UD YAPIMI ve SÜSLEMECİLİĞİ

Transkript

1 T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Temel Bilimler Ana Bilim Dalı UD YAPIMI ve SÜSLEMECİLİĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Ejder PAMUKÇU Danışman Doç. Dr. M. Hakan CEVHER İzmir 2003

2 ÖNSÖZ GİRİŞ İÇİNDEKİLER I. BÖLÜM UD YAPIMINDA KULLANILAN MAKİNELER VE EL ALETLERİ I. UD YAPIMINDA KULLANILAN MAKİNELER A- Şerit Testere Makinesi B-Kompresör C- Planya ve Daire Testere D-Disk Zımpara E-El Freze Makinesi F- Titreşimli Zımpara Makinesi G- Dikey Delik Makinesi II. UD YAPIMINDA KULLANILAN EL ALETLERİ A-Ölçü ve Kontrol Aletleri a- Kumpas b-metreler c-komparatör d-gönye...08 e-kontrol ve Tesviye Mastarı B-Biçme ve Rendeleme Aletleri a-çekme Testere b- Alıştırma Testeresi c- Kıl Testere d-planya I

3 e-makta Rendesi (Avuç İçi Rende) f-pastran Kolu g- Rayba h- Burgutraş C- Kesici Kalemler a-düz Kalemler b-oluklu Kalemler c- Bıçaklar D- Perdah Aletleri a-sistireler b-zımpara Takozları Ve Zımparalar c-masat E-Eğe ve Törpüler F- Markalama ve Delme Aletleri a-helisel Matkaplar b-çizecek ve Bız c- Roza ve Ses Deliği Açma Matkabı d-forstner Matkabı e-tıkaç Matkabı G-Tutkallama ve Sıkma Aletleri a-tutkal (Güliten) b-tutkal Tavası ve Fırçası c-mengene d-işkenceler e-havya II

4 H-Ağaç Kıvırma Aletleri a-fırın b-ütü II. BÖLÜM UD YAPIMI A-Ses Kutusu Kalıbı Yapımı B-Ses Kutusu Yapımı C-Sap Yapımı ve Ses Kutusuna Montajı D-Burguluk Yapımı Ve Montajı E-Ses Tablası Yapımı a-ses Tablası b-ses Delikleri Ve Rozaları c-balkonlar ve Ses Tablasının Montajı d-mihrap ve Klavye e-kenar Filatoları f-eşik g-kafesler h-mızraplık G-Klavye Tesviyesi H-Cilaya Hazırlama ve Cila a. Cila b. Selülozik Dolgu Verniği c. Selülozik Saydam Vernik J. Ud un Tellenmesi ve Akordu III

5 III. BÖLÜM UD SÜSLEMECİLİĞİ A- Ud Süslemeciliğinde Kullanılan Motif Örnekleri a- Kafes Motifleri b- Klavye Motifleri c- Mızraplık Motifleri d- Aynalık Motifleri SONUÇ EKLER Ek 01: Ud Çizimi Ek 02: Ses Kutusu Kalıbı Üst Görünüşü Ek 03: Ses Kutusu Kalıbı Yan Görünüşü Ek 04: Ses Kutusu Kalıbı Ön Görünüşü Ek 05: Burguluk Yan Görünüşü (Ölçek 1/1) Ek 06: Burguluk Ön Görünüşü (Ölçek 1/1) Ek 07: Burguluk Arka Görünüşü (Ölçek 1/1) Ek 08: Sap Ön Görünüşü (Ölçek 1/1) Ek 09: Sap Yan Görünüşü (Ölçek 1/1) Ek 10: Sap Arka Görünüşü (Ölçek 1/1) Ek 11: Ses Tablası Balkon Çizimi Ek 12: Ud Çizimi (Ölçek 1/1) Ek 13: Ses Kutusu Kalıbı Üst Görünüşü (Ölçek 1/1) Ek 14: Ses Kutusu Kalıbı Yan Görünüşü (Ölçek 1/1) Ek 15: Ses Kutusu Kalıbı Ön Görünüşü (Ölçek 1/1) Ek 16: Ses Tablası Balkon Çizimi (Ölçek 1/1) IV

6 DİZİNLER Resim Dizini Motif Dizini KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ V

7 ÖNSÖZ Geleneksel Türk Müziği Konservatuarlarında Ud yapımı ile ilgili çalışmalar yazılı kaynak eksikliği nedeniyle ustadan çırağa aktarılanlar doğrultusunda olmuştur. Ud yapımı ve süslemeciliği alanında sistematik ve metodik çalışmaların azlığı göz önünde bulundurularak Geleneksel Türk Müziği Konservatuarlarının Hazırlı, Lisans ve 4. sınıflarının eğitiminde kullanmak amacı ile Ud yapımı ve süslemeciliği konusunda metodik bir çalışma gerçekleştirmeye çalıştım. Çalışmalarım sırasında bana destek olan tez danışmanım Temel Bilimler Bölüm Başkanı Doç. Dr. M. Hakan CEVHER e, Öğretim Görevlisi Cem ESKİCİLER e ve tezin oluşumu sırasında bana destek olan aileme teşekkür ederim. VI

8 GİRİŞ Organoloji, çalgıları sınıflandıran, tarihsel gelişimlerini ve teknik özelliklerini araştırıp tüm yönleri ile tanıtan bir bilim dalıdır. Ancak özellikle Geleneksel Türk Müziği çalgılarının yapımı ile ilgili organolojik çalışmaların azlığı bilinmektedir. Ülkemizde konservatuarlar bünyesinde kurulan çalgı yapım bölümlerinde çalgıların yapımı ve geliştirilmesi ile ilgili eğitim ve öğretim programı yer almaktadır. Bu eğitim programı eğitimcilerin birikimlerinin öğrencilere aktarımı şeklinde özetlenebilir. Ud yapımı ile ilgilenenler ve konservatuarların çalgı yapım bölümü öğrencileri için metodik bilgiler ile desteklenen ve Ud yapım aşamalarının fotoğraflandığı çalışmaların azlığı bilinmektedir. Metodik bir anlayış ile yazılmış böylesi çalışmalar çalgı yapımını sistemli bir temele oturtup verimlilik ve kalite unsurlarını arttırabilir. Bu çalışma yukarıdaki bilgilerin ışığında konservatuarların çalgı yapım bölümleri için beş yıllık eğitim sürecine sistematik bir yaklaşım getirmektedir. Çalışma da pedagojik yöntem ele alınmıştır. Beş yıllık eğitim sürecinde kullanılması düşünülen bu çalışma daha önce eğitim ve öğretimde kullanılan kanıtlanmış ve uygulanmış verilerin yansımasıdır.

9 I. BÖLÜM UD YAPIMINDA KULLANILAN MAKİNELER VE EL ALETLERİ I. UD YAPIMINDA KULLANILAN MAKİNELER A- Şerit Testere Makinesi Adını kesici lamasının biçiminden alan şerit testere makinesi, kalas ve parçaların boylarını, genişlik ve kalınlıklarını istenilen ölçüde kesmede, eğmeçli şekilli parçaları kesme işleminde kullanılır. 1 Resim 01: Şerit testere B-Kompresör Hava veya su soğutmalı sistem ile çalışan, püskürtme düzeni için gerekli basınçlı havayı oluşturan alete kompresör denir 2. 1 A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997 s Nazım ŞANIVAR; Ağaçişleri Üst Yüzey İşlemleri, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s

10 Resim 02: Hava kompresörü C- Planya ve Daire Testere Planya makinesi, iş parçalarının yüzeylerini rendeleyerek düzlem hale getirme, komşu iki yüzeyi birbirine dik olarak veya istenilen açıda rendeleme işlerinde kullanılır. 3 Daire testere makinesi, yüzeyleri düzeltilmiş iş parçalarının boylarını, genişlik ve kalınlıklarını istenilen ölçülerde ve açılarda kesme işlerinde kullanılan makinedir. 4 Resim 03: Planya ve Daire Testere 3 A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s ATMB, age. s

