tarih: 26 Eylül sene [1]328 Şifre Erzurum Vilâyetine Erzurum'da kâ in Sinasaryan Mektebinin Sivas'a nakli mezkûr mektep hey et-i idâresince takarrur ederek îcâbâtına tevessül edilmiş ise de ahâlî-i mahalliyeden bazıları tarafından bu bâbda muhâlefetde bulunulmakta olduğundan bahisle hak ve salâhiyet hâricinde vukû bulan şu mümâna atın ref i ve inde'l-iktizâ hükûmetce tedâbîr-i lâzimeye tevessül edilmesi Ermeni Patrikliğinden bâ-takrîr iltimâs olunduğundan ahâlî tarafından vukû a getirilen mümâna atın tedâbir-i münâsibe ile ref ve izâlesi ve nakliyâta me mûr edildikleri bildirilen mekteb-i mezkûr müdürlerinden Madatyan ve refîki efendilere teshîlât mümkine irâ esi. DH. İD. 139/6_7 Ermeni Milleti Patrikliği Dersa âdet Şu be:1 Tahrîrât Kalemi Aded 419 Dâhiliye Nezâret- i Celîlesine Devletlü efendim hazretleri. Erzurum'da kâ in Sinasaryan Mektebi ber-mûceb-i vasiyetnâme Dersa âdet'de bulunan bir hey et-i mahsûsa ma rifetiyle müstakillen idâre edilmekte olup gerek hey et-i mezkûrece gerek tarafımızdan mekteb-i mezkûrun ahîren Sivas'a nakli karargîr olmuş ve Erzurum'daki eşyânın bir kısm-ı mu ayyeninin serî an Sivas'a nakli lüzûmu bâ-telgraf mahalline bildirilmişdir. Karâr-ı mezkûre karşı ahâlî-i mahalliyeden bazıları tarafından bu bâbda muhâlefet vukû a gelmiş ise de mümâna at-ı mezkûrenin tecvîz edilemiyeceği vaktiyle bânî-i mektep müteveffâ Sinasaryanın mekteb-i mezkûrun Ma mûretü'l-azîz'e nakli için fermân-ı hümâyûn istihsâl etmiş olmasıyla dahi sâbit bulunduğundan her türlü hak ve salâhiyet hâricinde vâkî olan mümâna at-ı mezkûrenin bertaraf edilmesi ve inde'l-iktizâ hükûmetce tedâbîr-i lâzimeye tevessül olunması zımnında Erzurum vilâyet-i 12

13 aliyyesine bâ-telgraf evâmir-i celîle-i nezâretpenâhîlerinin bî-diriğ buyurulmasını istirhâm eylerim. Ol-bâbda emr ü fermân hazret-i men lehü'l-emrindir. Fî 25 Şevval sene [1]330 ve Fî 24 Eylül sene [1]328 Ermeni Patriği Ed- dâ î Mühür DH. İD. 139/6_8 Dâhiliye Nezâreti Muhâberât-ı Umûmiyye Dâ iresi Şu be: Evrak Numarası: Tarih: 15 Teşrîn-i Evvel sene [1]328 Şifre Erzurum Vilâyetine Zeyl-i 26 Eylül sene[1]328. Sinasaryan Mektebi'nin Sivas'a nakli mu âmelesi vilâyetce gösterilen müsâmaha sebebiyle te ehhüre uğratıldığından bahs ile Patrikhânece serd edilmekte olan şikâyet mekteb-i mezkûr hey et-i idâre re isi Hariciye Nâzırı Gabril efendi hazretleri cânibindende te yîd ediliyor. Madatyan efendi çağrılarak iş âr-ı sâbık vechile kimsenin hâric-i salâhiyet mümâna atına meydan bırakılmamakla berâber emr-i nakilde teshîlât irâ esi ve keyfiyetin inbâsı. DH. İD. 139/6_9 Dâhiliye Nezâreti Muhâberât-ı Umûmiyye Dâ iresi Dördüncü Şu be Evrak Numarası:495 Tarih: 21 Teşrîn-i Evvel sene [1]328 Şifre Adliye ve Mezâhib Nezâret- i Celîlesi Cânib- i Vâlâsına Erzurum'da kâ in Sinasaryan mektebinin Sivas'a nakli mu âmelesi vilâyetce gösterilen müsâmaha sebebiyle te ehhüre uğratıldığından bahs ile şikâyeti hâvi Ermeni Patrikhânesinden verilen takrîr üzerine ahâlîden bazılarının bu bâbda hâric-i salâhiyet vukû u dermiyân olunan mümâna atlarına meydan bırıkılmamakla berâber nakliyâta me mûr edilen Madatyan ve refîki efendilere teshîlât irâ esi Erzurum vilâyet-i aliyyesine yazılmışdı. Mektebin nakline muhâlefet edenler yalnız Ermenilerin âhâd kısmından ibâret olmayıp murahhasahâne hey eti dahi makâm-ı vilâyete bi'l-mürâca a aynı fikir ve mütâla ada bulunduklarını ifâde eylemelerine nazaran mektebe â id olup hey et-i mezkûrenin mühür ve muhâfazası tahtında bulunan eşyânın hükûmetce ahzına teşebbüs edildiği takdîrde uygunsuzluk vukû u muhtemel bulunduğundan işin Erzurum Murahhasahânesi hey et-i idâresiyle Patrikhâne arasında bir karâra rabtı lüzûmu bildirilmekle Patrikhâneye ona göre teblîğât îfâ buyurulması menût-ı himem-i aliyye-i nezâretpenâhîleridir. Ol-bâbda. DH. İD. 139/6_10 Bâb-ı Âlî Dâhiliye Nezâreti Şifre Kalemi 13

