T.C. ÇEVRE ve ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI TABİAT VARLIKLARINI KORUMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Transkript

1 T.C. ÇEVRE ve ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI TABİAT VARLIKLARINI KORUMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Patara Özel Çevre Koruma Bölgesi Tür ve Habitat İzleme Projesi Kapsamında Patara Kumsal Alanında Deniz Kaplumbağaları (Caretta caretta, Chelonia mydas) ve Nil Kaplumbağası (Trionyx triunguis) Popülasyonlarının Araştırılması İzlenmesi ve Korunması Projesi Final Rapor Kasım 2012 Türkiye Tabiatını Koruma Derneği

2 İçindekiler Sayfa No Özet 5 Abstract 6 1. Giriş 7 2. Amaç 8 3. Kapsam Çalışma Alanı Çalışma Takvimi Personel Çalışma Takvimi (165 Günlük İş Planı) Proje İş Takvimi Araştırmada Kullanılan Metodlar Araştırmada Kullanılan Teknik Ekipman Proje Kapsamında Yer Alan Türler ve Özellikleri Deniz Kaplumbağaları (Caretta caretta ve Chelonia mydas) Literatür Bilgileri Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası (Trionyx triunguis) Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası ile İlgili Literatür Bilgisi Trionyx triunguis (Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası) ile İlgili Çalışma Yöntemi Bulgular Alan Kullanımı ve Sorunlar Karşılaştırmalı Değerlendirme Öneriler 49 Kaynaklar 51 Ekler 56 2

3 Şekiller Dizini Sayfa No Şekil 1. Patara Kumsal Alanı 8 Şekil 2. İz Bilgi Formu 10 Şekil 3. Yuva Bilgi Formu 11 Şekil 4. Trionyx triunguis in Türkiye deki Dağılımı 29 Çizelgeler Dizini Sayfa No Çizelge 1. Çalışma Takvimi 12 Çizelge 2. Proje İş Takvimi 12 Çizelge 3. Patara Kumsalı nda Geçmiş Yıllarda Yapılmış Olan Çalışmalar 25 Çizelge 4. C. caretta ve C. mydas ın aylara göre yuva ve iz durumu 32 Çizelge 5. C. caretta yuvalarına ait ıslak, yarı ıslak ve kuru kum ölçüleri 33 Çizelge 6. C. mydas yuvalarına ait ıslak, yarı ıslak ve kuru kum ölçüleri 33 Çizelge 7. C. caretta ve C. mydas için kuluçka süreleri 34 Çizelge 8. C. caretta yumurta ve yavrularının genel durumu 35 Çizelge 9. C. mydas yumurta ve yavrularının genel durumu 35 Çizelge 10. C. caretta ya göre yuva derinlikleri ve çaplarına ait istatistiksel 41 veriler Çizelge 11. C. caretta ya göre yuva nem oranına ait istatistiksel veriler 42 Çizelge 12. Markalanan C. caretta lara ait DKB, DKE, EKB ve EKE boyları 42 Çizelge 13. Markalanan C. caretta lara ait DKB, DKE, EKB ve EKE ye ait 43 istatistiksel veriler Çizelge 14. Yuvalara ait sıcaklık verileri 44 Grafikler Dizini Sayfa No Grafik 1. C. caretta türünde aylara göre yuvalı ve yuvasız çıkış sayılar 31 Grafik 2. C. mydas türünde aylara göre yuvalı ve yuvasız çıkış sayılar 31 Grafik 3. C. caretta yuva ve izlerinin denize göre uzaklıkları 32 Grafik 4. C. mydas yuva ve izlerinin denize göre uzaklıkları 33 Grafik 5. Aylara göre yarı, tam ve toplam predasyon sayıları 34 Grafik 6. Patara Kumsalı nda C. caretta yuvalarına ait kontrol açışı sonuçlarına göre yumurtaların dağılımı 36 Grafik 7. Patara Kumsalı nda C. mydas yuvalarına ait kontrol açışı sonuçlarına göre yumurtaların dağılımı 36 Grafik 8. C. caretta yumurta predatörlerine ait yüzdesel dağılım 37 Grafik 9. C. caretta yuvalarında embriyonik gelişimi yarım kalan yumurtaların erken, orta ve geç olma durumuna göre oranları 38 Grafik 10. C. mydas yuvalarında embriyonik gelişimi yarım kalan yumurtaların erken, orta ve geç olma durumuna göre oranları 38 Grafik 11. Patara Kumsalı nda C. caretta yumurtalarından çıkan yavruların genel durumu 40 Grafik 12. Patara Kumsalı nda predasyona uğrayan C. caretta yavrularının predatörlere karşı oransal dağılımı 40 Grafik 13. Yıllara göre yuva sayıları 48 Grafik 14. Yıllara göre yuva sayısında artışı gösteren korelasyon eğrisi 49 3

4 Fotoğraflar Dizini Foto 1. Kumsalın doğu ucu 16 Foto 2. Kumsalın doğu ucunun yakınında yer alan kafe ve turistik alan 16 Foto 3. Kumsalın batı yönüne doğru görünümü 16 Foto 4. Eşen Çayı 16 Foto 5. Denizden karaya doğru geri sahadaki kumullar 16 Foto 6. Kafe önündeki turistik alan 16 Foto 7. Kumsaldaki kulübede yer alan ofis 17 Foto 8. Yuvalayan ergin dişi Caretta caretta 17 Foto 9. C. caretta ve izi 17 Foto 10. Yüzeyüstü kafesleme 17 Foto 11. Yüzeyaltı kafesleme 17 Foto 12. Sıcaklık ölçer ile yuva sıcaklığının ölçümü 18 Foto 13. Yuvasız çıkış 32 Foto 14. Yuvalı çıkış 32 Foto 15. Kontrol açışı 34 Foto 16. Tilki ye ait yumurta predasyonu 37 Foto 17. Martı ya ait yumurta predasyonu 37 Foto 18. Yumurta içi predatör 37 Foto 19. Domuz predasyonu 37 Foto 20. Erken embriyo 39 Foto 21. Orta embriyo 39 Foto 22. Geç embriyo 39 Foto 23. C. mydas yavrusu 39 Foto 24. C. caretta yavrusu 39 Foto 25. Tilki predasyonu 41 Foto 26. Martı predasyonu 41 Foto 27. Yuvaların kafeslenmesi 41 Foto 28. Yavru çıkış izi 42 Foto 29, Markalama çalışması sırasında C. caretta dan alınan vücut 43 30, 31, 32. ölçümleri Foto 33, Sahilde yapılan sözlü bilgilendirmeler Foto 35, El broşürü ile bilgilendirme Foto 37, Yerli ve yabancı turistlerle yapılan gece arazi bilgilendirmesi Foto 39. Tilki predasyonu 45 Foto 40. Sahildeki çevresel kirlilik 45 Foto 41. Sahildeki zirai ilaç atıkları 46 Foto 42. Motorlu araçlara ait izler 46 Foto 43, Yumurtlama ve yavru döneminde ağla yapılan balıkçılık Foto 45. Yuvalardan sökülen kafesler 47 Foto 46. İnsan-kaplumbağa alanını gösteren yeşil kazıklar 47 Foto 47, Sahilden kum alımı Foto 49, Eşen Çayı kısmında kesilen ağaçlar

5 ÖZET Patara kumsalında 2012 yılında arazi çalışmaları 21 Mayıs ile 15 Eylül arasında yapılmıştır. Bu süre içerisinde toplam 169 Caretta caretta ve 2 Chelonia mydas yuvası tespit edilmiştir. Bunun yanında 388 C. caretta ve 5 C. mydas yuvasız çıkışı tespit edilmiştir. Bu veriler ışığında C. caretta için yuva yoğunluğu 12,07 yuva/km ve C. mydas için yuva yoğunluğu 0,14 yuva/km olarak hesaplanmıştır. 171 yuvanın 46 tanesi kısmen 49 tanesi ise tamamen predasyona uğramıştır. İnkübasyon süresi C. caretta türü için 98 yuvada ortalama 49 gün, C. mydas için 2 yuvada ortalama 52 gün olarak hesaplanmıştır. 169 C. caretta yuvasındaki toplam yumurta sayısı dır ve yuva başı ortalama yumurta sayısı 67,69 dur. Bu yumurtaların %43,10 undan yavru çıkarken, %34,23 ü predasyona uğramıştır. C. mydas türü için toplam yumurta sayısı 148 dir ve yuva başına düşen ortalama yumurta sayısı 74 tür. Bu yumurtaların %58,78 inden yavru çıkarken, %31,08 i gelişimini tamamlayamamış embriyodur. Predasyona uğramış 3916 C. caretta yumurtasının %90,94 ü tilki tarafından tahrip edilmiştir. C. mydas ta ise predasyona uğramış 8 yumurtanın 4 ü tilki tarafından tahrip edilmiştir. Gelişimini tamamlayamamış C. caretta yumurtalarının %66 lık kısmı erken safhadadır. C. mydas ta da yine gelişimini tamamlayamayan yumurtaların %65 lik kısmı erken safhadadır. Yumurtadan çıkan C. caretta yavrularının %88 lik kısmı denize ulaşmayı başarmıştır. C. mydas ta ise yumurtadan çıkan 87 yavrunun 75 i denize ulaşmıştır. Predasyona uğrayan C. caretta yavrularının %50 si yengeç tarafından predasyona uğradığı belirlenmiştir. Predasyona uğrayan 7 C. mydas yavrusunun tamamı martı tarafından predasyona uğramıştır. Bu sezon 38 yuvadan 2565 yumurta daha uygun alanlara taşınmıştır. C. caretta yuvalarının ortalama derinliği 52,02 cm ve ortalama çapı 17,43 cm olarak bulunmuştur. C. mydas için ise ortalama yuva derinliği 70,50 cm ve ortalama çap 18,50 cm olarak bulunmuştur yılında 7 tane C. caretta markalanmıştır. Ayrıca 6 yuvaya sıcaklık ölçer yerleştirilmiştir. Bu sıcaklık ölçer verileri göz önüne alındığında Patara kumsalında %69,4 ile %91,6 oranında dişi birey oluşmaktadır. 5

6 ABSTRACT Field studies contucted between 21 May 2012 and 15 September 2012 in Patara Beach. During this period, totally 169 Caretta caretta nests and 2 Chelonia mydas nests has been determined. In addition, 388 C. caretta tracks and 5 C. mydas tracks has been determined. Based on these data for C. caretta nesting density 12,07 nest/km and C. mydas nesting density 0,14 nest/km, respectively. 46 of 171 nests have undergone semi predation and 49 of 171 nests have undergone full predation. Average incubation time for 98 C. caretta nests is calculated 49 days and average incubation time for 2 C. mydas nests is calculated 52 days. Total number of eggs in 162 C. caretta nests was and average number of eggs per nest is calculated 67,69. While 43,10% of this eggs became hatchling, and 34,23% of this eggs suffered predation. Total number of eggs of C. mydas was 148 and the average number of eggs per nest was 74. While 58,78% of this eggs became hatchling and %31,08 of eggs didn t complete their embriyonic stage. 90,94% of 3916 suffered predation C. caretta eggs were destroyed by foxes. 4 of 8 suffered predation C. mydas eggs were destroyed by foxes. 66% portion of uncompleted their development C. caretta eggs was early stage. 65% portion of uncompleted their development C. mydas eggs was early stage again. 88% of hatched C. caretta juveniles managed to reach the sea. 75 of 87 hatched C. mydas juveniles managed to reach the sea. 50% of exposed to predation C. caretta juveniles were destroyed by crabs. All of exposed to predation C. mydas juveniles were destroyed by seagulls. This season 2565 eggs in 38 nests was moved to appropriate fields. Average depth and diameter of C. caretta nests were found 52,02 cm and 17,43 cm, respectively. Average depth and diameter of C. mydas nests were found 70,50 cm and 18,50 cm, respetively. 7 C. caretta marked in In addition, temperature gauges was placed into the 6 nests. Given this temperature gauges data is composed 69,4% and 91,6% female indivuals in Patara Beach. 6