11 D-Disk Zımpara Disk zımpara makinesi, daha çok masif parça başlarının değişik açılarda zımparalanması işlemlerinde kullanılır. Makinenin büyüklüğü, disk çapı ile belirlenir ve ortalama 30 ve 60 cm. çapında olur.5 Resim 04: Disk Zımpara E-El Freze Makinesi Freze iş parçalarına lamba, kiniş,kordon, pah açma, kenar şekillendirme ve temizleme, zıvana, diş, kırlangıç kuyruğu, kızak ve kanal açma işlerinde kullanılan makine. 6 Resim 05: El Freze Makinesi 5 A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s ATMB.age. s

12 F- Titreşimli Zımpara Makinesi Titreşimli zımpara makinesinde, motordan alınan dairesel dönme hareketi, bir ekzantirik kasnak yardımı ile titreşim şeklinde tabana iletilir. Bu makinede başlıca üç yönde titreşim hareketi vardır. Oval ve karışık yönlü titreşimler yüzeyde zımpara izleri bırakır. Doğrusal titreşimde ise böyle bir sakınca söz konusu olmadığından, en temiz sonuç elde edilir. Hem oval hem de doğrusal titreşime göre ayarlanabilen makine tipleri de mevcuttur. Makine çalıştırılıp, kendi ağırlığı ile yüzeyin her noktasında, ve oldukça yavaş bir şekilde gezdirilmek suretiyle zımparalama işlemi yapılır. 7 Resim 06: Titreşimli Zımpara Makinesi 7 A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s

13 G- Dikey Delik Makinesi Kısa parçaların başlarına, uzun parçaların ve tablalarında yüzeylerine her türlü kavela ve vida deliği delme işlemlerinde kullanılır. Tezgah üzerine bağlanan dikey delik makinesi tipleri de vardır. 8 Resim 07: Dikey Delik Makinesi 8 A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s

14 II UD YAPIMINDA KULLANILAN EL ALETLERİ A-Ölçü ve Kontrol Aletleri a- Kumpas Ağaçişlerinde dış çap, iş çap ve kalınlıkların ölçmesinde ve kontrol edilmesinde kullanılmak üzere metalden yapılmış olan ve oldukça duyarlı ölçme yapabilen alettir. 9 Resim 08: Kumpas b-metreler Metreler çeşitli boyutların ölçülmesinde kullanılır. Boyut ölçü birimi olarak başlıca iki sistem vardır. Metrik sistem ve İngiliz ölçü sistemi. 10 Resim 09: Metreler 9 A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s ATMB. age. s.28. 7

15 c-komparatör Çalgı yapımında geniş yüzeyli, ses tahtası gibi parçaların kalınlıklarının ölçülmesinde ve kontrol edilmesinde kullanılan ölçme aleti. Resim 10: Komparatör d-gönye Açıları ölçme, markalama ve kontrol etme işlemlerinde kullanılan sert ağaçtan veya metalden yapılmış olan gönyeler, genel yapı olarak, bir tutamak ve buna bağlı çeşitli şekillerde bağlanmış olan bir lamadan meydana gelir. 11 Resim 11: Gönye 11 A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s.36. 8

16 e-kontrol ve Tesviye Mastarı Doğrusal çizgilerin veya özel şekillerin marka edilmesinde, yüzey kontrolünde ve kaplama gibi ince plakaların kesilmesinde kullanılan mastarlar, sert ağaçtan, hafif metalden veya plastikten yapılır. 12 Resim 12: Kontrol ve Tesviye Mastarı B- Biçme ve Rendeleme Aletleri a-çekme Testere Testereler, sivri uçlu dişleri yardımı ile gereçten küçük parçacıklar (talaşlar) koparmak suretiyle kesme yapan aletlerdir. Genellikle bir testere tutamak (sap) ve lama olmak üzere iki kısımdan meydana gelir. Çekme testere, daha çok küçük iş parçalarının çeşitli yönlerde kesilmesinde çok yaygın olarak kullanılan bir testere türüdür. Dişleri normal büyüklükte ve orta dalıcıdır. Sadece geriye doğru çekerken kesme yaptığı için, lamasının bükülmesi söz konusu değildir. 13 Resim 13: Çekme Testere 12 A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s ATMB. age. s

17 b- Alıştırma Testeresi Genellikle zıvanalı birleştirmelerin alıştırılmasında kullanılan alıştırma testeresinin laması oldukça ince ve küçük dişlidir 14. İleri ve geriye doğru çekerken kesme işlemi yapar.piyasada düz saplı ve mafsallı şekillerde bulunur. Resim 14: Alıştırma Testeresi c- Kıl Testere Dekupaj (keserek oyma) ve markiteri (kakma) işlerinde ince parçaların ve kaplamaların değişik şekillerde düz veya emeçli olarak kesilmesinde kullanılan kıl testeresinin U şeklinde bir gövdesi, ağaçtan bir tutamağı ve iki ucunda yataklara gergince bağlanan çok dar ve küçük dişli bir laması (kıl) vardır. Kıl genellikle dişleri tutamak yönünde ve normal gerginlikte gövdeye bağlanır aşağı doğru çekerek kesme işlemi yapar A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s ATMB. age. s

18 Resim 15: Kıl Testere d-planya Planya, kapaklı düz tığlı ağaçtan veya demirden oldukça büyük ve uzun gövdeli bir rendeleme aletidir. Geniş yüzeylerin düzeltilmesinde, parçaların cumba cumbaya alıştırılması işleminde kullanılır. 16 Resim 16: Planya 16 A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s

19 e-makta Rendesi (Avuç İçi Rende) Makta rendesi, çok küçük yapılı, demir gövdeli, kapaksız düz tığlı bir rendedir. Kesme açısı oldukça küçüktür ve tığ tabanı yukarı gelecek şekilde rende gövdesine yerleştirilmiştir. Tığın bu özel pozisyonu özellikle yüksel direnç gösteren rendeleme işleminde titreşim yapmadan çalışmasını sağlar. Rende, rahatça tek elle tutularak, rendeleme, pah kırma, kenar yuvarlama ve bunun gibi işlerde kullanılır. 17 Resim 17: Makta Rendesi f-pastran Kolu Pastran kolu, iç ve dış eğmeçli yüzeylerin rendelenmesinde kullanılan, çok kısa tabanlı ve özel şekilli bir alettir. 18 Resim 18: Pastran Kolu 17 A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997,s ATMB.age. s

20 g- Rayba Burgu deliklerini burguların konikliğine göre açma işinde kullanılan kesici el aletidir. Resim 19: Rayba h- Burgutraş Burguları kullanım yerine uygun koniklikte traşlayıp açan kesici el aletidir. Tercih edilen koniklikte standart açkı yapılır. Resim 20: Burgutraş 13

21 C- Kesici Kalemler a-düz Kalemler Ağaç işlerinde zıvana, diş, kertik gibi girintilerin boşaltılması, çeşitli oyma ve traşlamaların yapılması amacıyla kullanılan aletlere kesici kalemler denir. Düz kalemler, kesici ağızları düz (doğrusal) olan kalemlerdir. Kalemin kama açısı, özellikle tokmak darbeli kaba kesimler için, rende tığlarında olduğu gibi ; elle iterek yapılan ince traşlama işleri için de 20 olarak bilenir. Düz kalemler piyasada 3mm. ile 12mm. arasında birer mm; 12mm. ile 32mm. arasında ikişer mm. farklı genişliklerde bulunur. 19 Resim 21: Düz Kalemler b-oluklu Kalemler Oluklu kalemler, çeşitli olukların ve delik içi gibi eğmeçli yüzeylerin yontulmasında ve traşlanmasında kullanılan, gövdesi boydan boya oluk şeklinde 19 A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s.145, 148,