14 Erzurum Vilâyetinden Alınan Şifredir. C[evâb-ı] 16 Teşrîn-i Evvel sene [1]328. Evvelki şifre telgrafnâme-i nezâretpenâhîleri üzerine icrâ ettirilen tahkîkât netîcesine ve Madatyan efendinin ifâdesine nazaran mektebe â id eşyânın murahhasahâne hey et-i cismâniyesi tarafından mahtûm ve mektebde mahfûz bulunduğu ve kendisine teslîminden imtinâ edilmekte idüğü anlaşılmış ve bu bâbda muhâlefet gösterenlerden birkaç kişinin ifâdât-ı mesrûdesi ise bu sûreti mü eyyid bulunmakla berâber mezkûr mektebin Erzurum'dan kaldırılması mü essisinin vasiyetnâmesi ahkâmına muğâyir bulunmasından kat -ı nazar bu hâl tahsîl-i ilm ve ma ârif hâheşinde bulunan Erzurum ve tevâbi i etfâl-i nev-resîdegânına karşı bir hakâret sûretinde telakkî edileceğinden ve mektep vâridâtının Sivas'da da başka bir mektep küşâdına kifâyet edebileceğinden bahs ile mektebin Erzurum'da îfâsı lüzûmunu mutazammın bulunmuşdur. Binâ en-aleyh tahkîkât-ı câriyeden mektebin nakline mümâna at edenler yalnız Ermenilerin âhâdından ibâret olmayıp muruhhasahâne hey eti makâm-ı âcizîye bi'l-mürâca a bu husûsda aynı fikir ve mütâla ada oldukları ifâdesinde bulundukları cihetle murahhasahâne hey etinin taht-ı mühür ve muhâfazasında bulunan mebhûs eşyânın hükûmetce ahz ve ihrâcına teşebbüs edildiği takdîrde uygunsuzluk vukû u muhtemel olup halbûki şu sırada bu havâlîde bugibi vesîlelerle ednâ mertebe sızıldı çıkarılması muvâfık görülemediğinden işin bura murahhasahâne hey et-i idâresiyle Patrikhâne arasında ona göre bir karâra rabtı menût-ı re y-i sâ ib-i fahîmâneleridir. Ferman. Fî 18 Teşrîn-i Evvel sene [1]328. Vâli Reşid [Belgelerin Orijinalleri için Bkz: ] Okulun kurucusu 1890 tarihinde öldü. Madalyalarla anılan Sanasaryan Tiflis te toprağa verildi. Okul ise 1912 de Sivas a nakledildi. Civardaki öğrencilerin eğitim görevini ise fransız jesüit ve amerikan misyoner okulları devr aldı de ise Erzurum un hem kıyım hem tehcir sonucu Ermenilerden boşalmış olduğundan Türk kuvvetleri tarafından yerle bir edildi. Bugün bir taş yığını olan okuldan sadece bir saat kulesi kalmıştır yılında ise Rus ordusu Erzurum u zapt etmiştir. Girdiklerinde ise karşılaştıkları manzara insanlığın tahmininden de öteye gidiyordu: Ermenistan ın Hıristiyan halkı Türk baskısı altında asırlarca var olma mücadelesini sürdürdü. Türkler, bu savaş esnasında çok yüksek bir mertebede masum, silahsız olan Ermeni halkına karşı modern dünya tarihinde eşine rastlanmayan en gaddar işkence ve katliamını uygulamıştır. Rus ordusu şehre girince, bu iğrenç delillerle karşılaştı : Türk ordusu yenik olarak şehiri terk ederken kinlerinden ortalığı ateşe vermişler. Yol boyunca, katliamdan kurtulabilen, genç kızların, kadınların çocukların öldürülüşlerinin görgü tanıklığını yapanlar,aynı zamanda esir olarak satıldıklarını da dile getirmişlerdir. Bir papaz ise, bozgunu kabul etmeyen Türk ordularının Muş vilayetinde Ermenilere karşı yapılan katliamı dile getiriyordu. Orada, gözleri önünde 13 bin Ermeninin katlini, kendisi ile beraber diğer bir papazın ve iki yüz Ermeninin çiftliğe götürülüşünü ve canlı canlı olarak yakıldığını 200 bin Ermeninin bölgede Türkler tarafından dürüldüğünü anlatıyordu. Bütün bu anlatımlar sonucu Hıristiyanların topyekûn korkunç katlini açıklamak için kelimeler yetersiz kalıyordu. (yaptığım tercüme) [20] 14