7 1. GİRİŞ Bu proje kapsamında, Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü Patara Kumsal Alanında geçmiş yıllarda koruma ve izleme çalışması yapılan Deniz Kaplumbağaları (Caretta caretta, Chelonia mydas) ve Nil Kaplumbağası (Trionyx triunguis) populasyonlarının araştırılması ve korunması faaliyetleri gerçekleştirilecektir. Proje Ekibi aşağıda verilmiş olup, çalışacak olan diğer gönüllülerin isimleri ayrıca bildirilecektir. Proje Koordinatörü: Prof. Dr. Kurtuluş Olgun Biyolog: Uz. Biyolog Emin Bozkurt Biyolog Süleyman Ceylan Biyolog Fatih Çakmak İlave Personel (İzleme Çalışmasında Yer Alacak Gönüllüler): Serdar Özcan Adnan Menderes Üniversitesi, Biyoloji Bölümü Çiçek Gümüş Adnan Menderes Üniversitesi, Biyoloji Bölümü Kevser Kulalıgil Gözde Erdem Ali Bülent Karamanlıoğlu Ahmet Avcıer Sedef Avcıer Dikmen Avcıer Elif Şenpınar Gürkan Alkan Kübra Alkan Süleyman Demirel Üniversitesi, Biyoloji Bölümü Prof. Dr. Mario A. Lopez- Denver University Zulema Lopez- Denver University Evgeny Antropov Sarah Pearce Nikolay Zhukov Elena Zhukova Proje ekibi ile ilgili özgeçmişler ve diğer bilgi ve belgeler sözleşmenin imzalanmasını takiben kuruma sunulmuştur. Proje kapsamında tarihinde arazi çalışmasına başlanmış olup, arazi çalışmasına ait fotoğraf ve bilgiler özet olarak rapor içerisinde verilmiştir. 7

8 2. AMAÇ: Patara Özel Çevre Koruma Bölgesi Kumsal Alanında, önceki yıllarda başlatılan deniz kaplumbağaları (Caretta caretta, Chelonia mydas) ve populasyon izleme çalışmalarının 2012 yılı üreme periyodu içinde devam ettirilmesi, bölgelerin turizm ve deniz kaplumbağalarının yuvalama alanı olarak örtüşmesinden kaynaklanan sorunlarının aşılması için yerel halk, ziyaretçi ve turizm yatırımcılarının eğitim ve bilinçlendirme yolu ile koruma faaliyetlerine iştirakinin sağlanması ve yönlendirilmesidir. 3. KAPSAM: 1. Özel Çevre Koruma Bölgesi kumsal alanlarındaki yuvalamaların zamansal ve bölgesel dağılımı ile yoğunluğu saptanacak, kumsalların her bir bölgesinde yuva, yumurta ve yavruları olumsuz etkileyen şartlar takip edilecek ve yeterli seviyede veri toplanabilecek aralıklarla düzenli olarak kumsal taranacaktır, imkanlar dahilinde ergin bireylerin markalaması yapılacaktır. Bu kapsamda Caretta caretta ve tespit edilmesi durumunda Chelonia mydas türü deniz kaplumbağaları için; -Ergin dişi bireylerin kumsala çıkış tarih ve yerleri (GPS ile koordinatlarının tayini), çıkışların yuvayla sonuçlanma durumu - Türlerin yuvalama alanları 1/ ölçekli sayısal haritaları üretilecektir. -Yuvasız (iz) ve yuvalı çıkışların aylara göre dağılımı ve % oranları -Yuvasız (iz) ve yuvalı çıkışların kumsalın bölgelerine göre dağılımı ve % oranları -Yuvasız (iz) ve yuvalı çıkışların denizden uzaklığa göre dağılımı ve % oranları -Yuva derinlik çapları, kuluçka büyüklüğü ve kuluçka süresi -Yuvalardaki predasyon, yavru çıkışı ve bozulma durumları -Yumurtadan çıkmış yavruların yuva içinde kalma ve yuva yüzeyine ulaşma durumları -Yavruların yuva ağzında kalma ve yuvayı terketme oranları -Yuva ağzında kalmış yavruların ölüm ve canlılık durumları -Yavruların denize giderken ölme ve denize ulaşabilme durumları -Yuva yoğunluğunun geçmiş yıllardaki yuva yoğunlukları ile karşılaştırılması (yuva/km) ve yılı üreme periyodunda markalama yapılabilen ve geçmiş yıllarda markalama yapıldığı tespit edilen ergin dişi bireylere ait veriler sayısal olarak verilecektir. -Kumsal ve yuva sıcaklık profillerinin de araştırılarak yavru cinsiyet oranlarının tahmin edilmesi yapılacaktır. -Son 5 yıla ait popülasyon verileri(ergin ve yavru birey) tablo ve rakamlar halinde verilerek popülasyonlarda artış ve azalış varsa yorumlanarak nedenleri ve alınması gereken tedbirler kesin rapor ve kitapta belirtilecektir. 2. Kumsallardaki deniz kaplumbağası yumurta ve yavrulara zarar veren etken ve predatörler belirlenecek predasyonla düşüş gösteren yavru başarısının arttırılması amacıyla yuvalar, kum altına gömülecek kafeslerle korunacaktır. Kafeslemenin türün korumasına katkısı rakamsal verilerle ortaya çıkarılacaktır. 3. Kumsalların yoğun insan kullanımlarının olduğu plaj alanlarında yapılmış olan deniz kaplumbağası yuvalarında meydana gelebilecek olası zararları minimuma indirmek amacıyla bu bölgelerdeki yuvaların dışarıdan görülecek şekilde kafeslenmesi sağlanacaktır.(kafes ölçüleri en az 1x1 m ebatlarında olmalıdır.) 4. Bölgede de ilgili hedef gruplarına (yerel halk, öğrenciler, turistler, turizm yatırımcıları vb.) gerekli eğitim hizmetlerini vermek amacıyla, Yüklenici tarafından kumsallardaki bilgilendirme 8

9 ofislerinde yabancı dil bilen en az bir eleman görevlendirilerek, sezon boyunca (gündüz saatlerinde) eğitim ve rehberlik çalışmaları sağlanacaktır. Konuya ilgi duyan yerli ve yabancı turistlere, ergin ve yavru çıkışı dönemlerinde yuva noktalarına götürülerek bilgiler verilecektir. 5. Proje sonucunda deniz kaplumbağalarına yönelik (toplam çıkış, iz sayısı, yuva sayıları, yumurta sayıları, yavru sayıları, denize ulaşan yavru sayıları, predasyon sayısı, markalanan birey sayıları geçmiş yıllarla karşılaştırmalı olarak) veriler tek bir tabloda hazırlanacaktır. 6. Proje kapsamında ilgili yerel halkın bilinçlendirilmesine yönelik broşür metni [Türkçe ve İngilizce olmak üzere 1 er sayfalık ve renkli, A4 büyüklüğünde-üçe katlanacak şekilde] hazırlanacaktır. Ayrıca; Türkçe broşür 1000 adet çoğaltılarak bölgede dağıtılacaktır. 9

10 4.1. Çalışma Alanı Patara Özel Çevre Koruma Bölgesi tarih ve 90/77 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile tespit ve ilan edilmiştir. Daha sonra tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan tarih ve 2007/12212 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Patara Özel Çevre Koruma Bölgesi sınır değişikliği yapılarak son halini almıştır. Patara Özel Çevre Koruma Bölgesi; Antalya ve Muğla illeri Kaş ve Fethiye ilçeleri ve bunlara bağlı 5 belde 4 köyden oluşmaktadır. Antalya ili Kaş ilçesi-gelemiş Köyü sınırları içerisinde yer alan, Likya Uygarlığı dönemine ait Patara antik kenttir. Bölge içerisinde Gelemiş Gölü (Ova Gölü) bulunmaktadır ve Eşen Çayı kumsalı ikiye bölmektedir. Patara Özel Çevre Koruma Bölgesi km 2 alanı içerisine almakta olup, Eşen Çayının ikiye böldüğü alanda Patara Kumsalının genişliği 500 m, uzunluğu doğu-batı uzanımlı 18 km olup, 14 km sinde yuvalama söz konusudur (Şekil 1). Bu bölgede denizden kara yönüne bazen şiddetli esen rüzgarlar, kumsalın kara yönünde ilerlemesine, kum fırtınası ve göçüne neden olmaktadır. Bu nedenle sahilde geniş yayılımlı ve hareketli kumullar bulunmaktadır. Patara Kumsalı nda, Eşen Çayı ağzından doğuya doğru 7 km uzunluğunda ortalama 25 m genişliğindeki ıslak şerit çok ince boyutlu temiz kumlardan oluşmaktadır. Bu alan Caretta caretta ve Chelonia mydas türü Akdeniz kaplumbağalarının 1. derece yumurtlama alanıdır. Patara Kumsalı nın insanlar tarafından kullanımına Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü tarafından bazı sınırlandırmalar getirilmiştir. Deniz kaplumbağaları üreme ve yumurtlama sezonu boyunca kumsal sadece 08:00 20:00 saatleri arasında kullanılmaktadır. Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü görevlileri tarafından alan korunmakta ve levhatabelalarla kumsalı kullanacak turistler için kumsal kullanımı ve deniz kaplumbağaları hakkında gerekli bilgilendirmeler yapılmaktadır. 10

11 Şekil 1. Patara Kumsal Alanı Kumsalda ağırlıklı olarak Caretta caretta yuva yapmaktadır. Bunun yanında çok az oranda olmakla beraber Chelonia mydas yuvalarına da rastlanmaktadır. Bölgede yuvalar üzerine en büyük tahribatı tilkiler yapmaktadır. Yavru çıkışıyla beraber kumsalda çok sık olarak bulunan hayalet yengeçler ve az sayıdaki martılar da yavru predatörleridir. Kumsal eğiminin çok az olması yuvaların gel-git sonucunda su baskınlarıyla karşılaşma şansını artırmaktadır. 11

12 4.2. Çalışma Takvimi Personel Çalışma Takvimi (165 Günlük İş Planı) Projede çalışacak ekibe ait çalışma takvimi Çizelge 1 de verilmiş olup, ilave personel arazi ve ofis çalışmalarında yer alacak olup, çalışma takvimi planları esnek olduğu için verilmemiştir. Çizelge 1. Çalışma Takvimi Arazi Çalışması Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Prof. Dr. Kurtuluş Arazi 3 Gün 5 Gün 10 Gün 10 Gün Olgun Ofis 3 Gün 3 Gün 3 Gün 3 Gün 10 Gün 3 Gün 10 Gün Uzm. Biy. Emin Arazi 11Gün 30 Gün 31 Gün 31 Gün 15 Gün - - Bozkurt Ofis 1 Gün 6 Gün 6 Gün 6 Gün 3 Gün 3 Gün 3 Gün Biyolog Süleyman Arazi 11 Gün 30 Gün 31 Gün 31 Gün 15 Gün - - Ceylan Ofis 1 Gün 6 Gün 6 Gün 6 Gün 3 Gün 3 Gün 3 Gün Biyolog Fatih Arazi 11 Gün 30 Gün 31 Gün 31 Gün 15 Gün - - Çakmak Ofis 1 Gün 6 Gün 6 Gün 6 Gün 3 Gün 3 Gün 3 Gün Proje İş Takvimi Proje kapsamında 21 Mayıs 2012 tarihinde arazi çalışmalarına başlanmış olup, sözleşmenin imzalanmasına müteakip 165 günlük iş takvimi Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2. Proje İş Takvimi Çalışma Programı İlk Arazi Çalışması Yuva-İz Kayıtlarının Alınması ve Kafesleme çalışmaları Yavruların Yuvadan Çıkmaya Başlaması ve Verilerin Kaydı Verilerin Değerlendirilmesi Tarih 21Mayıs 21 Mayıs - 15 Temmuz 15 Temmuz-15 Eylül 15 Eylül - 28 Kasım 5.1. Araştırmada Kullanılan Metodlar Yapılacak olan çalışma öncesi literatür taraması sonucu bilimsel makale, rapor ve tezlerdeki çalışma yöntemleri incelenmiş ve proje ekibinin daha önce benzer projelerdeki tecrübelerinden faydalanılarak çalışma yöntemi ortaya konmuştur. Proje kapsamında elde edilecek bulgular daha önceki çalışmalarda da kullanılan Orman ve Su İşleri Bakanlığı Deniz Kaplumbağa Bilim Komisyonu nun standart veri formlarına işlenecektir (Şekil 2 ve Şekil 3). 12