22 yapılmış kalemlerdir. Oluklu kalemlerin gövde kesitleri değişik yarı çaplı daire yayı biçiminde ve 3mm. ile 50mm. arasında değişik genişliklerde bulunur. 20 Resim 22: Oluklu Kalemler c- Bıçaklar Ağaçişlerinde kaplama kesme ve alıştırma işlemlerinde, çeşitli markalama işlemlerinde, soyma ve yontma işlemlerinde, çok değişik sap yapısına sahip bıçaklar kullanılır. Bıçakların gövdesi ince çelikten yapılır; gövde genişliğinin ya tamamı yada kesici ağzına yakın bir kısmı iki taraflı pahlı olarak bilenir ve yağ taşında çapağı düşürülür. Gerektiğinde bir kösele kayışa sürülerek çok keskin duruma getirilir. 21 Resim 23: Bıçaklar 20 A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997,s ATMB. age. s

23 D- Perdah Aletleri a-sistireler Sistre, orta sertlikte takım çeliğinden yapılmış bir perdah aleti olup, sert ağaçtan masif veya kaplamalı yüzeylerin kazınarak perdah edilmesinde kullanılır. Düzlem yüzeyler için, 1-1,5mm. kalınlıkta, ortalama 80x150mm. boyutlarında dikdörtgen şekilli; eğmeçli yüzeyler ve kordonlar içinde özel şekilli sistre lamaları kullanılır. 22 Resim 24 b-zımpara Takozları ve Zımparalar Ağaç işlerinde kullanılan zımparalar, cam, çakmak taşı, granit ve Seylan taşı elektrokorund ve silisyumkarpitten hazırlanır. Taneler kullanma yerine göre değişik özellikte kağıt veya bez üzerine yapıştırılır. 23 Zımparalama işlemi yüzeyin her noktasında eşit ve düzgün yapılabilmesi için kullanılan bastırıcı araçlara zımpara takozu denir A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s Nazım ŞANIVAR; Ağaçişleri Üstyüzey İşlemleri, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s ATMB.age. s

24 Resim 25:Zımpara Takozları c-masat Masat, sistre lamasının bilenmiş olan ağzını döndürerek kazıma durumuna getirmeye yarayan, sert çelikten, üçgen, yuvarlak veya oval gövdeli olarak yapılmış bir çubuktur. 25 Resim 26: Masat E-Eğe ve Törpüler Eğe ve törpüler rendelenmesi mümkün olmayan eğmeçli, köşeli veya çok küçük yüzeyli işlerin düzeltilmesinde, testere, sistre gibi aletlerin bilenmesinde kullanılan 25 A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997 s

25 üzerine kesici dişler açılmış özel yapılı çelik çubuklardır. Eğeler gövde kesitlerine göre değişik biçimlerde bulunur. 26 Resim 27: Eğe ve Törpüler F-Markalama ve Delme Aletleri a-helisel Matkaplar Ağaç, metal, plastik ve diğer çeşitli gereçlere yuvarlak delikler delmede kullanılan helisel matkapların gövde yapısı, çift kanallı helisel biçimdedir. Helisin ön kenarı, ince bir set şeklinde çıkıntılı ve keskin yapılmıştır. Bu set, matkabın delik içinde sıkışmasını önler ve deliğin yan yüzeylerinin temizlenmesini sağlar A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s ATMB. age. s

26 Resim 28: Helisel Matkaplar b-çizecek ve Bız Çizecekler gereç yüzeylerinde markalama yapmada kullanılan konik gövdeli ve sivri uçlu aletlerdir. 28 Bızlar ağaçlara ve kontraplak gibi ince levhalara küçük vida delikleri delmede kullanılır. Elle saptan bastırılıp sağa-sola döndürmek sureti ile delme işlemi yapar. 29 Resim 29: Çizecek ve Bız 28 A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s ATMB. age. s

27 c- Roza ve Ses Deliği Açma Matkabı Udun ses deliği ve roza kanallarını açma işinde kullanılır. Kanalları standart genişlik ve derinlikte oluşturmak için özel olarak yapılan matkaptır. Resim 30: Roza ve Ses Deliği Açma Matkabı d-forstner Matkabı Forstner matkapları, düzlem dipli deliklerin delinmesinde kullanılır. Bu matkabın ucu basık bir silindir biçiminde, bütün çevresi boyunca ön kesiciliği, küçük merkezleme uçlu, iki kesici ağızlı, ve iki eğik talaş kanallıdır. Forstner matkapların çapı ya mm. veya 1-16 cinsinden belirtilir ve 6mm. ile 50mm. arasında değişir. 30 Resim 31: Forstner Matkabı 30 A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s

28 e-tıkaç Matkabı Forstner matkabının gördüğü işin tersini yapmada kullanılır. İçi boş olan simetrik gövdesinin ucunda kesici ağızları ve talaş boşlukları ile gövde ortasından çıkan tıkaç parçalarını dışarı atmaya yarayan bir yarığı bulunur. Tıkaç matkapları 8mm ile 50 mm arasında değişir 31 Resim 32: Tıkaç Matkabı G-Tutkallama ve Sıkma Aletleri a-tutkal (Güliten) Hayvanların deri, kemik, sinir ve bunun gibi artıklarından elde edilir. Deri tutkalı, sepilenmiş yani tabaklanmış deri artıklarından üretilir. Kemik tutkalı, yağı alınmış kemiklerden üretilir. Deri ve kemik tutkalı genellikle karışık halde satılır. Deri tutkalının yapıştırma gücü kemik tutkalından üstündür. İyi nitelikteki karışık tutkallarda en az %30 oranında deri tutkalı bulunmalıdır A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s.175, Nazım ŞANIVAR, İrfan ZORLU; Ağaçişleri Gereç Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1980, s

29 b-tutkal Tavası ve Fırçası Tutkal tavaları, güliten tutkalların eritilmesinde ve ısıtılmasında kullanılan, bakır, pirinç gibi paslanmaz gereçlerden yapılmış özel kaplardır. Bu tavalar, içi su dolu bir dış kap ile tutkal konulan ve eritilen bir iç kaptan meydana gelir. 33 Genel yapı olarak fırçalar çeşitli hayvan kıllarının, bitki veya ağaç kabuğu liflerinin özel bir yapıştırıcı ve bağlantı sistemleriyle ağaçtan bir sapa bağlanması ile elde edilir. Resim 33: Tutkal Tavası ve Fırçası c-mengene İş parçalarının sabitlenip üzerinde çalışılmasına olanak sağlayan, tezgaha monteli alettir. Resim 34: Mengene 33 A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s

30 d-işkenceler Tutkalla yapıştırma işlemi yapabilmek için, tutkallanan yüzeylerin, genellikle belli bir basınç altında ve belli bir süre birbirine bastırılması ve sıkılması gerekir. Bu sıkma işini görmek üzere kullanılan aletlere genel olarak işkence denir. Sıkılacak parçaların özelliklerine göre işkenceler, değişik biçim ve yapıda bulunur. 34 Resim 35: İşkenceler e-havya Çalgı yapımında, ses kutusu dilimlerinin ısı yardımı ile yapıştırılmasında kullanılan, lama ve tutamaktan oluşan el aleti. Resim 36: Havya 34 A. Safa AFYONLU; Ağaçişleri Takım ve Makine Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s

31 H-Ağaç Kıvırma Aletleri a-fırın Ud, Tanbur gibi çalgıların, ses kutusu formunda yapılmış, ağaç dilimlerini kıvırmak için kullanılan alet. Resim 37: Fırın b-ütü Çalgı yapımında ağaçları çeşitli şekillerde kıvırabilmek için özel olarak yapılan, termostatlı ve resistanslı alet. Resim 38: Ütü 24