15 Foto: Bir Rus kitap sayfasından Ermeni Sanasaryan Varjaran ının içinde bulunduğu güvensizlik durumunu hakkında bilgi ise alttaki tercümemden anlaşılabilir: Küçük Asya Türkiye'sinin Ermeni nüfusu, Avrupa diplomasisinin amacı hakkında hiçbir şey bilmiyordu. Ermeni halkı, Liberal Parti üyelerinin Britanya Meclisin (1) önünde yaptıkları insani söylemleri veya diğer Ingiltere ve Fransa Ermeni Dernekleri tarafından düzenlenen gösterilerde, haklı davasına bir destek, Berlin Kongresi hükümlerini uygulamakla yükümlü olan Osmanlı hükümetine karşı, Ermeni illerinde reformların yürürlüğe girmesi için bir meydan okuyuş olarak görüyordu. Giderek uzlaşmazlığını sürdüren Bab-ı Ali, baskı politikasını devam etmek, erken silahlı eyleme geçmek için, gizli örgütleri sözde silahlı ayaklanma girişimlerini durdurma için eyleme yönlendiriyordu. Bu politika 18 Haziran 1890 deki operasyonla yansıtılmıştır. O gün, Erzurum Vilayetinin yetkilileri, kentin Ermeni Katedraline ve Sanasaryan (2) lisesine bir arama gerçekleştirmek isterler. Bu yaptırımın sonucundan emin olmayan Erzurum un on yıllık valisi Samih Paşa, Bab-ı Ali nin direktiflerini uygulamayı red etmekle beraber Yıldız Sarayı ndan aldığı acil bir telgrafla boyun eğer. Ancak, Istanbul dan (3) gelen emrin uygulanışı esnasında, polis ve askerlerin emri yerine getirdiklerinde olay yerinde olmayı şart koşar. Fakat aramalar sonuçsuz kalınca, Osmanlı Dışişleri Bakanı Said Paşa, Batıda görevli bulunan Osmanlı Buyükelçilerine bir telgraf yollayarak bu girişimi kınar. O, devlet yetkililerinin «yalan bir ihbar» (4) üzerine bu girişimi gerçeklendirdiklerini kabul etmiştir. Ancak kanuni olmayan tutuklamalarla (5) kentte sayısız Ermeni hapse atılmışlardır. Türk yetkililerinin bu derapajı sonucu Trabzon Hntchak Partisi merkezi kurulu, 27 Temmuz 1890 da, bir Kurban 15