13 ORMAN ve SU İŞLERİ BAKANLIĞI DENİZ KAPLUMBAĞASI BİLİM KOMİSYONU YUVASIZ ÇIKIŞ (İZ) BİLGİ FORMU Kumsal:... İz No:... Tarih:.../.../ Kaplumbağa: Cc... Chm... Tt:... Yuva yeri değiştimi: Evet... Hayır:... Marka No:... Markalama Yeri:Sağ:... Sol:... Çıkış saati:... DKB:... DKE:... EKB:... EKE:... Ölçümü yapan:... Kabuk Sayıları:N:... SP:... Msol:... Msağ:... Csol:... Csağ:... V :... Yuva Olabilir mi?evet:...hayır:... Anormallik:... İz koordinatları ve yeri İz Şekli yalancı yuva İz ile ilgili Notlar:......GPS... yerleri...gps... Kuru Nemli Islak... Deniz Deniz İz Dış Eni:... İz İç Toplam Yalancı Yuva Eni:... sayısı:... Yuva yapılamama Nedenleri: Işık:... Ses:... Araç:... İnsan:... Tilki:... Taşlık Zemin:... Kuru Zemin:... Köpek:... Diğer hayvanlar:... Belirtiniz:.... Diğer Sebepler(Belirtiniz): Şekil 2. İz Bilgi Formu 13

14 ORMAN ve SU İŞLERİ BAKANLIĞI DENİZ KAPLUMBAĞASI BİLİM KOMİSYONU ERGİN KAPLUMBAĞA YUVA BİLGİ FORMU Kumsal:... Yuva No:... Tarih:.../.../ Kaplumbağa: Cc... Chm... Tt:... Yuva yeri değiştimi: Evet... Hayır:... Marka No:... Markalama Yeri: Sağ:... Sol:... Yuvalama saati:... DKB:... DKE:... EKB:... EKE:... Ölçümü yapan:... Kabuk Sayıları: N:... SP:... Msol:... Msağ:... Csol:... Csağ:... V:... Anormallik:... PREDASYON 1. pred. 2. pred. 3. pred. 4. pred. 5. pred. Toplam Predasyon Tarihi Predatör Parçalanan Yumurta sayısı Sağlam Yumurta var mı? Embryonik Gelişim(1-8) Hafta bazında 1-8 değer ver. YAVRU ÇIKIŞI 1. çıkış 2. çıkış 3. çıkış 4. çıkış 5. çıkış Toplam Çıkış Tarihi Çıkış zamanı Canlı yavru sayısı Yuvada Ölü yavru sayısı Yolda Ölü yavru sayısı Yavru Ölüm sebepleri KONTROL Kuluçka Süresi (ilk yavru çıkışına kadar) Kontrol Tarihi Ölü yavru sayısı Toplam çıkış Kuru kum yüksekliği Boş kabuk sayısı Islak kum yüksekliği Döllenmemiş yumurta Toplam embryo sayısı Yuva çember çapı Erken Embryo(<1 cm) Canlı yavru sayısı Orta Embryo (>1cm<2cm) Toplam Yumurta Yuva içi predatör Geç Embryo (>2cm) (İlk Ölçüm) (Taşınan Yuva yeri) (Kontrol Açış Ölçümü) Yuva koordinatları ve İz şekli Yuva koordinatları ve yeri...gps......gps......gps... Kuru... Kuru... Nemli... Nemli... Islak... Islak... Deniz Deniz Deniz İz Dış Eni:... İz İç Eni:... Kontrol Açışını Yapan:... Notlar... Şekil 3. Yuva Bilgi Formu 14

15 Alanda yapılacak çalışma kapsamında sabah 04:30-10:30 saatleri arasında yuva tespiti ve yuvaların kaydedilmesi, ergin birey çıkışlarının yuva ile sonuçlanıp-sonuçlanmadığı, kaplumbağa çıkışlarının tarihleri, izlerin denize olan uzaklıkları, Devamlı Islak Alan ve Yarı Islak Alan uzaklık ve konumları ile kumsal üzerinde bırakılan izlerin tipleri ve şekilleri formlara günlük olarak kaydedilecektir. Sabah çalışmaları sırasında tüm yuvaların kayıtları yapılacaktır. Bu çalışmalar sırasında ergin bireylerin yuvalarını tespit için yuva yüzeyindeki ilk yumurtalar görününceye kadar yuva yüzeyindeki kum 10 cm çapındaki genişlikte açılarak elle alınmış, yuva sıcaklığında değişiklikler olmaması için yuva yüzeyi, yuvadan çıkartılan kum ile tekrar kapatılacaktır. Tespit edilen yuvalar kum yüzeyine ve kumun altına konulan ve üzerinde yuva tarih ve numaraları bulunan çubuklarla işaretlenecektir. Sabah yapılan arazi çalışmalarında kumsalda daha önce yapılmış bütün yuvalar kontrol edilecektir. Predasyona uğramış bir yuva bulunmuş ise hangi yuvanın predasyona uğradığı, predasyonun tarihi, predasyonda tahrip edilmiş yumurta sayısı ve yuvada yumurta kalıp-kalmadığı belirlendikten sonra yuva tekrar kapatılacaktır. Predasyonlu yuvada predasyonda tahrip edilen yumurta sayısı, predasyon sonrası yuva etrafındaki bulunan kabukların sayılması ile gerçekleştirilecektir. Yüksek predasyonun bulunduğu alanlarda, predasyona karşı yüzey kafesleri kullanılacaktır. Bu kafesler yumurtaların bulunduğu alanda kum seviyesinin yaklaşık 10 cm altına yerleştirilerek dışarıdan insanların görmeleri engellenecektir. Arazi koşulları da dikkate alınarak dalga boyu ve rüzgar etkisine göre risk altında olan yuvalar daha güvenli olan bir bölüme aynı derinlikte yapılan yuvalara taşınacaktır. Yuvaların sıcaklıkları Kaska ve Ark. (1998; 2006) da belirtildiği gibi kaydedilecek ve sonuçlar değerlendirilecektir. Yavru çıkış zamanında sabah yapılan alan çalışmalarıyla, yavruların kum üzerinde bıraktıkları izlerden faydalanılarak hangi yuvalardan yavru çıkışı olduğu, yavru çıkışlarının hangi günde gerçekleştiği, yuvaların ağzında kalan (ölü ve canlı) yavru sayıları, yuvadan çıkan, denize ulaşan ve ulaşamayan yavru sayıları ile denize ulaşamayan yavru ve predatör izlerinin takibiyle yavruların ölüm nedenleri ortaya çıkartılmaya çalışılacaktır. Yavru çıkışlarının tamamlanmasından sonra yuvalar kontrol amacıyla açılacak ve yuva içinde kalan (ölü ve canlı) yavru sayıları, yumurtadan çıkmış yavru sayıları, bozulmuş yumurta sayıları ve bunların embriyonik gelişme durumları belirlenecektir. Kontrol açışları sırasında yavru çıkışı olmuş yumurta kabuklarının sayılmasıyla hangi yuvadan kaç tane yavrunun çıktığı saptanmış ve yavru çıkışları zamanında yavru izlerinin kullanılmasıyla elde edilen verilerle karşılaştırılacaktır. Bölgeyi kullanan kişilerinin deniz kaplumbağaları ve korunmaları konusunda bilgilendirmesi amacıyla sahilde bilgilendirme çalışmaları yapılacaktır tarihinde arazi çalışmalarına başlanmış olup, proje kapsamında yapılan ve yapılacak çalışmalara ait fotoğraflar aşağıda verilmiştir. 15

16 Foto 1. Kumsalın doğu ucu Foto 2. Kumsalın doğu ucunun yakınında yer alan kafe ve turistik alan Foto 3. Kumsalın batı yönüne doğru görünümü Foto 4. Eşen Çayı Foto 5. Denizden karaya koğru geri sahadaki kumullar Foto 6. Kafe önündeki turistik alan 16

17 Foto 7. Kumsaldaki kulübede yeralan afiş (Süleyman Ceylan) Foto 8. Yuvalayan ergin dişi, Caretta caretta Foto 9. Caretta caretta ve izi (Emin Bozkurt) (Emin Bozkurt) Foto 10. Yüzeyüstü kafesleme Foto 11. Yüzeyaltı kafesleme (Serdar Özcan) 17

18 Foto 12. Sıcaklık ölçer ile yuva sıcaklığının ölçümü Yapılan arazi çalışmalarında Deniz Kaplumbağalarının en çok kumsalın batı yönüne doğru Eşen Çayı na gelmeden 1 km lik alan ve kumsalın doğu ucundaki 1 km lik alanda yuvaladığı görülmüştür Araştırmada Kullanılan Teknik Ekipman 1. Yuva bulmada kullanılan şişler 2. Yuva korumada kullanılan 72X72 boyutunda yüzeyaltı kafesler 3. İnsan faaliyetinin yoğun olduğu bölgelerde yüzeyüstü kafesler 4. Yuva yerini kaydetmek için GPS 5. Yuvanın denize uzaklığını ölçmek için 50m şerit metre 6. Anaç kaplumbağaları ölçmek için kumpas 7. Yuva derinliği ölçmek için mezura 8. Yuvadaki yavruların cinsiyetini belirlenmek için ısı ölçerler 9. Fotoğraf makinesi 6. Proje Kapsamında Yer Alan Türler ve Özellikleri 6.1. Deniz Kaplumbağaları (Caretta caretta ve Chelonia mydas) Dünyadaki 8 tür deniz kaplumbağası: Dermochelys coriacea (Deri Sırtlı Deniz Kaplumbağası), Chelonia mydas (Yeşil Kaplumbağa), Chelonia agassizii (Siyah Kaplumbağa), Caretta caretta (İribaş Deniz Kaplumbağası), Eretmochelys imbricata (Atmaca Gagalı Kaplumbağa), Lepidochelys olivace (Zeytin Yeşili Deniz Kaplumbağası), Lepidochelys kempii (Gündüz Yuvalayan Kaplumbağa) ve Natator depressus (Düz Kabuklu Deniz Kaplumbağası) dur (Lutz ve Musick, 1997). Bu türlerden ikisi (C. caretta ve C. mydas) Türkiye nin Akdeniz sahil şeridi boyunca 20 kumsala çıkarak yumurta bırakmaktadır (Hathaway, 1972; Başoğlu, 1973b; Geldiay ve Koray, 1982; Geldiay, 1983,1984; Groombridge, 1988; Baran ve Kasperek,1989; Baran, 1990; Canbolat, 1991; Baran ve ark. 1992; Lutz ve Musick, 1997). Bern sözleşmesi ile koruma altına alınan bu iki türde nesli tehlike altında olan türler arasında gösterilmiştir. 18