32 II. BÖLÜM UD YAPIMI Bir Ud un meydana getirilebilmesi için ilk aşama projelendirmedir. 35 Ud un form boyu, genişliği, tel boyu, sap boyu, burguluk, kalıp, ses delikleri, eşik, diğer ayrıntı ve özellikleri oranlanarak belirli kurallara göre ölçekli ve detaylı bir şekilde kağıt üzerine çizilir. Teknik çizim hatasız ve standart üretim yapabilmek için önemli bir kaynaktır. İkinci aşama şablon oluşturmadır. Şablon yapım aşamaları sırasında belirleme ve kontrol işlerinde kullanılan gereçtir. Hazırlanan çizimler referans alınarak asetat veya metal levha üzerine asetat kalemi veya çizecek yardımı ile kalem payları düşülerek simetrik bir şekilde çizilir. Daha sonra malzemenin yapısına göre bıçak veya kıl testere ile hassas bir şekilde çizgi üzerinde kesilir. Yüzeyde çapak veya bozukluk kalmayacak şekilde 400 kum zımpara ile tesviye edilerek hazırlanır. Yapım aşaması sırasında gerekli olan şablonlar: 1-Form şablonu 2-Kalıp şablonları 3-Sap ve ön takoz şablonları 4-Burguluk şablonu 5-Mihrab şablonu 6-Eşik şablonu 7-Mızraplık şablonu Hazırlanan proje ve şablonların ardından Ud yapımına geçilir. 35 Bkz: Ek, s

33 A-Ses Kutusu Kalıbı Yapımı Ses kutusu kalıbı, Ses kutusunun biçimini vermeye yarayan, kalıp çizimlerine uygun bir şekilde özel olarak yapılan araçtır. 36 Resim 39: Ses Kutusu Kalıbı Ses kutusu yapımında kullanılacak malzemenin MDF veya kontraplak gibi uzun ömürlü ve kolay deforme olmayan özellikte olması gerekir. Bu ikiliden birisi olan 18mm. kalınlığında MDF üzerine ön, yan ve orta iskelet kalıp şablonlarını yerleştirip çizdikten sonra, şerit testere makinesi ile çizgi üzerinden kesilir. Kesilen kalıp parçaları zımpara takozu ile gönye kontrolünde kalem izleri yok olana kadar tesviye yapılır. Daha sonra ön iskelet parçası üzerine belirlenmiş olan diğer iskelet parçaları, eksen çizgisi dikkate alınarak sıcak tutkal yardımı ile yapıştırılır. Tutkal kuruduktan sonra yapışma yerlerine, sağlamlık kazandırmak için havşalanarak vidalanır. Bu işlemlerin ardından orta iskelet parçalasın fazlalıkları öne ve arkaya doğru formun gelişine uygun bir şekilde pastran kolu, törpü ve zımpara takozu kullanılarak, esnek çelik cetvel kontrolünde hassas bir şekilde tesviye edilir. Tesviyesi tamamlanan kalıp dış etmenlerden etkilenmemesi ve ses kutusu yapımı sırasında dilimler arasından sızan tutkalların kalıba yapışmasını önlemek için verniklenir. 36 Bkz: Ek s. 85,86,87. 26

34 B-Ses Kutusu Yapımı Ses tablasında oluşan titreşimin çoğalmasını ve güçlenmesini sağlayan odak noktası ses kutusudur. Resim 40: Ses Kutusu Ses kutusu yapımına, takozluk ağaç malzemenin kesilmesiyle başlanır. Takozluk ağaç malzemenin sağlam ve hafif nitelikte olması gerekir. Örnek olarak ıhlamur veya limba ağacı verilebilir. Kesilen takozlar kalıba ağaç vidası ile bağlanır. Ön takoz form şablonunu kullanarak sap dibi şekli çizildikten sonra, takozlar kalıbın gelişine uygun bir şekilde öne ve arkaya doğru, pastran kol ve törpü ile çelik cetvel kontrolünde tesviyeleri yapılır. Takoz tesviyeleri tamamlandıktan sonra dilim genişliklerinin kalıba ve takozlara işaretlenmesine geçilir. Ses kutusu dilim sayısı li olabilir. Dilim genişliklerini kalıp ve takozlar üzerine işaretlenmesine son dilimlerden başlanır. Son dilim genişliklerini, orta dilim genişliklerine göre daha fazla bırakmak gerekir. Bunun nedeni ileride oluşabilecek deformasyonlar sonucu yapılacak tesviye sonucunda son dilimlerin, orta dilim genişliklerinde daha ince kalmasını önleyerek görüntü bütünlüğünü korumaktır. Kalıbın en geniş orta iskelet parçası üzerine son dilim genişliğini, orta dilim genişliğine göre 6-7 mm. daha geniş bırakmak gerekir. Ön takozlarda, son dilim uç genişliklerini 6 veya 7mm. Arka takozda son dilim uç genişliklerini 18-20mm. bırakmak gereklidir. Daha sonra arka takozda dilim uçlarının 27

35 birleşme noktası merkez alarak 20 yada 25mm. çapında yarım daire çizilir. Kalıbın en geniş orta iskelet parçası ve takozlardaki kalan mesafeler ölçülerek yapılmak istenen dilim sayısına, son dilimler hesaba katılmadan bölünerek orta dilimlerin en geniş ölçüsü ve uç kalınlıklarının ölçüleri bulunur. Takozlara ve en geniş orta iskelet parçası üzerine Filato kalınlıkları da hesap edilerek işaretlenir. Filato bir veya daha fazla değerli ağaç kaplamalardan elde edilen çeşitli genişlik ve kalınlıklarda olabilen şeritlere denir 37. Resim 41: Ses Kutusu Ön ve Arka Takozu Dilim genişliklerinin tespiti yapıldıktan sonra, dilim ağaçlarının kesilmesi işlemine geçilir. Kullanılacak dilim ağacının sert ağaç grubundan olması tercih edilmelidir. İki farklı renkte ağaç kullanılacaksa aynı özelliklerde olmasına dikkat edilmelidir. Örnek olarak vengi-paduk, tik-maun verilebilir. Ağaç tercihi yapıldıktan sonra 670mm. uzunlukta kesilip, 30mm. genişlik ve 3 mm. kalınlık ölçülerinde şerit testere makinesi ile taranıp dilim haline getirilir. Resim 42: Ses Kutusu Dilim Ağaçlarının Kesilmesi 37 İrfan ZORLU; Ağaçişleri Konstrüksiyon Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, s

36 Hazırlanan dilimler ıslatıldıktan sonra kalıba uygun bir şekilde fırın veya el ütüsü yardımı ile kıvrılır. Resim 43: Ses Kutusu Dilimlerinin Kıvrılması Kıvırma işleminin ardından dilimlerin alıştırılması işlemine geçilir. Dilim alıştırma işlemine ilk olarak orta dilimde başlanır. Orta dilimin eksenini belirleyip işaretledikten sonra, dilimin en geniş ölçüsünü ve uç kalınlıklarını, eksen çizgisine simetrik olarak işaretleyip 6 numara planya ve mermer zımpara yardımı ile düz bir zemin kontrolünde alıştırılarak, kalıp ekseni ile dilim ekseni çakışacak şekilde takozlara sıcak tutkal ile yapıştırılır. 29

37 Resim 44: Ses Kutusu İlk Diliminin Alıştırılması ve Yapıştırılması İlk dilimin ardından ikinci ve üçüncü dilimlerin alıştırılmasına geçilir. Dilimler arasında boşluk kalmadan hassas bir şekilde alıştırıldıktan sonra kalıp ve takozlar üzerinde belirlenmiş olan ölçüler dilim üzerine işaretlenip fazlalıklar diğer kenarlardan düz bir biçimde alınarak alıştırılır. Hazırlanan dilimler filatolu olarak takozlara ve ilk dilime sıcak tutkal ile raptiye ve havya yardımı ile yapıştırılır. Resim 45: Ses Kutusu 2. ve 3. Dilimleri 30

38 Dilimlerin birbirine alıştırılması işleminde, dilim uçlarından alarak alıştırma yapılırsa dilim kalıba doğru yatar. Dilim ortasından alınarak alıştırma yapılırsa kalıbın dışına doğru açar. Burada dikkat edilmesi gereken nokta kalıbın form gelişine uygun biçimde alıştırma yapıp kademe farkı oluşmasını önlemektir. İkinci ve üçüncü dilimlerin ardından aynı işlemler ses kutusu tamamlanıncaya kadar tekrarlanır. Resim 46: Tamamlanmış Ses Kutusu Tamamlanan ses kutusunu kalıptan çıkararak, iç yüzeyde oluşan tutkal akıntıları ve kalınlık farkları sistre yardımı ile tesviye edilir. Önceden hazırlanan 8 mm. genişliğinde kağıt veya bez bantlar ile dilim birleşme yerleri ortalanacak şekilde takozlara kadar sıcak tutkalla yapıştırılır. Resim 47: Ses Kutusu İç Görünüşü 31