16 Bayramı (6) gününde, Istanbul da bir gösteri tertipler. Protesto amacı : 1) Küçük Asya Türkiye sindeki hemdindar rahiplerinin acıları karşısında Patrik Aşıkyan ın başarısızlığını, duyarsızlığını 2) Büyük Güçlerin 1878 de Berlin de vaat ettiklerini hatırlatmak ve reformların Ermeni eyaletlerinde gerçekleşmesinin izlenmesi. Bu gösteri kana boğulur. Birçok Ermeni orada ölür ve birçok kişi tutuklanır. Olayla ilgilenmesi gereken hiçbir Büyük Güç Ermeniler lehine (7) tedbir almaz. HInçak girişimi başarısızlıkla sonuçlanır. [21] Bu baskın hakkında çeşitli türk site ve forumlarında ve de kitaplarda Köpek Boğos hikâyesini okumak mümkündür. Fakat hiçbiri yukarıdaki olaya değinmemiştir. [22] Erzurum dan Ermenilere sadece Tarih leri kalmıştır... Foto: Ani Tour Dünyanın en eski uygarlıklarından birini kurmuş ve din olarak Hıristiyanlığı topluca kabul etmiş ilk ulus, kültürlerine son derece bağlı olan Ermenilerin Erzurum daki Sanasaryan okulu, Atatürk e, sadrazam Damat Ferit Paşa tarafından isyan olarak nitelendirilen Kongre ye, salon olmuştur. Tabii ki Sanasaryan Varjaran ı taşınmış, bina değişikliğe uğramış, 1915 soykırımında kısmen yıkılmış, geriye bir Çan kulesi kalmıştır. [23] Kongrede alınan kararlardan biri ise bugün ne derece yürürlükte olduğu düşündürücüdür: 5- Hristiyan ahaliye siyasi hâkimiyet ve toplum dengemizi bozacak imtiyazlar verilemez. Tarihi yazmak kadar yapmak da önemlidir (Atatürk). Işte tarihi yaparken alınan yöntem... Öbürü ile var olmaya çalışan, ırkçılıktan başka yol seçemez. Keşke Tarihten ders alınıp Öbürünü sevmeye başlayabilseydik ve de başarabilsek... ( A. S./H ) 16

17 Dip notlar ve kaynaklar: [*] 1924 yılında Atatürk, Tevhid-i Tedrisat Kanunu nu ile Yabancı Okulları Milli Eğitim Bakanlığına bağlamıştır. Buyangında bütün Erzurum Merkezi ve Köylerinin Nüfus Kütük Defterlerinin yanmıştır. Kaynak Atam Gov. [1] Osman Köker, «100 yıl önce Türkiye'de Ermeniler» [2] Osman Ergin, «Türkiye Maârif Tarihi» [3] Dr. Yahya Akyüz, «Abdülhamit devrinde Protestan Okulları ile ilgili original iki belge» (Başbakanlık Devlet Arşiv) [4] H.F.B.Lynch: Armenia, Travels and Studies.Vol.II: The Turkish Provinces (London; New York: Longmans, 1901), 9, 26, 165. [5] Atatürk Net, Kenthaber «23 Temmuz Kongre Salonu Müzesi» [6] Nutuk, A.g ;e ; I, 197. (s. 174) [7] Gürbüz Net [8] Elisabeth Özdalga, Late Ottoman Society p.272 [9] Maarif Nazırı Zühtü Paşa, Defter [10] Somel, Grundschulwesen, 34, 36 [11] Selçuk Akşin Somel (Sabancı Üniversitesi), Osmanlı Ermenilerinde Kültür Modernleşmesi, Cemaat Okulları ve Abdülhamid Rejimi [12] Anadolu Umum Islahat Müfettişi Şakir Paşanın 4 Kânunuevvel 314 (1898) de Amasya'dan yine Mabeyn-i Hümâyun Baş Kitabeti'ne gönderdiği bir Lâyiha dan [13] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Ayniyat Defteri (AD) No.1419, s.46 (27 Şaban 1297/4 Ağustos 1880). [14] H.F.B.Lynch: Armenia, Travels and Studies.Vol.II: The Turkish Provinces (London; New York: Longmans, 1901), 97; Selçuk Akşin Somel (Sabancı Üniversitesi) «Osmanlı Ermenilerinde Kültür Modernleşmesi, Cemaat Okulları ve Abdülhamid Rejimi» [15] BOA AD No.1422, s.419 [19 Zilhicce 1308/4 Eylül 1890]. [16] Mesrob K.Krikorian: Armenians in the Service of the Ottoman Empire, (London; Boston: Routledge & Kegan Paul, 1977), 38. [17] Ilknur Polat Haydaroğlu : Osmanlı Imparatorluğunda Yabancı Okullar (Ankara : Ocak Yayınları, 1993), [18] Scheubner-Richter, 15 Mayıs, 1915, DE / PA-AA / Ambassade de Constantinople / Vol. 168 [19-1] Devlet arşivi, 1330.Ca.15 ; DH.ID 30-1/71 [19-2] Devlet arşivi, 1330.Za.25 ; DH. ID 139/6 [20] F. A. McKenzie, 'The Renewed Russian Offensive and the Fall of Erzerum' [21] Imprescriptible, tome1, trebizonde (1) - Notamment Bryce, Stevenson, Schwann, Leveson-Gower, etc., tous membres du Parlement britannique: cf The Parliamentary Debates, 3e série, vol. CCCXXXIX, pp , (2) - / A. Gidour, [Histoire du Parti S[ocial] D[émocrate] Hentchak, ], I, Beyrouth 1962, p. 52. (3) - AMAE.,CPC, Erzeroum, VII, le consul de France G. Vigoureux à Ribot, Erzeroum le 20 juin 1890, n 13. (4) - Blue Book, Turkey, n 1 (1890/1891), p. 50. (5) - Ce fait bien établi est de nos jours complètement dénaturé par certains historiens, comme le fit en son temps le gouvernement jeune-turc, pour justifier les assassinats et l'arrestation arbitraire d'arméniens d'erzeroum durant l'été 1890: cf. Ermeni komitelerinin âmâl-i ve harekât-i ihtilâliyyesi ilân-i Meşrutiyetten evvel ve sonra [Aspirations et agitations révolutionnaires des comités arméniens avant et après la promulgation de la Constitution], Istanbul année de l'hégire 1332 [1916], pp ; Enver Z. Karal, op. cit., VIII, p. 137; 17