19 Çok uzun yıllardan beri dünya sularında yaşayan deniz kaplumbağalarının yuvalama yaptıkları kumsallar yok olma tehlikesi altındadır. Bu yok olmanın en büyük nedeni insan aktivitelerinin yoğunlaşmasındandır. Bu nedenle Akdeniz populasyonu için Türkiye de bulunan kumsallar büyük önem taşımaktadır. Türkiye kumsallarının genel olarak belirtilmesine karşılık (Başoğlu ve Baran, 1982; Baran ve Kasparek, 1989; Baran, 1990; Baran ve ark., 1992) söz konusu kumsallarda detaylı çalışmalar çok azdır. Dünya denizlerinde yaşayan deniz kaplumbağası türlerinin hepsi yayılış alanlarının tamamında veya önemli bir bölümünde nesli yok olma tehlikesinde olan "Tehlike Altındaki Türler" ya da yakın gelecekte muhtemelen tehlike altında olacak "Tehdit Altındaki Türler" kategorisinde bulunmaktadır. Uluslararası Doğal Hayatı Koruma Birliği (IUCN) tarafından yayınlanan kırmızı listede Türkiye'nin Akdeniz sahillerinde düzenli olarak yuva yapan Chelonia mydas ve Caretta caretta "tehlikede" olan hayvanlar olarak tanımlanmaktadır, çünkü bu iki tür deniz kaplumbağalarının populasyonları, insan aktivitelerinin bir sonucu olarak farklı derecelerde büyük oranda azalmıştır. Deniz Kaplumbağalarının neslinin devamı, öncelikle üremek için kullandıkları kumsalların, çiftleşme, beslenme, kışlama ve göç alanlarının doğal durumlarında korunabilmesine bağlıdır. Bu durumda deniz kaplumbağalarının korunması yalın bir tür koruması olmaktan çıkmakta, karasal ve denizel habitatların kesiştiği kıyı ekosisteminin korunabilmesiyle mümkün olabilmektedir. Kıyı ekosistemini olumsuz etkileyebilecek her türlü faaliyet diğer canlı türlerine olduğu gibi deniz kaplumbağalarına da zarar verecektir. Deniz kaplumbağalarının etleri insan tüketiminde evrensel kıymet görmüş, yumurtaları besin olarak veya afrodizyak özelliğine sahip olduğuna inanılarak yenilmiş, yağları kozmetiklerde, kabukları süs eşyaları veya gözlük çerçeveleri yapımında kullanılmıştır. Kaplumbağaların büyük oranlarda katledilmesi ve yuvalarının yağmalanması, populasyonlarının azalmasında baş sebep olarak kalmıştır. Çoğu yuvalama alanları, kıyı alanlarına insan etkisiyle kaybolmaya başlamıştır. Deniz kaplumbağası populasyonlarındaki bir diğer azalma, kişisel veya ticari amaçlarla kontrolsüz avcılık ve balıkçılık faaliyetlerindeki tesadüfî ölümler nedeniyle meydana gelmiştir. Türk Hükümeti imzalamış olduğu çeşitli uluslararası sözleşmelerle deniz kaplumbağaları ve üreme alanlarının korunmasında yasal sorumluluk üstlenmiştir. Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) gözetiminde yürütülen çalışmalarla, 1975 yılında 16 Akdeniz ülkesi tarafından Akdeniz Eylem Planı (AEP) adı altında Akdeniz'in korunması için bir eylem planı prensip olarak onaylanmış, 1976 yılında ise Avrupa Topluluğu ile birlikte aynı ülkeler tarafından Barcelona'da Akdeniz'in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) imzalanarak AEP'ına yasal boyut getirilmiştir. 1982'de bu ülkeler tehlikedeki Akdeniz bitki ve hayvanları ile bunların yaşam alanlarının korunmasını hedefleyen ve Barcelona Sözleşmesinin eki protokollerinden olan "Akdeniz de Özel Koruma Alanlarına İlişkin Protokol"ü imzaladılar. Türkiye'de 1988 yılında yürürlüğe girmiş olan bu protokol sonrasında aralarında Dalyan ve Patara'nın da bulunduğu önemli bazı deniz kaplumbağası üreme alanları " Özel Çevre Koruma Bölgesi" ilan edilmiştir. Bu alanlara Fethiye, Belek ve Göksu Deltası da dahil edilerek 5 üreme kumsalı ÖÇK bölgesi olarak ilan edilmiş durumdadır. AEP'e taraf olan ülkelerce 1989 yılında "Akdeniz'deki Deniz Kaplumbağalarının Korunması İçin Eylem Planı" adı altında bir eylem planı kabul edilerek yürürlüğe girmiş ve 19

20 deniz kaplumbağalarının korunması için uygulamada dikkate alınması gereken öncelikler şu başlıklar halinde sıralanmıştır; Yuvalama ve kışlama alanlarının korunması ve yönetimi, Tesadüfî yakalanmaların en aza indirilmesi ve bu nedenle ortaya çıkacak kullanımların yasaklanması, Yeni yuvalama alanlarının araştırılması, Türlerin yuvalama alanlarının araştırılması, Türlerin davranışı hakkında daha fazla bilgi. Avrupa Doğal Hayatı ve Doğal Ortamların Korunmasına ilişkin "Bern Sözleşmesi", Avrupa Ekonomik Topluluğu ve 19 ülke tarafından 1982'de imzalanmış ve bu sözleşme Türkiye'de 1984 yılında yürürlüğe girmiştir. Sözleşmeyi imzalayan taraflar, doğal flora ve aralarında deniz kaplumbağalarının da bulunduğu fauna populasyonlarını korumak ve göçmen olarak gelen tehlike altındaki türler de dahil olmak üzere tüm hayvanların korunmasına ilişkin özel bir çaba sarf etmekle yükümlüdür. Barcelona Sözleşmesi ve eki Protokoller ile Bern Sözleşmesi Türk Hükümeti tarafından da imzalanmıştır. T.C. Anayasası'nın antlaşmalarla ilgili 90. maddesi uyarınca "usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletler arası antlaşmalar kanun hükmündedir". Dolayısıyla taraf olduğumuz diğer antlaşma ve protokoller gibi bu sözleşmeler de ulusal mevzuatımızın bir parçasıdır. Caretta caretta ve Chelonia mydas Akdeniz kıyılarında düzenli olarak yuvalayan iki tür deniz kaplumbağasıdır. Dermochelys coriacea, Eretmochelys imbricata ve Lepidochelys kempii ise Akdeniz havzasında gözlenen ancak yuvalamaları saptanamamış diğer deniz kaplumbağalarıdır. Akdeniz deki Caretta caretta'nın önemli yuvalama alanları Yunanistan ve Türkiye'de, düşük oranda da Kıbrıs'ta bulunmakta, Chelonia mydas yuvalamaları ise esas olarak Türkiye'nin doğu Akdeniz sahillerinde gerçekleşmektedir. Bu nedenle Türkiye, Akdeniz'deki deniz kaplumbağası populasyonlarının geleceği için önemli bir sorumluluk taşımaktadır. Türkiye'nin Akdeniz kıyı kuşağı tarihi ve doğal zenginlikleriyle haklı bir üne kavuşmuş, bununla birlikte kıyı bölgelerindeki hızlı nüfus artışı ile bölgenin canlı ve cansız kaynakları üzerindeki baskı da artmıştır. Son yıllarda giderek gelişen turizm ile ortaya çıkan yoğun yapılaşma, insanların kıyı bölgelerindeki aşırı yığılması, kötü arazi kullanımı, endüstriyel veya tarımsal kaynaklı kirleticilerin denize ulaşması kıyı habitatlarının ve ekosistemlerinin farklı ölçeklerde bozulması sonucunu doğurmuştur. Ergin bireylerde karapaks (sırt kabuğu) oval şekilli ve arkaya doğru daralmış, cm boyunda ve cm genişliğindedir (çalışma bölgeleri için). Baş oldukça büyük ve üçgenimsidir. Genel renklenme dorsalde kırmızımsı-kahverengi, ventralde kremsi-sarı şeklindedir. Diğer deniz kaplumbağalarından ayırt edici özellikleri ise şunlardır; sağlam bir kabuk, gözler ile burun delikleri arasında kalmış iki çift prefrontal plak (bazı bireylerde bu plakların ortasında beşinci bir plak olabilir), karapaksta beş çift kostal plak, plastronda karapaksla bağlantılı ve geniş üç çift inframarjinal plak, her bir üyede iki tırnak ve tipik olarak kahverengimsi-kırmızı renklenme. C. caretta Atlantik, Pasifik ve Hint Okyanusunun ılıman ve subtropikal sularındaki estuarin, lagün, koy ve kıyıya yakın denizlerde dağılım gösterir. En büyük yuvalama alanları Umman'ın Masirah Adası'dır (Ross and Barwani, 1982). Oldukça önemli oranda populasyonu barındıran diğer bir yuvalama alanı ise Florida'da bulunmaktadır (Dodd, 1988). 20

21 Akdeniz'deki önemli yuvalama alanları Yunanistan ve Türkiye sahillerindedir. Bunlara oranla çok düşük ancak yine de önemli bir popülasyona Kıbrıs'ta rastlanmaktadır. Tunus'ta yuvalama çok nadir, İsrail'de ise daha da azdır. Bazen Lampedusa (İtalya), Sicilya ve hatta Sardunya'da da yuvalama olmaktadır. Mısır ve Libya için ise veriler yetersizdir (Groombridge, 1990). Türkiye'deki C. caretta yuvalama alanları, Ekincik, Dalyan, Dalaman, Fethiye, Patara, Kumluca, Belek, Kızılot, Demirtaş, Gazipaşa, Anamur, Göksu Deltası'dır (Baran and Kasparek, 1989). Broderick vd. (2002) ye göre tüm Akdeniz de yılda Caretta caretta bireyi yuva yapmaktadır. Türkozan vd. (2003) Caretta caretta türünün Türkiye deki 20 kumsalda yılda ortalama 1267 yuva yaptığını hesaplamıştır. Oruç vd. (2003) Akdeniz de ki C. caretta populasyonun %25 i, C. mydas populasyonun %50 si Türkiye kumsallarında yuvaladığını belirtmiştir. Akdeniz de yıllık ortalama 5031 yuva/yıl olduğu ve bunun %27,2 sinin (1366 yuva/yıl) Türkiye de gerçekleştiği belirtilmiştir (Margaritoulis vd. 2003). Türkiye de ki yuva potansiyeli baz alındığında Patara Kumsalı Caretta caretta türü için ikinci derece önemli alan olarak gösterilmiş ve yuva oranı %3,5 olarak verilmiştir (Canbolat, 2004). Eşeyler arasındaki büyüklük dimorfizmi hakkında çelişkili bilgiler mevcuttur. Ancak ergin erkekler dişilerden daha uzun kuyruğa (3:1), daha uzun geriye doğru kıvrılmış tırnaklara sahiptir. Yavru, genç ve ergin öncesi bireylerde eksternal tetkiklerle eşey ayrımı yapabilmek mümkün değildir. C.caretta'nın çiftleşmesi yuvalama başlangıcından bir kaç hafta önce yuvalama plajı yakınları veya özel toplanma alanlarında meydana gelebilir. Birbirine sıkıca sarılmış çiftler çoğunlukla yüzeyde görünmekle birlikte su altında birleşmeler de rapor edilmiştir (Dodd, 1988, Nelson, 1988). Yuvalama sezonu genellikle kuzey yarı kürede Mayıs-Ağustos, güney yarı kürede ise Ekim-Mart ayları arasını kapsar. Yumurtlama çoğunlukla gece meydana gelir. Yumurtlamak için kumsala yaklaşan dişi bazen başını yukarı kaldırır ve kumsalı gözetler. Bu dönemde dişi dışarıdan gelecek uyarılara karşı çok hassastır ve rahatsız edildiğinde geri döner. Daha sonra kumsala doğru tırmanan dişi yumurtlayabileceği bir alan aramaya başlar. Bazı durumlarda yuvalamadan veya denize dönmeden önce önemli mesafeleri kat edebilir, karapakslarını gizleyebilecekleri sığ ve geri tarafta daha derin gövde çukuru açabilirler, ön üyeler yuva açma olayında pek görev yapmazlarken, arka üyeler karşılıklı iş görür. Yumurta çukuru açılırken arka üyelerden birincisi çukurdan kumu çıkarırken, diğeri yuvadan çıkartılmış olan kumu bölgeden uzaklaştırır. Ardışık olarak devam eden bu işlemden sonra yumurta çukuru açılmış olur. Bunu takiben yumurtlama işlemi başlar. Yumurtalar tek tek bırakılabileceği gibi, ikili, üçlü veya dörtlü gruplar şeklinde de bırakılabilir. Yumurta bırakma başlangıcına kadar oldukça duyarlı olan dişi, yumurta bırakma anında uyarılardan daha az etkilenir. Yumurtaların bırakılmasından sonra arka üyeler kullanılarak yuvadan çıkartılmış nemli kum ile yumurtaların üzeri örtülür ve kum sıkıştırılır. Daha sonra ise dişi birey öne doğru ilerlerken ön üyeler arkaya doğru kum atarak yuva çukuru gizlenir. Bu işlemin tamamlanmasını takiben dişi birey hızlı bir şekilde denize döner. Dişi bireylerin kumsala çıkışlarının bazıları yuva ile sonuçlanabileceği (yuvalı çıkışyuva) gibi, bazıları da yuva ile sonuçlanmayabilir (yuvasız çıkış-yalancı çıkış). Bu tip çıkışların değerlendirilmesi kumsalın yuvalama açısından uygunluğu ve çevresel faktörler hakkında önemli ipuçları verebilir. 21