39 Daha sonra ses kutusu dış tesviyesine geçilir. Dilim kalınlıkları 2-2,5mm. nin altına düşmeyecek şekilde pastran kol ve sistre yardımı ile yüzeyde bozukluk ve kademe farkı kalmayacak şekilde tesviye edilir. Tesviye işleminden sonra son dilim ağız tesviyesi disk zımpara makinesi ile yapılarak sapın takılmasına uygun hale getirilir. Resim 48: Ses Kutusu Dış Görünüşü Dış yüzey tesviyesinden sonra, arka takozda dilim uçlarının birleşme yeri forstner matkapla dilim kalınlığı kadar oyulur ve tıkaç matkabı ile hazırlanmış aynalık yerine monte edilir. Resim 49: Ses Kutusu Arka Görünüşü 32

40 C-Sap Yapımı ve Ses Kutusuna Montajı Sapın hazırlanmasına ıhlamur ağacının 250 mm. uzunluk, 60 mm. genişlik ve 25 mm. kalınlık ölçülerinde kesilmesiyle başlanır. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, yıl halkalarını ağacın geniş yüzeyine dik gelecek şekilde ayarlamaktır. Böylelikle tellerin çekme yönünde oluşan gerilime karşı mukavemet ve karşı koyma gücü oluşturulur. Daha sonra sapın ölçülendirilmesi işlemine geçilir. Eksen çizgisi işaretlendikten sonra, sap boyu, genişlikleri, kalınlıkları ve kırlangıç geçme çizimleri yapılır. Çizgiler üzerinden düzgün bir şekilde şerit testere makinesi veya çekme testere yardımı ile kesilir. Genişlik ve kalınlık ölçüleri işaretlenirken 2,5 mm. dilim kalınlık payı hesaplanarak ölçülendirme yapılır. Bitmiş sap genişlikleri 36x56 mm. 38x58 mm. veya 36x58 mm. olarak, kalınlık ölçüleri 17x21 mm. veya 18x22 mm. olarak verilebilir. Sap boyu ölçüsü, tel boyunun 1/3 üne eşittir. 38 Kalınlık ve genişlik ölçülerini belirleyen öğe yapımcının tercihi ve beğenisine sunacağı icracının isteğidir. Ölçülendirme işleminin ardından sap, ses kutusu ön takozunun formuna uygun bir şekilde baş eşik noktasına doğru avuç içi rende ve zımpara takozu ile yuvarlanır. 38 Bkz: Ek s. 80,81,82. Resim 50: Sap Üst ve Arka Görünüşü 33

41 Yuvarlama işleminin ardından sap dilimlerinin hazırlanmasına geçilir. Dilim sayısı li olabilir. Tercih edilen dilim sayısı ses kutusu dilim sayısı ile orantılı olmalıdır. Örnek olarak 23 dilimli ses kutusu için 9 dilimli sap düşünülebilir. Sapın en geniş ve en dar yeri tercih edilen dilim sayısına bölünür ve çıkan sonuçlar eksene simetrik olarak birleştirilerek dilim genişlikleri tespit edilir. Dilimler, filatoların kalınlıkları da hesap edilerek ses kutusunda olduğu gibi orta dilimden başlanarak yapıştırılır. Resim 51: Sapa Dilim Alıştırılması ve Yapıştırılması 34

42 Hazırlanan sapın kırlangıç geçki genişlikleri ve kalınlık ölçüleri, ses kutusu eksen çizgisine paralel ve simetrik olarak ölçülendirilip işaretlenir. Resim 52: Kırlangıç Geçki Görünüşü Belirlenen çizgiler üzerinden kesilerek, fazlalıklar düz kalem yardımı ile alınır. Resim 53: Kırlangıç Geçki Yuvasının Açılması 35

43 Daha sonra sap 2,5 lik açı ile ses kutusu eksenine paralel bir şekilde 39, sap dibi birleşim noktasında boşluk kalmayacak şekilde açılı zımpara takozu ve lama eğe ile sıkı sıkıya alıştırılır. Resim 54: Sap Alıştırılması ve Açı Kontrolü Ses kutusuna alıştırılan sap, sıcak tutkal ile yapıştırılır. Resim 55: Sapın Yapıştırılması 39 Bkz: Ek s. 77,78,79. 36

44 Tutkal kuruduktan sonra ön takozun iç kısmı oyma kalemleri yardımı ile ses kutusu içine uygun bir biçimde oyulur. Bu işlem Ud a hafiflik kazandırabilmek için kırlangıç geçki mukavemeti düşürülmeden yapılır. Resim 56: Ön Takoz İç Görünüşü D-Burguluk Yapımı Ve Montajı Burguluk Ud un tellerinin takıldığı ve akord işleminin yapıldığı bölümdür. 40 Resim 57: Burguluk Yan ağaçlar, takozlar, arka kapak, kenar çıtaları ve başlık olmak üzere beş bölümden oluşur. 40 Bkz: Ek s

45 Burguluk yapımına yan ağaçların hazırlanmasıyla başlanır. Yan ağaçlar birbirine preslenmiş iki parçadan oluşur. İç kısımda Akçaağaç dışa gelen kısımda ses kutusu ağacı kullanılır. Ses kutusu iki farklı renkte ağaçtan yapılmış ise son dilim ağaçları tercih edilir. Akçaağaç 12 mm. kalınlık, burguluk form boyu ve eni ölçülerinde kesilir. Dış ağaçlar 2,5 mm kalınlık ve belirlenen boy ve en ölçülerinde kesilerek, Akçaağaç üzerine sağlı sollu sıcak tutkalla yapıştırılır. Tutkal kuruduktan sonra daha önceden hazırlanan burguluk şablonu ile formu çizilip, burgu delik merkezleri biz yardımı ile işaretlenir. Daha sonra şerit testere makinesi ile çizgiler üzerinden kesilerek,zımpara takozu yardımı ile gönyeli bir biçimde tesviye edilir. Bu işlemlerin ardından burgu delikleri 6 mm. lik matkap ucu ile dikey delik makinesinde delinir. Hazırlanan yan ağaç ortasından kesilerek simetrik iki parça haline getirilir. Daha sonra takozların hazırlanmasına başlanır. Takozlar yan ağaçları birbirine simetrik bir şekilde bağlayan ağaçlardır. Yan ağaçların kalınlıkları ölçülür, burguluk alt ve üst genişlik ölçülerinde çıkarılarak alt ve üst takozun genişlik ölçüleri bulunur. Daha sonra 6 mm. kalınlıkta Akçaağaç üzerine belirlenen ölçüler çizilerek kesilir. Hazırlanan takozlar sıcak tutkalla yan ağaçlar birbirlerine karşılıklı gelecek şekilde ayarlanıp sıcak tutkalla yapıştırılır. Tutkal kuruduktan sonra takozların fazlalıkları tesviye edilerek arka kapak hazırlığına başlanır. Arka kapak 2 mm. kalınlıkta, burguluk genişlik ve uzunluğunda kesilerek hazırlanır. Hazırlanan ağaç ıslatılıp ütü yardımı ile burguluk arka formuna uygun olarak kıvrılır. Kıvrılan arka kapak sıcak tutkal ile burguluk formunda hazırlanmış aparat yardımıyla yapıştırılır. 38