18 Yusuf H. Bayur, op. cit., I/1, p. 66; Kâmuran Gürün, Le Dossier arménien, Paris 1983, pp (6) - Fête religieuse musulmane. (7) - Sur l'attitude des grandes puissances pendant les événements de 1890 à Constantinople, cf. Arthur Beylerian, «L'impérialisme et le mouvement national arménien ( )», Relations internationales 3 (1975), pp [22] Esat Uras, «Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Istanbul, 1987, pp » - Zeynep Cumhur Iskefiyeli, Ermeni araştırmaları, Sayı 19, Sonbahar 2005, «Ermenilerin ilk Büyük Ayaklanması, Erzurum Olayı (1890)» [23] Sabah, 13 Haziran 2008 Foto: First World War Sanasaryan Varjaranında, öğrenci hayatı Photos: Facebook 18

19 19

20 20

21 21

22 Sanasaryan Varjaranında yetişen, yetiştiren önemli şahsiyetlerden birkaçı * Vartkes Serengülian ( Վարդգէս Յովհաննէս Սէրէնկիւլեան ) * Hratchia Adjaryan ( Հրաչյա Աճառյան ) 22

23 * Aram Aramyan ( Արամ Արամյան - Թաթուլ ) * Grikor Mirzaian Suni Գրիգոր Միրզայեան Սիւնի * SARGIS KHACHATRYAN Սարգիս Խաչատրյան (1886 -Malatia- 1947) Erzurum (Karin / Կարին) Sanasaryan okulununda öğrenimini 1911 de bitirdikten sonra SARGIS KHACHATRYAN Սարգիս Խաչատրյան ( ), I ci Dünya savaşı esnasında Paris te bulunduktan,1914 de Roma Güzel Sanatlar Akademisinden mezun olduktan sonra ermeni mültecisi olmuştur yıllarında Spahan da, yıllarında ise Hindistan (Sri Lanka) da bulunmuştur. Tanınmış eserleri arasında Ararat Dağı nı sayabiliriz. 23

24 Gathering cotton-wool. The mount Ararat (Արարտ Լերը) 50,5x60 Foto : Gallery Am Sanasaryan kurucusunun torunu ve Belediye Binası Erzurum Belediye binası önceleri Ermeni Sanasaryan Okulu binasıdır. Resimdeki şahıs, okul kurucusunun torunu Bayan Susanna dır. Büyük babasını kucaklarcasına Foto : lh3 ggpht Yazışma Adresi: info@gelawej.net 24