22 Deniz kaplumbağaları aynı yuvalama sezonunda birden fazla yuvalama yapabilirler. Aynı sezonda iki yuvalama arasında geçen zaman yaklaşık iki haftadır. Ayrıca deniz kaplumbağaları genel olarak 2-3 yılda bir yuvalama yaparlar. Yeni yumurtlamış C.caretta yumurtaları genellikle küresel, beyaz, yumuşak, mukusla kaplı ve masa tenisi topu büyüklüğündedir (yaklaşık 40 mm çapında ve 40 gr ağırlığında). Ayrıca yumurtalar arasında küçük, oval şekilli veya ikili yumurtalara da rastlanılabilir. Yuvalara bırakılan yumurta sayısı yaklaşık 100, bunların kuluçkalama süresi ise aydır. Yumurta predasyonları tilki, köpek, çakal, domuz, porsuk, kum yengeçleri v.s. tarafından yapılabilir. Rüzgar erozyonu, dalga erozyonu, kum alımı, araç trafiği yumurta fazında ölümlere neden olabilecek diğer faktörlerdir. Yavrular yumurta kabuklarını kırdıktan sonra karapakslarının düzelmesi için yuva içinde 26 saate kadar hareketsiz kalırlar, yuvayı terk etme ise yumurtadan çıktıktan 1-7 gün (ortalama 2.5 gün) sonra yavruların birbirine yardımıyla yüzeye doğru tırmanmalarıyla gerçekleşir (Dodd, 1988). Yavruların yuvadan çıkışları çoğunlukla kum yüzey sıcaklığının düştüğü gece saatlerinde meydana gelir. Yuvadaki bütün yavrular aynı zamanda çıkmayabilir, bu durumda takip eden gecelerde de gruplar halinde yavru çıkışı devam eder. Yuvadan çıkmış yavrular ufuk aydınlığını kullanarak denize doğru yönelirler. Bu durumda plaj gerisinde var olan herhangi bir ışık kaynağı yavruların yönlerini şaşırmalarına ve ölümlerine neden olabilir. Denize ulaşan yavrular "yüzme çılgınlığı" denen ve yaklaşık 20 saat süren bir dönemde durmaksızın yüzerler (Salmon and Wyneken, 1987). Yavru mortalitesinin (ölüm oranı) yuvadan çıkıştan sonra ve yüzmenin ilk birkaç gününde fazla olduğu kabul edilir. Yengeçler, tilkiler, köpekler, porsuklar yakın kıyı balıkları ve köpek balıkları en önemli predatörleridir. Doğal predatörlerinin yanı sıra yavrular, kumsal ışıklandırmaları ile yanlış yönelmeler sonucunda ilave mortalite kaynaklarına maruz kalabilmektedir (Dodd, 1988). Doğal ortamda yaşayan C. caretta için belgelenmiş ömür uzunluğu tahmini yoktur. Ancak Frazer, (1983) ergin dişilerin üretimsel hayat sürelerini 32 yıl, eşeysel olgunluğa ulaşma sürelerini yıl (Frazer, 1986) olarak tahmin etmiştir. Bu şartlarda maksimum ömür uzunluğunun yıl olabileceği (Dodd, 1988) ancak yıl kadar yaşayabileceği belirtilmiştir. Yavru ve genç C. caretta yüzeyde akıntı çizgilerinde toplanan makroplanktonik av üzerinde beslenir (Carr, 1987). Ergin bireyler özellikle yumuşakçalar üzerinden beslenen bir karnivordur. Geniş bir kafa ve oldukça gelişmiş çene kasları ve kuvvetli gagalarıyla sert kabuklu avlarını parçalamak için iyi uyum yapmıştır. Çoğunlukla ılık ve subtropikal bölgelerde yuvaladıklarından, C. caretta'nın üreme habitatları ve kışlama alanları arasında göç ettikleri sanılır, erkek göçleri hakkında çok az şey bilinir. C. caretta'da grup göçü bilinmemektedir. Yıl boyunca açık deniz sularında kalabilirler, Florida'da bazı bireylerin dipleri çamurlu kanallara girdikleri belirlenmiştir. Bazı populasyonlar ise yıl boyunca yuvalama kumsallarının yakınında yaşarlar ve yuvalama dönemleri arasında çatlak ve delikleri mesken edinebilirler. C. caretta'nın klasik anlamda "sürüler" oluşturduğuna dair herhangi bir gösterge yoktur. Bununla beraber, denizde ya da yuvalama kumsallarının yakınında lokal yoğunlaşma oluşturabilirler (Dodd, 1988). 22

23 C. caretta'nın erkekleri hakkındaki bilgilerin azlığından dolayı popülasyonlarının cinsiyet oranı tam olarak bilinmemektedir. Popülasyonların yaş kompozisyonu ve boyut kompozisyonu hakkında da kapsamlı bir bilgi yoktur. Ayrıca Henwood (1987) popülasyonda kompozisyonların her sezonda değiştiğini ve böylece popülasyonun büyüklüğü hakkında bilgi edinmenin karmaşık hale geldiğini belirtmiştir. Popülasyon yapısı ve cinsiyet oranı hakkındaki eksik bilgiler ile deniz kaplumbağalarının yaşadığı biyolojik populasyonun sınırlarının tam bilinmemesinden dolayı populasyon bolluk ve yoğunluğu hakkında tahmin yapabilmek zorlaşmaktadır. Bununla birlikte yuvalama kumsallarına gelen dişilerin direk sayımı veya yuva sayılarıyla bazı tahminler yapılmaktadır. C. caretta'nın üretkenlik oranlarına etki eden faktörler bölgesel olarak değişkenlik göstermektedir ve populasyon içinde önemli oranlarda varyasyonlar söz konusudur. Bu varyasyonlar belirli sahillerdeki üretkenlik durumunun belirlenmesini engeller. Aşırı yağmurlar, rüzgar erozyonu, dalga erozyonu, sıcaklık gibi baskın genel çevresel faktörler üretkenliği etkiler. Beslenme bölgelerindeki besin miktarı ve kalitesi de değişik sayılarda yumurtlamada etkili faktörlerdir. Kumun kimyasal yapısı, nemlilik, sıcaklık, gaz değişimi, predatörler yuvadaki yavru başarısını etkiler. Yumurtlama sahillerindeki insanların varlığı, ziyaretçilerin olması, çevredeki ışık kaynakları yuvalama yapmak için kumsala çıkmış dişileri rahatsız eder ve denize dönmelerine neden olabilir (Dodd, 1988). C. caretta yavruları, kum yengeçleri, köpek balıkları, predatör kemikli balıklar ile tilki, köpek, porsuk gibi memelilere yem olmaktadır. Çeşitli kuşlar da gündüz saatlerinde yavruları avlarlar. Hastalık, şiddetli açlık ve soğuk sersemliği şüphesiz ölümlere sebep olabilmektedir. Ancak belirli popülasyonlar üzerindeki etkileri bilinmemektedir. Katran, yağ artığı, plastik atıklarının yutulmasından da ölümler meydana gelebilmektedir. Genç, ergin öncesi ve ergin bireyler ise özellikle köpek balıkları tarafından avlanırlar. Ayrıca bu gruplar katran ve plastik yutmaktan ölür veya yaralanırlar. Ayrıca bot çarpmaları, bilinçli avlanmalar ve çeşitli ağlara takılmalar da ölüme neden olan diğer faktörlerdir. C. caretta'nın da içinde bulunduğu deniz kaplumbağaları, bu türlerin durumları ve önemi kavrandıkça yakalanmalarını ve satışlarını yasaklayan, habitatlarının korunmasını sağlayacak kanunlarla korunmaya çalışılmıştır. C. caretta Uluslararası Tehlike Altındaki Türler Kongresinde (CITES) Ek 1'de listelenmiştir. Aralarında Türkiye'nin de bulunduğu birçok ülke bu antlaşmayı imzalamıştır. Bu listede yer alan türlerin gelir elde etmek amacıyla herhangi bir şekilde satışı yasaklanmıştır. Göç eden türler konferansı hazırlıklarında uluslararası korumanın şart olduğu Ek 2 listesinde yer almışlardır. IUCN ise bu türü "tehdit altında" türler arasında sınıflandırmıştır. Her ne kadar bazı düzenleyici kanunlarla koruma altına alınmış olmalarına rağmen bazı bölgelerdeki yetersiz veya isteksiz güvenlik güçleri ve ülkelerin ekonomik seviyelerindeki farklılıklar C. caretta ve diğer deniz kaplumbağalarının korunmasında yeterli olamamakta ve tedbirlerin uygulanmasını güçleştirmektedir. C. caretta'nın neslini devam ettirebilmesi için bütün önemli yuvalama, beslenme, göç ve kışlarını geçirdikleri habitatların üzerinde önemle durulması ve biyolojik verilere dayalı korumaların uygulanması zorunlu olmuştur. Deniz kaplumbağalarının korunması için farklı bölgelerde farklı koruma ve yönetim alternatifleri (Mrosovsky, 1983; Dodd, 1988) uygulanmaktadır. 23