46 Resim 58: Burguluk Arka Kapağının Yapıştırılması Bu işlemlerin ardından burguluk kenarları 3,5 mm. ye 3,5 mm olacak şekilde freze yardımıyla açılır. Daha sonra ses kutusu üzerinde kullanılmış filatolara uyumlu çıtalar kesilir. Kesilen çıtalar uzun kenarlara uygun şekilde kıvrılır ve açılan kanala yapıştırılır. Daha sonra alt ve üst kenar çıtaları, uçları verev olacak şekilde alıştırılarak yapıştırılır. Resim 59: Burguluk Kenar Çıtaları Bu işlemin ardından yan ağaçların iç kısımları ve takozlar içe doğru bıçak ve zımpara takozu yardımıyla yuvarlanır. Burguluğun başlığı şablona uygun bir biçimde kesilerek üst takoza yapıştırılır. Hazırlanan başlığın son şekli bıçak yardımıyla verilerek burguluk sapa takılmaya hazır hale gelir. 39

47 Resim 60: Burguluk Parçaları ve Aşamaları Burguluk lik bir açıyla, 5 mm. baş eşik payı bırakılarak sapın son dilimlerine paralel olacak şekilde ayarlanıp sap üzerine çizilir. Daha sonra çizgiler üzerinden hassas bir şekilde kesilir. Burguluk, kesilen yüzeye boşluk kalmayacak şekilde açılı takoz ve eğeler yardımıyla alıştırılarak, sıcak tutkal ile kaydırılmadan yapıştırılır. Resim 61: Burguluk Montajı E-Ses Tablası Yapımı Ses tablası Ud un sesinin oluşmasını sağlayan bölümdür. Ses tablasında kullanılan ağaç türleri ladin ve köknardır. Tercih edilen ağaç türünün özellikleri (sertliği, yumuşaklığı, damar yapıları) sese etki eden faktörlerdir. Yapımcılar arasında 40

48 aranan özellikler ve hazırlanışı farklılıklar gösterebilir. Ses tablası sekiz ana bölümde oluşur. Resim 62: Ses Tablası a-ses Tablası Ses tablası birbirine simetrik 500 mm. uzunlukta, 200 mm. genişlikte ve 2,5 mm kalınlıkta hazırlanan iki parçadan oluşur. Ses tablası ağacı altı numara planya yardımı ile gönyeli bir şekilde boşluk kalmayacak biçimde birbirine alıştırılıp sıcak tutkalla yapıştırılır. Bu işlemin ardından ses tablası ön ve arka yüzeyi perdah rendesi yardımı ile istenilen ölçülerde inceltilip sistre ve zımpara makinesi ile yüzey düzleştirilir. Kapak inceltme işlemi sırasında komparatörle kalınlıklar ölçülüp kontrol edilmelidir. Aksi taktirde istenilen ölçülerin dışına çıkılarak zayıf ve mukavemetsiz bölgeler oluşur.ses tablası ölçüleri ağacın sertliğine ve yumuşaklığına göre ayarlanır. Sap dibi kısmında 1.8 mm eşik yeri kısmında 1.5 mm nin altına düşürülmemelidir. Hazırlanan ses tahtası ses kutusu ön formuna eksen çizgileri üst üste gelecek şekilde yerleştirilip çizildikten sonra, çizgi dışından 2 mm. pay kalacak şekilde bıçak yardımı ile fazlalıklar kesilerek ses deliklerinin açılması işlemine hazır hale gelir. 41

49 Resim 63: Ses Tablası Kalınlık Kontrolü b-ses Delikleri Ve Rozaları Ses delikleri ses kutusunda güçlenen ve çoğalan sesin dışarı çıkmasına yarayan bölümdür. Bunun dışında rozaları ve kafes süslemeleriyle görüntü zenginliği yaratır. Resim 64: Ses Delikleri ve Rozalar Büyük ses deliği merkezi sap dibi eşik yerinin tam ortasına gelecek şekilde işaretlenir. Küçük ses delikleri büyük ses deliği merkezinden 85 mm. eşik yerine doğru eksene dik olacak şekilde 85 mm. sağına ve soluna simetrik olarak merkezlendikten sonra işaretlenip özel olarak hazırlanan roza ve ses deliği açma aparatıyla, roza ile ses deliği kanalları açılır. 42

50 Resim 65: Roza Kanalları Rozalar roza iç çapları ölçüsünde 10mm. daha geniş ölçülerde hazırlanmış silindirler üzerine, roza kanalları genişliğinde farklı renkte kaplamaları üst üste getirip silindir etrafına sıcak tutkal veya beyaz tutkalla yapıştırılarak hazırlanır. Daha sonra 2 mm. kalınlıkta kesilir. Hazırlanan rozalar kanal çapına uygun bir biçimde uçlarından verev olarak kesilerek alıştırılır. Daha sonra sıcak tutkal ile yapıştırılır. Tutkal kuruduktan sonra ses tablası yüzeyi ile bir olacak şekilde tesviye edilir. Resim 66: Rozalar ve Yapıştırılması 43

51 c-balkonlar ve Ses Tablasının Montajı Balkonlar ses tablasını güçlendirip, direnç veren çıtalardır. Ses tablasında kullanılan ağaçtan kesilerek hazırlanırlar. Balkon ölçüleri ses tablası arka yüzüne eksen çizgisine dik olacak şekilde çizilir. 41 Belirlenen uzunluk ölçülerinde 6 mm. kalınlık, 20 mm genişlikte yıl halkaları yapışacak yüzeye dik gelecek şekilde ayarlanıp kesilir. Hazırlanan çıtalar gönyeli bir biçimde düz veya kenarlara doğru eğmeçli olarak hazırlanıp sıcak tutkal yardımıyla yapıştırılır. Daha sonra yükseklikleri ve kenar şekilleri verilerek ses kutusuna montaja geçilir.balkon yerleri, ölçüleri ve şekilleri yapımcılar arasında farklılıklar gösterebilir. Resim 67: Ses Tablası Balkonları 41 Bkz: Ek s

52 Ses tablasının ses kutusuna montajına, ses kutusu ekseni ile tabla eksenini çakışacak şekilde ayarlayıp, balkonlar üzerine form çizgileri işaretlenerek başlanır. Daha sonra son dilim kalınlıkları balkon çıtaları üzerine işaretlenmiş olan form çizgilerine paralel olarak içe doğru işaretlenip, balkon uç kısımları alıştırma testeresi yardımıyla kapağa zarar vermeden kesilir.fazlalıklar bıçak yardımıyla atılır. Resim 68: Ses Tablasının Ses Kutusuna Alıştırılması 45

53 Daha sonra ses tablası eksen çizgisi referansında ses kutusuna yerleştirilerek kontrol işlemi yapılır. Hazırlanan kapak ses kutusu son dilimleri üzerinde içe doğru eğmeçli bir şekilde yapılan tesviye sonrasında, sıcak tutkal ile kağıt bant kullanarak yapıştırılır. Tutkal kuruduktan sonra kenar fazlalıkları ses kutusu son dilimleriyle bir olacak şekilde alınarak kenar filatolarına hazır hale getirilir. Resim 69: Ses Tablasının Montajı c-mihrap ve Klavye Mihrap sap dibi kısmına görüntü zenginliği yaratmak ve parmak baskısı sonucu ses tablasının kirlenmesini önlemek için yapılan parçadır. Mihrap ve klavye sert ağaçlardan yapılır. Örnek olarak abanoz ve pelesenk ağacı verilebilir.tercih edilen ağaç ses tablası sap dibi kalınlığında kesilir. Hazırlanmış ağaca mihrap şablonu ile şekli çizilerek kıl testere yardımı ile kesilir. Daha sonra mihrap sap dibi üzerine eksene 46

54 simetrik olacak şekilde bıçak yardımı ile çizilip, fazlalık oyulduktan sonra sıcak tutkal ile yapıştırılır. Resim 70: Mihrab Alıştırılması ve Yapıştırılması Klavye sap üzerine parmak baskısı olan yüzeye yapılan parçadır. Sapın açısına uygun bir şekilde sap genişliklerinde konik olarak kesilerek oluşturulur. Hazırlanan klavye sap üzerine bant işkence yardımı ile sıcak tutkal kullanılarak yapıştırılır. Resim 71: Klavyenin yapıştırılması 47