24 C. caretta'nın derisi ve kabuğu için fazla talep yoktur ve uluslararası ticareti de çok iyi değildir. Yumurta ve eti ise genellikle lokal olarak tüketilmektedir. CITES uygulamaları uluslararası ticareti engellemede başarılı olabilecektir. Uluslararası ticaret değişik derecelerde başarıyla yasalar tarafından durdurulmuştur. Örneğin, ABD ve Avustralya'da yumurta tüketimi bu sayede durmuştur. Fakat kaçak avlanma devam etmektedir. Kolombiya, Madagaskar ve Mozambik'te ise yumurtalar hala toplanılmaktadır. Koruma kanunlarının olmadığı bölgelerde ise kanunların çıkarılması ve uygulanması türün devamlılığı için zorunlu görünmektedir. Dişilerin üretkenlikteki önemi ve yumurtlama anlarında çok hassas olmaları nedeniyle plaja gelen dişilerin rahatsızlıklardan arındırılmaları gerekmektedir. Bu, yumurtlama mevsiminde insan aktivitesinin en aza indirilmesi ve yavruların yollarını bulabilmeleri için yapay ışıklandırmaların minimuma çekilmesiyle gerçekleşebilir. Yuvalar ve dişiler sahillere giren araçlardan da korunmalıdır. Çünkü bunlar kumu sıkıştırabilirler veya yavruların içinden çıkamayacakları izler bırakabilirler. Ayrıca bu araçların gece kullanılması da dişilerin bu sahillere gelmesini engelleyebilirler. Plaj temizlemede kullanılan ağır mekanize temizleme araçları, yumurtlama plajlarında yumurtlama mevsiminde kullanılmamalı veya zarar vermeyecek boyutlarda işletilmelidir. Yumurtalar üzerindeki kaçak avcılığın, predasyonun ve erozyonun yüksek olduğu bölgelerde yeni yapılmış yuvalar, korunmuş kuluçkalıklara taşınabilir, buralarda açılan yuvalara tekrar gömülür ya da nemli plaj kumu ile doldurulmuş kutularda inkübasyona bırakılabilir. Bu tip uygulamaların yapılacağı durumlarda, yöntemin taşıdığı bazı risklerden dolayı dikkatli planlama yapılması ve yürütülmesi zorunluluğu vardır. Deniz kaplumbağalarının korunmasında kullanılan bir başka metot da yavruları ilk dönemlerinde yüksek olan predasyonlardan korunabileceği büyüklüğe kadar ulaştırmaktadır. Konu ile ilgili araştırıcılar tarafından habitat korunmasından sonra bu metodun kullanılması gerektiği savunulmaktadır. Bu yöntem özellikle Chelonia mydas, Eretmochelys imbricata, Lepidochelys kempii popülasyonlarını arttırmak için dünyanın değişik yerlerinde kullanılmıştır. Yavru kaplumbağaların korunması için; yavru kaplumbağalar üzerindeki predasyonun azaltılması, plaj ışıklandırmalarından kaynaklanan yanlış yönelmelerin önlenmesi, kirleticilerin ve besin olarak nitelendirebilecekleri plastiklerin denize ulaşmasının engellenmesi gereklidir. Balıkçılıkta kullanılan ağlarla tesadüfi yakalanmaların ve ölümlerin yüksek olduğu bölgelerde "Kaplumbağa Dışlayıcı Aygıt (TED)"ların kullanılması balıkçılıktan kaynaklanan ölümleri azaltacak bir yöntemdir. Bu yöntem özellikle ABD'de balıkçılıktan kaynaklanan ölümlerin yüksek olduğu bölgelerde kullanılmış, ergin ve ergin öncesi yaşlardaki kaplumbağaların kurtulmasını sağlamıştır Literatür Bilgileri Türkiye sahillerinde yapılan ilk çalışma Hathaway tarafından yapılmış ve C. caretta (İribaş Deniz Kaplumbağası) ve C. mydas (Yeşil Deniz Kaplumbağası) ın Türkiye sahillerinde yumurtladığını ve kara sularında bulunduğunu belirtilmiştir. Başoğlu (1973b) tarafından yapılan çalışmada, İzmir bölgesinden iki ve Köyceğiz den sahilinden bir sırt kabuğu tespit etmiş ve bunların C. caretta ya ait oldukları saptanmıştır. Başoğlu ve Baran (1982), Ege Üniversitesi Sistematik Zooloji Kürsüsü koleksiyonlarında bulunan C. caretta hakkında bilgi vermektedir. Geldiay ve Koray (1982), Geldiay ve ark. (1982), Geldiay (1983, 1984) Türkiye nin Ege ve Akdeniz kumsallarına yumurtlayan C. caretta ve C. mydas deniz kaplumbağalarının 24

25 populasyonları ve bu kaplumbağaların korunmaları ile ilgili çalışmalar yapmıştır. Baran ve Kasparek (1989), Baran (1990), deniz kaplumbağalarının Türkiye kıyılarındaki önemli yuvalama alanlarını ve bu bölgelerin sorunlarını saptamışlardır. Bu çalışmalarda ülkemiz sahillerinde yuvalama yoğunluğu açısından önemli 17 bölge tespit edilmiştir. Ayrıca bu kumsallardan 13 tanesinin birinci derece öneme sahip olduğu belirtilmektedir. Bu kumsallara Alata, Çıralı ve Yumurtalık kumsallarının da eklenmesi ile deniz kaplumbağa üreme kumsallarının sayısı 20 olarak ifade edilmekte ve kumsallar hakkında da ayrıntılı bilgiler verilmektedir (Kaska, 2008). Canbolat (1990, 1991, 1997, 1999), Erk'akan ve Canbolat (1990) ve Erk'akan (1993) Dalyan Kumsalındaki, Yerli (1990) Patara Kumsalındaki, Kaska (1993) Kızılot ve Patara Kumsallarındaki, Baran ve ark. (1991) Mersin-Kazanlı bölgesindeki, Baran ve ark. (1992) Dalyan, Patara, Kumluca, Kızılot, Anamur ve Kazanlı Kumsallarındaki, Piggelen and Strijbosch (1993) Göksu Deltası'ndaki, Türkozan ve Baran (1996) Fethiye Kumsalı'ndaki, Baran ve ark. (1996, 1997), Canbolat (2000 a, b, c) Belek bölgesinde, Yerli ve Canbolat (1998 a, b) ile Yerli ve ark. (1998) ise tüm Akdeniz kıyısı boyunca deniz kaplumbağası yuvalama alanlarında düzenli araştırmalar gerçekleştirmişlerdir. Patara Kumsalı uzun süreli ve devamlı çalışmaların en önemli kumsallarımızdan birisidir. Alandaki çalışmalar 1989 yılında başlamış ve 2011 yılı da dahil olmak üzere devam ettirilmiştir. Kumsalın 22 yıllık izleme süresince sadece üç senelik eksik bilgi bulunmaktadır. Patara Kumsalı ndaki çalışmalar Yerli (1990) itibariyle başlamıştır. Bu dönemde 63 gün süren ve 8,5 km lik bir kısmın çalışıldığı bölgede 93 Caretta caretta yuvası (10,9 yuva /km) tespit edilmiştir (Yerli, 1990). Çizelge 3. Patara Kumsalı nda Geçmiş Yıllarda Yapılmış Olan Çalışmalar Yuva Çalışılan Sayısı Mesafe (km.) km/yuva Yıllar Kaynak 93 8,5 10, Yerli, , Baran vd., , Kaska, ,7 12, Canbolat, , Yerli ve Demirayak, Baran vd., , Baran vd., , Yerli ve Canbolat, 1998b , Canbolat, ,9 8, Işık vd., ,9 8, Öz vd., ,8 8, Öz vd., ,9 10, Selin İnşaat, , Selin İnşaat, ,1 10, Canbolat, 2006c 72 12, Canbolat, ,7 10, Öz vd., Patara Deniz Kaplumbağası Projesi, , Ankara İleri Teknoloji Yatırımları A.Ş., , Tarımsal Kalkınma İktisadi İşletmesi 25

26 Baran vd., tarafından 1990 yapılan çalışmada bölgede önceki çalışmaya oranla daha az bir yuva potansiyeli belirlenmiştir. Daha kısa bir mesafenin (6 km) çalışıldığı bu seneye ait 58 yuva bulunmuştur ancak kilometre başına yuvanın 9,7 olması Yerli, 1990 a benzer bir sonuç olarak karşımıza çıkmaktadır (Baran vd., 1992). Bir senelik bir aranın ardından yapılan çalışmada 1992 yılına ait 52 yuva tespit edilmiştir. Yuva potansiyeli 7,4 olarak belirlenmiştir (Kaska, 1993). Canbolat (1997) yaptığı çalışmada 85 Caretta caretta yuvası belirlemiştir. Yerli ve Demirayak (1997), 1994 yılında tüm kumsallara yönelik olarak yaptıkları detaylı çalışmada, Patara Kumsalı'nda bu üreme dönemine ait olarak 33 yuva (5,5 yuva/km) bulmuşlardır. Baran vd., 1996 ya göre 1996 yılı deniz kaplumbağaları yuvalama sezonunda bölgede 35 Caretta caretta yuvası bulunmaktadır. Kumsalda 1997 yılında yapılan araştırmada 7 km. lik bölümde 52 yuva belirlenmiştir (7,4 yuva/km) (Baran vd., 1997). Yerli ve Canbolat (1998), yaptıkları çalışmada 6 km de 63 yuva tespit etmişlerdir. Alanda 1999 yılında yapılan ve 97 gün süren çalışmada Caretta caretta ya ait 79 yuva bulunmuştur (Canbolat, 1999). Işık vd. (2000), Öz vd. (2001) ve (2002) tarafından yapılan çalışmalarda bölgede 9,9 km lik bir kısım çalışılmış ve sırasıyla 87, 85 ve 81 adet deniz kaplumbağası yuvasının bulunduğu tespit edilmiştir. Bu 3 yıl boyunca yapılan çalışmaların süreleri de hemen hemen birbirine eşittir. Özel bir şirket tarafından 2004 ve 2005 yıllarında sürdürülen projelerde sırasıyla 72 ve 83 yuva belirlenmiştir. İlk yıl 6,9 km nin çalışıldığı kumsalda ikinci yıl 14 km. taranmıştır. İki yıl arasında kilometre başına düşen yuva da çok açık bir fark görülmektedir (Selin İnşaat 2004 ve 2005). Canbolat (2006 ve 2007), 12,1 km lik bir mesafeyi çalıştıkları iki senede sırasıyla 127 ve 72 adet yuva tespit etmiştir. Yayınlanan son çalışma olan 2008 döneminde ise 11,7 km boyunca 120 yuva belirlenmiştir (Öz vd., 2008). 7. Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası (Trionyx triunguis) Trionyx triunguis Türkiye de bulunan dört tür tatlı su kaplumbağasından birisidir. Trionyx triunguis büyüklüğü ve siniye benzer bir yapı göstermesinden dolayı bazı bölgelerde halk arasında siniba olarak bilinir. İngilizce olarak Soft-shelled Nile turtle olarak adlandırılan bu kaplumbağa dilimize Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası veya Nil Yumuşak Kabuklusu olarak çevrilmiştir. Tipik yaşam yeri Nil olduğu için Nil kaplumbağası olarak da adlandırılır. Ayrıca deniz kaplumbağası gibi uysal olmayıp balık ağlarına zarar verdikleri için bazı bölgelerde halk arasında gavur kaplumbağa olarak da bilinir. Trionyx triunguis büyük, koyu renkli ve yumuşak kabuklu üsten bastırılmış görünümdedir. Büyüklükleri, plastron boyu, karapas boyu, karapas eni ve en geniş karapas düzlemi ölçülerek bulunur. Plastron boyu (PB) kaplumbağanın ventral yüzeyinin en anterior bölgesinden plastronun posterior ucuna kadar olan ve orta ventral hattı takip eden maksimal, düz hat şeklindeki ölçümdür. Karapas boyu (CB) nuchal bölgeden karapasın serbest kenarının en posterior bölgesine kadar uzanan ve orta dorsal hattı takip eden maksimal düz hat şeklindeki ölçümdür. Karapasın lateral kenarları arasındaki maksimal düz hat şeklindeki ölçüm karapas enini (CE) verir. Karapas serbest kenarının en posterior bölgesinden en geniş karapas seviyesi yahut düzleminin orta dorsal hattı kestiği noktaya kadar olan maksimal, düz hat şeklindeki ölçüm ise en geniş karapas düzlemini (EGCD) verir. Başın lateral kenarları arasında kalan maksimal ölçüm baş genişliği (BG), burun ucundan gözler arasındaki en dar sahayı birleştiren çizgi ortasına kadar alınan ölçüm rostrum boyu (RB) olarak adlandırılır. Karapas boyu yetişkin bireylerde 800 mm geçer (Boulenger, 1889) ve bazen 950 mm ye ulaşabilir (Dumeril, 1860). Yavrularda ise karapas 26