55 Bilezik, sap dibi arka yüzünün birleşme yerini güzelleştirmek ve kapatmak amacı ile yapılır. Ses kutusu ağacından 2,5mm. genişlik 1mm. kalınlıkta kesilir, ütü yardımıyla sap dış formunda kıvrılır ve sıcak tutkalla yapıştırılır. Resim 72: Bilezik e-kenar Filatoları Kenar filatoları ses tablası kenarlarına sağlamlık ve görüntü güzelliği yaratmak amacı ile yapılır. Genellikle klavye ve mihrap yapımında tercih edilen ağaçlardan hazırlanır. 4mm. genişlik 1mm. kalınlık ölçüsünde ses kutusu kenarları freze yardımıyla açılır. Daha sonra kenar ölçülerine uygun şekilde çıtalar hazırlanıp sıcak tutkal ve kağıt bant yardımı ile yapıştırılır. Resim 73: Kenar Filatolarının Yapıştırılması 48

56 Yapıştırma sırasında ses tablasına sızan tutkallar nemli bir bezle temizlenmelidir. Aksi taktirde kuruyan tutkallar temizlenirken kenar kalınlıkları istenilen ölçünün altına düşer yapıştırma işleminin ardından fazlalıklar sistre yardımıyla tesviye edilerek kenar köşelerinde keskin hat kalmayacak şekilde yuvarlanır. f-eşik Eşik tellerin takıldığı ve tellerde oluşan titreşimin ses tablasına iletildiği parçadır. Resim 74: Eşik Eşik yapımında genellikle Akçaağaç kullanılır. Yapılmak istenilen eşik formunda Akçaağaç ölçülendirilip kesilir. Daha önceden oluşturulan eşik şablonu ile form, kağıt üzerine çizilir ve hazırlanan ağaca yapıştırılır. Daha sonra kıl testere ile çizgi üzerinde kesilip saatçi eğeleri yardımıyla tesviye edilerek yuvarlanır. Bu işlemlerin ardından tel delik yerleri eşik alt kısmından 6mm. yükseklikte çizimlerde belirtilen ölçülerde kumpas yardımıyla eşiğe taşınarak işaretlenir. Çiftli teller 1mm. lik, en kalın telin geçeceği delik 1,5 mm. lik matkap ucuyla dikey delik makinesinde delinir. Hazırlanan eşik siyah renge boyanıp, verniklendikten sonra eşik yerine sıcak tutkal ile yapıştırılır. 49

57 Resim 75: Eşik Montajı g-kafesler Kafesler ses delikleri içine görüntü zenginliği yaratmak için yapılan süslemelerdir. Ağaç, sedef, bağ, fil dişi ve kemik gibi malzemelerden yapılır. Hazırlanmış kafes motif fotokopileri, tercih edilen malzeme üzerine yapıştırılır. Motif içinden çıkarılacak parçalar üzerine teğet birer delik delinir Daha sonra kıl testeresi bu deliklerden geçirilip kıl testeresi kolu gerildikten sonra dikey kesme ile çizgi üzerinden kesilir. Kafeslerin kesilmesi işlemine motif merkezinden başlanır. Kesilen kafesler ince zımpara yardımıyla temizlenip ses deliklerinin iç kısmına yapıştırılır. 50

58 Resim 76: Kafes Montajı h-mızraplık Mızraplık Ud un çalımı esnasında, mızrap vuruşlarının ses tablasına zarar vermesini engellemek amacıyla yapılır. Kaplama ve bağ gibi malzemelerden, göze hoş gelecek şekilde simetrik veya asimetrik olarak 0,5 mm kalınlık ölçüsünde hazırlanıp, ses delikleri ve eşik arasına yapıştırılır. Resim 77: Mızraplık 51

59 G-Klavye Tesviyesi Klavye tesviyesi tellerin klavyeye olan yüksekliğinin ayarlanması işlemidir. Sap dibinde klavye ile teller arasında 2,5 mm boşluk kalacak şekilde sapın esneme payı da göz önünde bulundurularak burguluk kısmından mengeneye bağlanıp perdah rendesi yardımı ile sap dibinden başlayıp baş eşik yönüne doğru tesviye yapılır. bu işlemin ardından hassas mastar kontrolünde sırasıyla kum zımparaya kadar takoz yardımıyla tesviye edilerek yüzey düzlenir. Klavye tesviyesinde önemli olan nokta tellerin klavyeye olan yüksekliğinin iyi ayarlamaktır. Teller çok yakın olursa klavyeye çarpma yapar, yüksek olursa icracıya rahatsızlık verir. İdeal olan, cızlama yapmayacak şekilde 2,5-3 mm. yükseklik bırakmaktır. Tesviye işleminin ardından Ud cilaya hazırlanır. H-Cilaya Hazırlama ve Cila Son şekli verilmiş ses tablası ve klavye üst yüzeyi, cilalama ve üst yüzey işlemleri sırasında kirlenmemesi için Ud ön görünüşü şeklinde hazırlanmış kartonla kenarlarından bantlanarak kapatılır. Daha sonra cilalanacak yüzey sistre ve sırasıyla 220 kum ile 400 kum zımpara yardımıyla pürüzsüz ve temiz bir yüzey elde edilene kadar zımparalanır. Bu işlemlerin ardından yüzey nemlendirilir. Bu sayede yapım esnasında oluşan ezikler şişer, kurutulan yüzey 600 kum zımpara ile zımparalanarak cilaya hazırlanır. a-cila Cila çalgının dış yüzeyine sürülen, çalgıyı dış etkenlerden korumaya yarayan, aynı zamanda çalgıya parlaklık kazandırarak güzel görünmesini sağlayan katmandır. 52

60 Cila işlemi iki aşamalıdır. Birinci aşama ağacın gözeneklerinin doldurulmasıdır. İkinci aşama ise, parlaklığın sağlandığı son kat ciladır. b. Selülozik Dolgu Verniği Dolgu veya astar vernik adı ile piyasaya sürülür. Dolgu verniği, ağacın gözenek, göze zarı ve gözenekler arası boşluklarını doldurur. Mat ve parlak vernik sıvısı için sağlam, düzgün bir temel oluşturur. Vernik sıvısının ağaç tarafından gereksiz emilmesini önler. İyi sonuç alınabilmesi için ağaca sürülen dolgu verniğinin kalınlığı, işlemin sonunda oluşan filmin bütün kalınlığının ¼ ünü geçmemelidir. Kalın dolgu verniği, vernik filminin kalitesini düşürür. Fazlası, ağacın renginde değişiklikler de yapabilir. Dolgu verniği ile gözenekleri dolan ağaç, yeteri kadar verniklenmiş kanısını verebilir. Ancak bu görüntü yanıltıcıdır. Dolgu verniğinin oluşturduğu katmanın suya, neme ve özellikle çizilmeye dayanımı çok zayıftır. Selülozik dolgu verniklerinde ortalama kuruma zamanı 20 o C.de dakikadır. Zımparalanacak sertliğe erişmesi için dakika kurutulması gerekir. Selülozik vernikler, hemen bütün tekniklerle yüzeye sürülebilir. Bunları şöyle sıralayabiliriz: Cila topu, fırça, püskürtme tabancası. Püskürtme tabancası ile çalışırken gerekli basınç 2-3 atmosferdir. Tabanca uç açıklığı mm. olmalıdır. Resim 78: Cila Uygulaması 53