27 boyu mm olarak Atatür (1979) tarafından ölçülmüştür. Atatür (1979) T. triunguis erginlerinde büyümeye paralel olarak CB değeri artımı, PB değeri artımından gittikçe daha fazla olduğunu kaydetmiştir. Rafetus euphraticus da olduğu gibi başın ucunda bir hortum bulunur ve burun delikleri bu hortumun ucundadır. Ergin T. triunguis lerin karapas, baş, boyun, ön ve arka üyeler ile kuyruk dorsallerinin rengi koyu kahverengidir. Genç bireylerde bu renk daha açıktır. Vücut dorsalinde bu zemin rengi üzerinde çoğunlukla koyu sarı, bazen açık sarı olan benekler vardır. Ekstremiteler ve boyun üzerindeki beneklerin sayısı baş ve karapas üzerindekilere göre daha az ve seyrektir. Genç fertlerle ergin bireyleri ayırt etmede beneklerin sayısı ve büyüklüğü rol oynar. Genç fertlerde daha iri, daha seyrek ve çok belirgin olan bu benekler yaşlı fertlere doğru gidildikçe sayıca artar, boyları küçülür ve belirsizleşir. Erginlerin ventral kısmında beyaz renk hakimdir, nadiren de olsa zemin rengi üzerinde benekler görülebilir. Ekstremitelerde koyu kahverengi renktedir. Yumurtadan yeni çıkan yavruların vücutlarının dorsal kısmı ergin bireylere göre daha açık kahverengidir. Vücutlarında sarı renkte benekler mevcuttur. Vücut dorsaline dağılan sarı benekler erginlerdekine oranla çok daha büyük ve seyrektir. Ergin erkeklerde bireylerin kuyrukları daha kalın yapılı ve daha uzundur. Yavru erkeklerde böyle belirgin bir durum söz konusu değildir. Yaşları ilerledikçe kuyruk büyür böylece kloak açıklığı karapasın dışında kalır. Dişilerde ise kuyruk daha kısa olduğu için kloak açıklığı karapas posterior kenarının önünde yer alır (Atatür, 1979). Bu türün beslenmesi karakteristik olarak karnivordur. T. triunguis lerin mide ve bağırsakları içerikleri incelenmiş su yılanı olan Natrix natrix e ve Gammarus sp ve Gambusia affinis gibi çeşitli omurgasız canlılara rastlanmıştır (Atatür, 1979). Tipik yeri Nil olan Trionyx triunguis ülkemizde de dağılım göstermektedir. Trionychidae familyasına ait olan Trionyx triunguis (Forskal, 1775) türü hakkında ve diğer türler hakkında yapılmış olan çalışmalar genelde dağılım bölgeleri hakkındadır. Gray (1855) Trionyx niloticus türünün dağılım bölgelerine Kuzey Afrika, Nil, Mısır, Habeşistan ve Batı Afrika yı dahil etmiştir. Lortet (1883) Anadolu da, Birecik civarında Fırat nehrinden toplanmış Trionyx aegyptiacus (T. triunguis) şeklinde sınıflandırmış, yanlış olan bu sınıflandırma Bodenheimer(1944) tarafından Trionyx euphratica olarak değiştirilmiştir. Boulenger (1889) türün yayılış alanı olarak Afrika da Nil, Kongo, Senegal ve aralarında akarsu sistemleri ile Suriye yi göstermiştir. Anderson (1898) a göre tür Aşağı ve Yukarı Mısır Nil inde, Nil deltasının batısında kalan Natrun Vadisi ndeki göller sisteminde, Mısır haricindeki tüm Nil sisteminde, Somaliland dan Senegambia ya kadar Afrika nın nehir sistemlerinde ve Suriye nin bazı akarsularında mevcuttur. Siebenrock (1913) Afrika haricinde kesin olmamakla beraber, Ürdün ve Suriye de de rastlanabileceğini kaydetmiştir. Gadow (1923) türün dağılımını Senegal ve Kongo dan Nil sistemine kadar ve Suriye olarak vermiştir. Flower (1933) türün dağılım sahası olarak Afrika da Senegal ve Kongo dan Nil e kadar olan tropik su sistemlerini vermiştir. Kaplumbağaların Nil e taşınmaları ile, tesadüfi olarak, Filistin sahillerine ve Akdeniz e bakan nehirlere ulaştıkları düşüncesindedir. Deraniyagala (1948) Afrika da yeni bir lokalitede, Rudolf Gölü nde Trionyx triunguis varlığını rapor etmiştir. Numunelerin tipik formdan karapas ve plastron ile ilgili bazı karakterlerce farklı olduğunu ileri sürerek numuneleri Trionyx triunguis rudolfianus ssp. nov. olarak isimlendirmiştir. Fakat bu alttür daha sonra Trionyx triunguis in sinonimi olarak değiştirilmiştir (Wermuth ve Mertens, 1961). Flower (1933) ın Trionyx triunguis in Doğu Akdeniz sahil sularında bulunuşunu, Nil sisteminde zaman zaman olan taşmalarla kaplumbağaların bu 27

28 bölgelere göçüne bağlamıştır ancak Haas (1951) bu fikre katılmamaktadır. Çünkü Filistin in çeşitli bölgelerinden çok sayıda numune ve yumurta örneği almıştır. Schmidt ve Ingler (1957) e göre de tür Nil sisteminde, Kongo ve Filistin in bazı küçük sahil derelerinde bulunduğunu belirtmiştir. Bu iki araştırmacı, kaplumbağaların çenelerindeki alveolar yüzey genişliklerinde rastlanan uyumsuzluğu beslenme farlılıklarından doğan bir dimorfizme bağlamaktadır. Lanza ve Sassi (1966) ye göre tür Mısır dan Habeşistan da Eritre ye, Somali ye, Rudolf Gölü ne, Kongo dan Angola ya kadar dağılmıştır. Bir küçük koloni de İsrail de vardır. Marx (1968) türün dağılım sahasını Mısır dan güneyde Rudolf Gölü ne, güneybatıda Angola ya, kuzeybatıda Senegal e kadar uzatmış fakat Filistin i dahil etmemiştir. Grzimek (1975) de Animal Life Encyclopedia sının VI cildinin 112. sayfasında verdiği Trionyx triunguis dağılım haritasında sadece Afrika yı dikkate almıştır. İsrail sürüngenlerinin taksonomik bir listesini veren Hoofien (1972) türün genel anlamda İsrail de mevcut olduğunu belirtmiştir. Yunanistan da görülen tek tür Kos Adası nda kaydedilmiştir (Taşkavak ve ark., 1996). Coğrafi dağılışı ve taksonomi konular dışında Trionyx triunguis ile ilgili çalışmalar oldukça sınırlıdır. Ergin T. triunguis lerin karapaks, baş, boyun, ön ve arka üyeler ile kuyruk dorsallerinin rengi koyu kahverengidir. Genç bireylerde bu renk daha açıktır. Vücut dorsalinde bu zemin rengi üzerinde çoğunlukla koyu sarı, bazen açık sarı olan benekler vardır. Ekstremiteler üzerindeki beneklerin çapı; baş, boyun ve karapaks üzerindekilerin çapından daha büyük, benekler ise yok denecek kadar seyrektir. Genç fertlerle ergin bireyleri ayırt etmede beneklerin sayısı ve büyüklüğü rol oynar. Genç fertlerde daha iri, daha seyrek ve çok belirgin olan bu benekler yaşlı fertlere doğru gidildikçe sayıca artar, boyları küçülür ve belirsizleşir. Erginlerin ventral kısmında beyaz renk hakimdir, nadiren de olsa zemin rengi üzerinde benekler görülebilir. Ekstremitelerde koyu kahverengi renktedir. Yumurtadan yeni çıkan yavruların vücutlarının dorsal kısmı ergin bireylere göre daha açık kahverengidir. Vücutlarında sarı renkte benekler mevcuttur. Vücut dorsaline dağılan sarı benekler erginlerdekine oranla çok daha büyük ve seyrektir. Ergin erkeklerde kuyruk daha kalın yapılı ve daha uzundur. Kloak açıklığı karapas posterior kenarının dışında kalır. Dişilerde ise kloak açıklığı karapas posterior kenarını anteriorundadır. Erkeklerdeki durumun yaşla bir ilgisi olduğu kesindir çünkü yavru bireyler arasında böyle bir fark yoktur. Cinsel olgunluğa erişen erkek fertlerde prekloakal bölgenin dişilerinkine oranla daha fazla uzaması sonucunda bu durum ortaya çıkmaktadır. Ergin fertlerle ilgili olarak eşeysel dimorfizmin sadece kuyruk boyuna inhisar ettiği saptanmıştır. Ergin erkeklerde kuyruğun prekloakal bölgesi, kloak açıklığını karapaks posterior kenarı dışında bırakacak şekilde uzun, dişilerde ise kısadır. Erginlerle juvenillerin renk ve desen durumu farklıdır. 1,5-2 yaşına gelmiş juvenillerde çok belirli olan desen, hayvan yaşlandıkça yavaş yavaş kaybolur ve genellikle, koyulaşan zemin rengi hakim duruma geçer. Juvenillerde çok belirgin olan kirli zeytin yeşil-kahverengi zemin üzerindeki açık sarı benekler, yaşlanma ile boyca küçülürler, sayıları artar, belirsizleşirler ve hatta kaybolurlar Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası ile İlgili Literatür Bilgisi Başoğlu (1973a) ilk olarak, Afrika ve Filistin kompleksi haricinde kalan bir bölgeden, Güneybatı Anadolu dan Trionyx triunguis kaydetmiştir. Güney Anadolu da Trionyx triunguis türünün mevcut olduğu biotoplar oldukça farklı özellikler gösterirler. Türkiye de en kuzeybatıda Köyceğiz Gölü- Dalyan dan başlayıp doğuya doğru Muğla da: Dalaman Çayı Kükürtlü ve Kargın Gölleri, Eşen Çayı, Antalya- Belek- Manavgat bölgeleri, Göksu Nehri, Çukurova Deltası, Asi Nehri olarak türün dağılış alanları belirlenmiştir (Atatür, 1979; Gramentz, 1990; Kasparek ve 28

29 Kinzelbach, 1991). Kasparek (1999) in yaptığı sınıflandırmaya göre Türkiye de 15 bölgede bu tür bulunmaktadır. Bu sınıflandırmada Dalaman bölgesi ve Seyhan Nehri en yoğun populasyona sahip olup en fazla korunması gereken bölgeler olarak tespit edilmiştir (Kasparek, 1999). Kasparek (1999) e göre; Dalyan, Aksu/Acısu, Anamur, Göksu, Berdan Nehri, Tuzla Drenaj Kanalı, Karataş Drenaj Kanalı ve Ceyhan Nehri diğer iki bölgeye nazaran daha az populasyonu barındıran ve korunması gereken bölgeler olarak sınıflandırmıştır. Patara, Fethiye, Köprü Çayı, Bozyazı ve Asi Nehri az sayıda populasyona sahip olup, bu az sayıdaki türün korunmasını gerektirdiğine dikkat çekmiştir. Türkiye de Trionyx triunguis in bulunduğu bölgeler Şekil 16 da verilmiştir (Gidiş ve Kaska, 2004). Şekil 4. Trionyx triunguis in Türkiye deki Dağılımı (Gidiş ve Kaska, 2004) En yoğun olduğu bölgeler: 1 Dalaman; 2 Seyhan Nehri ve Tuzla Drenaj Kanalı Daha az yoğun olduğu bölgeler: 3 Dalyan; 4 Aksu Nehri; 5 Anamur; 6 Göksu Nehri; 7 Berdan Nehri; 8 Ceyhan Nehri ve Karataş Drenaj Kanalı En az bulunduğu bölgeler: 9 Patara; 10 Fethiye; 11 Köprü Çayı; 12 Bozyazi; 13 Asi Nehri Türkiye de T. triunguis ile ilgili ilk çalışmalar genellikle bu türün Türkiye de bulunduğuna dair yapılan çalışmalardır. Başoğlu (1973a) nun yapmış olduğu çalışmada, Afrika ve Filistin dışında Güneybatı Anadolu da da bu türün bulunduğunu belirtmiştir. Atatür (1979) bu türle ilgili olarak doktora tez çalışması yapmıştır. Tezinde türün morfolojisi ve osteolojisi, Anadolu daki biotop ve dağılışı üzerine araştırmalar yapmıştır. Berk ve ark. (1988) Cheloniidae ve Trionychidae familyalarına ait türlerin Çukurova bölgesindeki dağılımlarını araştırmışlardır. Gramentz (1990, 1993, 1994) populasyon statüsü ve koruma ile ilgili çalışma yapmıştır. Kasparek (1990, 1999, 2001) yayınlamış olduğu makalelerde, Türkiye de T. triunguis in hangi bölgelerde yoğun olarak bulunduğunu ve nerelerde hangi koruma önlemlerinin alınması gerektiğine değinmiştir. Doğu Akdeniz bölgesindeki türün dağılımı Kasparek ve Kinzelbach (1991) tarafından incelenmiştir. 29