61 Resim 79: Cila Uygulaması c. Selülozik Saydam Vernik Saydam ve parlak katman veren selülozik vernikler, değişik özelliklerde üretilerek piyasaya sürülür. Örneğin bir türü dolgu verniklerini andırır. Nitroselüloz, alkid reçine, yumuşatıcılar ve yüksek oranda çinko bileşiği katılarak hazırlanırlar. İri gözenekli ağaçları bir veya iki defada dolduran türleri vardır. Selülozik verniklerin ağaç işlerinde en çok kullanılanı, eritici sıvı ve topla düzeltileni veya diskle parlatılan türüdür. Orta uzunlukta molekül bağlı Nitroselülozdan üretilir. Parlak katman veren selülozik verniklere yüzde otuz kırk oranında alkid yapay reçinesi katılır. Reçine katımı yüzünden kombine vernik adı verilen bu verniklere yüzde yirmi oranında yumuşatıcı ilave edilir. Yumuşatıcı gereçler vernik filmini esnekleştirir ve esnek kalmasını sağlar. Filimde çatlama olmaz. Selülozik parlak vernikler, gözenekleri doldurulmuş işlerde kullanılır. Vernik filimi parlatılabilir veya matlaştırılabilir. Selülozik parlak vernik püskürtme tabancası ve fırça ile uygulanabilir.püskürtme tabancası ile çalışılırken gerekli basınç 2-3 atmosferdir. Tabanca uç açıklığı mm. olmalıdır. Kullanışı diğer verniklere göre daha kolaydır. Küçük ve orta ölçekli atölyelerde rahatlıkla kullanılabilir. 54

62 Selülozik parlak vernik aşındırma yolu ile parlatılır. Yüzeyin özenle zımparalanmış ve üzerindeki girinti ve çıkıntıların düzeltilmiş olması, parlatma işlemini doğrudan etkiler. Zımparalanan iş sert kauçuk plakalı döner diskle ve parlatma pastası ile yapılır. Resim 80: Son Kat Cila J. Ud un Tellenmesi ve Akordu Tellenme işlemine baş eşikten başlanır. Baş eşik, klavye yüksekliğinden 0.5 mm. fazla olacak şekilde yerine alıştırılıp yuvarlanır. Daha sonra tel genişlikleri ön görünüş çiziminde belirtildiği şekilde baş eşik üzerine işaretlenip yuvarlak saatçi eğesi yardımı ile açkısı yapılır. Bu işlemlerin ardından burgular, burgutraş yardımı ile hazırlanıp burgu deliklerine rayba ile alıştırılır. Monte edilmiş burgulara tel delikleri biz yardımı ile işaretlenip, çiftli teller 1 mm lik en kalın tel burgusu 1.5 mm lik matkap ucu ile delinir. 55

63 Baş eşik ve burguların montajından sonra teller sırası ile alt eşik ve burgulara takılır. Resim 81: Burguların Montajı ve Tellenmesi 56

64 Ud un üzerinde beşi çift biride tek olmak üzere on bir tel kullanılır. Çift tellerin aynı sesi verecek şekilde akordlanması gerekir. Tellerin adları inceden kalına doğru sol, re, la, mi, si, fa diyezdir. Geleneksel Türk Müziği ses sistemindeki adlarının uluslar arası Müzikteki karşılığının farklı olması nedeniyle tel isimlerinin uluslar arası müzikteki karşılıkları inceden kalına doğru re, la, mi, si, fa diyez ve do diyez olmaktadır. 57

65 III. BÖLÜM UD SÜSLEMECİLİĞİ Çalgı süslemeciliği çalgının görüntüsünü zenginleştirmek ve değerini arttırmak amacıyla yapılır. Süslemecilik uygulamaları, çalgının sesini ve direncini olumsuz yönde etkilemeyecek kısımlara uygulanmalıdır. Ud süslemeciliğinde uygulama alanları ses kutusu, klavye, mızraplık, ses deliği kafesleri ve eşiktir. Süslemecilikte tasarlanan motif kompozisyonu, kullanılan malzemeler ve işçilik çalgının değerini ve görüntü güzelliğini etkileyen unsurlardır. Kullanılan malzemeler sedef, fildişi, bağa, kemik, ağaç ve çeşitli ağaç kaplamalardır. Türk çalgı süslemeciliğinde motif desenleri genellikle bitkisel, hayvansal, geometrik figürler kullanılarak oluşturulur. Uygulama teknikleri kakma ve kakma çeşitlemeleri (geçme ve keserek oyma) yöntemleridir. Fildişi, sedef, bağa, kemik, ağaç ve çeşitli kaplamalardan kıl testeresi ile kesilen desen ve şekilleri, masif ağaç üzerinde kesilen parçalara uygun bir şekilde açılan yuvalarına gömmek suretiyle elde edilen kompozisyona kakma denilir. Bu yöntem Ud da genellikle klavye ve ses kutusu için uygulanır. Kakma işleminin ilk aşaması, uygulanacak kısmın formuna uygun motif ve desenlerin çizimlerini oluşturmak ve malzeme türlerini seçmektir. Kakma işleminde tercih edilen malzeme mm kalınlığında ince levhalar şeklinde hazırlanır. Bu levhalar işlemenin hangi parçasını oluşturacaksa, o bölümün çizimleri parçalar üzerine yapıştırılır. Daha sonra kenar çizgileri üzerinden teğet ve dik olarak kıl testere ile kesilir. Kesilen parçalar hatalı yerleri varsa ince eğeler ile düzeltilir. Daha sonra elde edilen parçalar, kompozisyona uygun şekilde, alıştırma işleminin yapılacağı masif ağaç üzerine konulur. Sivri uçlu bir bız ile parçaların sınırları ağaç üzerine çizilir veya hazırlanmış motif kompozisyon çiziminin kopyası alıştırma yapılacak ağaç üzerine yapıştırılır. Daha sonra parçaların gireceği yerin sınırları sivri ve keskin uçlu bıçak yardımı ile kesilerek derinleştirildikten sonra motif parçaları kalınlıkları kadar oyma kalemleri ve bıçak yardımı ile oyularak boşaltılır. Motif yuvaları oyulduktan sonra parçaların yerine girip 58

66 girmeyeceği kontrol edilir. Bu işlemin ardından, oluşturulan motif oyuklarının içi ve kenarları tutkallanır ve parçalar yerine yapıştırılır. Tutkal kuruduktan sonra yüzey tesviyesi ile işlem tamamlanır 42. Kakma tekniği diğer bir çeşitlemesi olan keserek oyma yöntemi ile Ud da ses deliği kafesleri ve eşik yapılır. Ses deliği kafeslerinin oluşturulmasına, kafes motiflerinin ses deliği çapına uygun bir şekilde çizilmesi ve uygulamanın yapılacağı malzemenin hazırlanması ile başlanır. Tercih edilen malzeme, 2.5 mm. kalınlıkta ses deliği ölçülerinde hazırlandıktan sonra, kafes motifi parça üzerine yapıştırılır. Daha sonra motif üzerinden çıkarılacak parçalara 1 mm lik matkap ucu ile delik açılır. Kıl testeresi, bu deliklerden geçirilip, kolu gerilerek çizgilere teğet ve dik olarak kesme işlemi yapılır. Kafes kesim işlemi, motif merkezinden başlanıp dışa doğru yapılır. Hazırlanan kafes daha sonra ince zımparalar ile tesviye edilerek parlatılır. Geçme yöntemi iki farklı malzemenin söztemsili sedef ve bağanın üst üste getirilip kıl testeresi ile kesilmesiyle oluşan parçaların yer değiştirilmesi sonucu elde edilen kompozisyona denilir. Bu yöntemle genellikle Ud da mızraplık ve ayna üzerine işlemeler yapılır. Geçme yönteminde ilk aşama uygulanacak motifin dış ölçülerinde kullanılacak yerin kalınlığına göre farklı malzemelerin hazırlanmasıdır. Hazırlanan malzemeler üst üste geçici yapıştırmayla birbirine tutkallanır. Daha sonra uygulanacak motif fotokopisi yapıştırılarak, kesilecek motif çizgisi üzerine 0.7 mm lik delik açılır. Açılan delikten kıl testeresi geçirilerek motif kenar çizgisine teğet ve dik olarak kesilir. Kesilen parçalar geçici yapıştırmalarından ayrılıp, birbirleri ile yerleri değiştirilerek motif kompozisyonu tamamlanır. Bu yöntemle birden fazla kompozisyon elde edilir. Geçme yönteminde malzeme olarak ağaç kaplama tercih edilirse, kaplamalar 2 mm lik ağaç levhalar arasına sıkılarak kesme işlemi yapılır. 42 İrfan ZORLU; Ağaçişleri Konstrüksiyon Bilgisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1997, s