30 Yapılan çalışmalarda ve raporlarda daha çok türün o bölgede bulunduğu ve tespit edilen yuva sayıları verilmiştir. Bu türün en yoğun bulunduğu bölge olan Kükürtlü Gölü, Dalaman- Muğla da türün biyolojisi, üreme başarısı ve dokulardaki ağır metal oranları hakkında bilgiler verilmiştir (Gidiş ve Kaska, 2004). Patara Kumsalı nı ikiye bölen Eşen Çayı nın ağzındaki kumsalda görülmesi muhtemel T. triunguis türü için proje kapsamında hergün düzenli olarak arazi çalışmaları yapılmaktadır Trionyx triunguis (Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası) ile ilgili çalışma Yöntemi Kaplumbağa yuvası ve çıkışla ilgili materyal ve metod deniz kaplumbağası ile ilgili bölümde verildiğinden tekrar edilmemiştir, benzer metodoloji uygulanacaktır (Gidiş ve Kaska, 2004). Yuvaların korunması için kafesleme ve kuluçkalıklara taşıma yöntemleri uygulanacaktır. 8. Bulgular Patara Kumsal Alanında 2012 yılında toplam 169 adet Caretta caretta ve 2 adet Chelonia mydas yuvası saptanmıştır. Patara Kumsal Alanında 2012 yılındaki alan çalışmaları tarihinde başlamıştır. Patara kumsalında ilk yuva çıkışı tarihinde son yuva çıkışı ise tarihinde gerçekleşmiştir. Patara kumsalında ilk yavru çıkışı 22 Temmuz 2012 da başlamış olup, 15 Eylül 2012 tarihine kadar 112 yuvadan yavru çıkış saptanmıştır. Geriye kalan 17 yuvanın 4 tanesi su altında kaldı; 6 yuvadan predasyon veya yuvanın predatörler tarafından açılmasından sonra sıcaklık düştüğü için yavru çıkışı olmamıştır. Patara Kumsalında 15 Eylül 2012 tarihine kadar Caretta caretta türüne ait yuvasız çıkış sayıları Mayıs da 1, Haziran da 101, Temmuz da 279, Ağustos da 7; yuva sayıları ise Mayıs da 1, Haziran da 81, Temmuz da 79 ve Ağustos da 8 dir (Grafik 1). Bu iz ve yuvalardan 62 yuvasız çıkış ve 31 yuvalı çıkış Kumluova tarafında olurken bunların tamamı Caretta caretta türüne aittir. Yine aynı dönem içinde Chelonia mydas türüne ait yuvasız çıkış sayıları Haziran da 3, Temmuz da 2 dir; yuva sayısı ise yalnız Haziran da 2 dir (Grafik 2). Bu durumda, 557 C. caretta çıkışından 388 (%69,66) i yuvasız çıkış ve 169 (%30,34) i yuva ile sonuçlanırken, 7 Chelonia mydas çıkışından 5 (%71,43) i yuvasız çıkış ve 2 (%28.57) i yuva ile sonuçlanmıştır. 30

31 Grafik 1. Caretta caretta türünde aylara göre yuvalı ve yuvasız çıkışlar Grafik 2. Chelonia mydas türünde aylara göre yuvalı ve yuvasız çıkışlar Bu verilere göre Patara kumsalında C. caretta için en fazla yuvalama Haziran ayında ve en fazla yuvasız çıkış ise Temmuz ayında gerçekleşmiştir. C. mydas için yuvalamalar Haziran ayında gerçekleşmiştir. Tüm kumsal genelinde yuva yoğunluğu C. caretta için 12,07 yuva/km ve C. mydas için yuva yoğunluğu 0,14 yuva/km dir. 31

32 Çizelge 4. C. caretta ve C. mydas ın aylara göre yuva ve iz durumu C. caretta C. mydas Toplam Yuva % İz % Yuva % İz % Yuva % İz % Mayıs 1 0,59 1 0, ,58 1 0,26 Haziran 81 47, , , ,46 Temmuz 79 46, , , ,50 Ağustos 8 4,73 7 1, ,68 7 1,78 Toplam Kumsal genelinde tespit edilen C. caretta ve C. mydas türlerine ait yuva ve izlerin denize uzaklıkları Grafik 3 ve 4 de görülmektedir. Grafik 3. C. caretta yuva ve izlerinin denize göre uzaklıkları Foto 13. Yuvasız çıkış (Serdar Özcan) Foto 14. Yuvalı çıkış (Fatih Çakmak) 32

33 Grafik 4. C. mydas yuva ve izlerinin denize göre uzaklıkları Kumsal genelinde C. caretta yuvalarının çoğu metre (%21,89) arasında yoğunlaşmaktadır. İzler açısından baktığımızdaysa, izler genellikle 6-10 metre (%32,22) arasında daha yoğundur. Kumsal genelinde C. mydas yuvalarından biri metre diğeri ise 81 metrenin üzerinde gerçekleşmiştir. İzler açısından baktığımızdaysa (%40) metre arası daha yoğundur. Çizelge 5. C. caretta yuvalarına ait ıslak, yarı ıslak ve kuru kum ölçüleri ISLAK ALAN YARI ISLAK ALAN N Ort. Min. Maks SD SE N Ort. Min. Maks SD SE C. caretta 169 5,57 1,60 21,00 2,56 0, ,07 0,00 28,00 5,56 0,43 KURU ALAN N Ort. Min. Maks. SD SE C. caretta ,93 0,00 72,00 10,70 0,82 Çizelge 6. C. mydas yuvalarına ait ıslak, yarı ıslak ve kuru kum ölçüleri ISLAK ALAN YARI ISLAK ALAN N Ort. Min. Maks SD SE N Ort. Min. Maks SD SE C. mydas 2 5,45 4,50 6,40 1,34 0, ,30 9,60 45,00 25,03 17,70 KURU ALAN N Ort. Min. Maks. SD SE C. mydas 2 50,25 24,00 76,50 37,12 26,25 Aylara göre predasyona uğrayan yuva oranları Grafik 5 de verilmiştir. Buna göre kısmi olarak predasyona uğrayan yuva sayıları (yuvadaki yumurtaların bir bölümü) Haziran da 27, Temmuz da 14, Ağustos da 5; tam predasyona (yuvadaki yumurtaların tamamı) uğrayan yuva sayıları sırasıyla Haziran da 15, Temmuz da 17, Ağustos da 17; toplamda ise aylara göre predasyon sayıları Haziran da 42, Temmuz da 31 ve Ağustos da 19 dur. Toplamda yapılan 171 (Caretta caretta ve Chelonia mydas) yuvanın 46 tanesi kısmen (%26,90), 49 tanesi (%28,66) tamamen predasyona uğramıştır. 33

34 Grafik 5. Aylara göre yarı, tam ve toplam predasyon sayıları Kumsalda kuluçka süresi C. caretta için 98 yuvada tespit edilebilmiştir. C. caretta ortalama kuluçka süresi yaklaşık 49 (min:43 maks: 63) gündür. C. mydas için kuluçka süresi 2 tane yuvada ortalama 52 (min: 46 maks: 58) gün olarak tespit edilmiştir. C. caretta ve C. mydas için kuluçka süresi Çizelge 7 de verilmiştir. Çizelge 7. C. caretta ve C. mydas için kuluçka süreleri N Ort. Min. Maks. SD SE C. caretta 98 48,8 43,0 63,0 3,64 0,37 C. mydas 2 52,0 46,0 58,0 8,49 6,00 Patara kumsalında bir üreme sezonu boyunca tespit edilen toplam 169 C. caretta yuvasından 120 inde (yavru çıkışı olan, su altında kalan ve inkübasyon süresini aşan yuvalar) kontrol açışı gerçekleştirilmiştir. Kontrol açışının yapılamadığı 63 yuvanın, 49 u tamamen predasyona uğramış ve 6 yuvadan yavru çıkışı olmamıştır. Kontrol açışının gerçekleştirildiği 113 yuva ve tilki ve diğer hayvanlar tarafından predasyona uğrayan 49 yuvadaki (113+49=162) toplam yumurta sayısı olup, ortalama yumurta sayısıysa 67,69 dir. Ortalama yumurta sayısı dikkate alınarak kontrol açışı yapılamayan yuvaların da dahil olduğu 169 yuvadaki yumurtalara ait kontrol açış sonuçları Çizelge 8 de verilmiştir. Foto 15. Kontrol açışı (Serdar Özcan) 34

35 Çizelge 8. C. caretta yumurta ve yavrularının genel durumu 169 yuvada % Toplam Yumurta Sayısı Predasyona uğrayan yumurta sayısı ,23 Döllenmemiş yumurta 300 2,62 Embriyonik Gelişimi Tamamlanmamış ,05 Yumurtadan çıkan yavru sayısı ,10 Denize ulaşan yavru sayısı ,19 Yuvada sıkışıp ölen yavru 270 5,48 Kumsalda ölen yavru (predasyon +güneş vs) 312 6,33 Kumsal geneli için yapılan hesaplamada 169 C. caretta yuvasına bırakılan toplam yumurta sayısı dir. Bu yumurtalardan %34,23 ü predasyona uğrarken, % 2,62 si döllenmemiş, %20,05 i gelişimini tamamlayamamış embriyo ve %43,10 u ise yumurtadan çıkan yavrudur. Çizelge 9. C. mydas yumurta ve yavrularının genel durumu 2 yuvada % Toplam Yumurta Sayısı Predasyona uğrayan yumurta sayısı 8 5,41 Döllenmemiş yumurta 7 4,73 Embriyonik Gelişimi Tamamlanmamış 46 31,08 Yumurtadan çıkan yavru sayısı 87 58,78 Denize ulaşan yavru sayısı 75 86,20 Yuvada sıkışıp ölen yavru 5 5,75 Kumsalda ölen yavru (predasyon +güneş vs) 7 8,05 2 C. mydas yuvasına bırakılan yumurta sayısı 148 dir ve yuva başı ortalama yumurta sayısı 74 tür. Bu yumurtalardan %5,41 i predasyona uğrarken, %4,73 ü döllenmemiş, %31,08 i gelişimini tamamlayamamış embriyo ve %58,78 i ise yumurtadan çıkan yavrudur. Bu verilere ait pay grafikleri Grafik 6 ve 7 de verilmiştir. 35

36 Grafik 6. Patara Kumsalı nda C. caretta yuvalarına ait kontrol açışı sonuçlarına göre yumurtaların dağılımı Grafik 7. Patara kumsalında C. mydas yuvalarına ait kontrol açışı sonuçlarına göre yumurtaların dağılımı Predasyona uğramış toplam C. caretta yumurta sayısı 3916 dür. Bunların %90,94 ü tilki predasyonudur. Tilkinin yanında diğer predatörler martı, yengeç, domuz, yumurta içi parazit, karga ve porsuktur (Grafik 8). C. mydas yuvalarında ise 8 yumurta predasyona uğramıştır. Bu yumurtaların %50 si tilki, %37,5 u yumurta içi parazit ve %12,5 u martı tarafından predasyona uğramıştır. 36

37 Grafik 8. C. caretta yumurta predatörlerine ait yüzdesel dağılımı Foto 16. Tilki ye ait yumurta predasyonu (Emin Bozkurt) 17. Martı ya ait yumurta predasyonu (Emin Bozkurt) Foto 18. Yumurta içi predatör (Emin Bozkurt) Foto 19. Domuz predasyonu (Emin Bozkurt) 169 C. caretta yuvasından embriyonik gelişimi yarım kalmış yumurtaları (EGT); erken, orta ve geç embriyo şeklinde kategorize ederek değerlendirdiğimizde (Grafik 9), yumurtaların çoğunluğunun (%66) embriyonik gelişimlerinin erken safhasında kaldığı görülmektedir. 37

38 Grafik 9. C. caretta yuvalarında embriyonik gelişimi yarım kalan yumurtaların erken, orta ve geç olma durumuna göre oranları 2 C. mydas yuvasından embriyonik gelişimi yarım kalmış yumurtaları (EGT); erken, orta ve geç embriyo şeklinde kategorize ederek değerlendirdiğimizde (Grafik 10), yumurtaların çoğunluğunun (%65) embriyonik gelişimlerinin erken safhasında kaldığı görülmektedir. Grafik 10. C. mydas yuvalarında embriyonik gelişimi yarım kalan yumurtaların erken, orta ve geç olma durumuna göre oranları 38