Ayrıntı: 717 Sinema Dizisi: 2. Film Eleştirisi Kuramsal Çerçeve ve Sinemamızdan Örnek Çözümlemeler Lale Kabadayı. Dizi Editörü Enis Rıza

Transkript

1 LALE KABADAYI İzmir de doğdu. Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi Radyo- TV ve Sinema Bölümü nü bitirdi. Yerel ve ulusal televizyon kanallarında muhabirlik, yapım ve yönetmen yardımcılığı görevini sürdürürken, yüksek lisansını da tamamladı yılında Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi Radyo-TV ve Sinema Anabilim Dalı nda Araştırma Görevlisi oldu. Aynı bölümde Doç. Dr. unvanını aldı. Film çalışmaları üzerine yayımlanan çeşitli derleme kitaplarda, film çözümlemeleri üzerine makaleleri yer aldı. Aynı bölümde, Film Yapımı, Sinemada Türler, Film Eleştirisi, Türk Sinemasında Dönemler ve Türler, Film Kuramları dersleri veren Doç. Dr. Lale Kabadayı, halen Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi Radyo-TV ve Sinema Anabilim Dalı Başkanı olarak görev yapıyor.

2 Ayrıntı: 717 Sinema Dizisi: 2 Film Eleştirisi Kuramsal Çerçeve ve Sinemamızdan Örnek Çözümlemeler Lale Kabadayı Dizi Editörü Enis Rıza Son Okuma Mehmet Celep 2013, Lale Kabadayı Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak Fotoğrafı Naphtalina/E+/Getty Images Turkey Kapak Tasarımı Gökçe Alper Dizgi Hediye Gümen Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No.: 244 Topkapı/İst. Tel.: (0212) Sertifika No.: Birinci Basım 2013, İSTANBUL Baskı Adedi 1000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım Tic. San. ve Ltd. Şti. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr

3 Film Eleştirisi Kuramsal Çerçeve ve Sinemamızdan Örnek Çözümlemeler Lale Kabadayı

4 SinemaAyrıntı Dizisi Sinematografi Üzerine Düşünceler Zaur Mükerrem

5 Annem Aysel Kabadayı ve babam Yalçın Kabadayı ya teşekkürlerimle...

6

7 İçindekiler Önsöz... 9 Giriş Birinci Bölüm Film Eleştirisinin Kuramsal Çerçevesi Film Eleştirisi Nedir?...17 Popüler Film Okumaları-Eleştiri Ayrımı...28 Eleştiri İçin Sadece Sinema Üzerine Okumak Yeterli Değildir...32 Eleştirmenin Sorumluluğu...34 Eleştiri Yazımında Yararlı Olacak Temel Kavramlar...40 Çekim, Sahne ve Sekans...41 Kamera Hareketleri ve Görüş Noktası...42 Açı-Karşı Açı, 180 Kuralı ve Devamlılığın Sağlanması...43 Diegesis ve Mizansen...45 Kurguya Dair...47 Film Eleştirisinde Yaklaşımlar Felsefe Eleştirinin Neresinde?...51 Filmin Gerçek Kültürel Niteliğini Ortaya Çıkarmak İçin Sosyolojik Yaklaşım...54 Gizlenmiş Olan ı Görünür Kılmak İçin İdeolojik Yaklaşım...59 Geçmişi Yeniden Şekillendirme yi İrdelemek İçin Tarihsel Yaklaşım...63 Anlam Üretiminin Elemanlarını Saptamak İçin Göstergebilimsel Yaklaşım...65 Yönetmenden İzleyiciye Eylemin Gizli Nedenlerini Belirlemek İçin Psikanalitik Yaklaşım...75 Anlam Tamamlayıcısı Olarak İzleyiciyi Düşünmek İçin Bilişsel Yaklaşım...86 Toplumsal Cinsiyetin Tüm Uygulamalarını Ortaya Koymak İçin Feminist Eleştiri Devrin Popüler Kültürü ve Özelliklerine Göre İrdeleme Yapmak İçin Tür Filmi Eleştirisi Yaratıcı Yönetmen i Çözümlemek İçin Auteur Eleştirisi Yönetmenin Tercihleri İle Filmi İrdelemek İçin Mizansen Eleştirisi Sonuç...117

8 İkinci Bölüm Örnek Çözümlemeler 5 Vakit: Eritilen Kişilik, İnşa Edilen Kimlik/Lale Kabadayı Babanın Ormanında Kaybolmak: Çoğunluk/Asuman Susam Tepenin Ardı ndaki Günah Keçileri/Çağdaş E. Çağlıyan Derviş Zaim in Yananlamlarla Kurduğu Evren: Nokta/Dilan Tüysüz Tür Filmi ve Psikanalitik Eleştiri Çerçevesinde Türk Korkusu: Musallat/Ulaş Işıklar İnsan Hayal Ettiği Müddetçe Yaşar : Karpuz Kabuğundan Gemiler Yapmak/Ahmet Dönmez Âdem in Trenleri Filminde Kadın Temsilleri/Özlem Yaren Vavien: Gelgitler Arasında Bir Aile/Turgut Onarır Anneye Dönüşün Öyküsü: Yumurta/Zuhal Akmeşe Aile Olmanın Dayanılmaz Ağırlığı: Pandora nın Kutusu/Şebnem Saltık Gönül Yarası: Aşkın Birden Çok Hali Üzerine/Hülya T. Hamarat Konuşmadan Anlaşmak: Başka Dilde Aşk/Çağdaş Yazıcı Kara Murat tan Bu Yana Sinemada Tarihi Karakter Yaratma Sorunu ve Fetih 1453/Kemal Güleç & Dilara Özmen...247

9 Önsöz Sinema çalışmalarının önemli bir alanı olan film eleştirisi, yaratıcı olarak sinemacı ve ürün olarak film ile izleyici arasında, filmin taşıdığı anlamlar açısından bağ kurulmasına yardımcı olan temel araçlardan biridir. Eleştirinin gücü, izleyiciyi sinemaya gitmeye ya da gitmemeye davet etmekten ötede, onu, filmin çok yönlü anlamlarında farklı keşiflere çıkarmaya çağırmasından ileri gelir. Değişik yaklaşımları kullanarak gerçekleştirilebilen çözümlemeler, eleştirinin çok yönlülüğünü vurgular. Film Eleştirisi-Kuramsal Çerçeve ve Sinemamızdan Örnek Çözümlemeler başlıklı bu kitap, film eleştirisi yazımı üzerine kuramsal çalışmaların az sayıda olmasının ve Türkiye ye yönelik örnek çözümlemelerin yetersizliğinin yarattığı ihtiyaçtan doğmuştur. Filmleri eleştirme çabası, teknolojik gelişmelerin sunduğu olanakların artmasıyla her geçen gün yaygınlaşmaktadır. Tematik olmayan e-dergiler, tanıtıcı bilgi veren sinema siteleri, kişisel bloglar gibi alanlarda yayınlanan eleştiriler in daha çok popüler okumalardan oluşması, film eleştirisi alanındaki tanımlamaların muğlaklaşmasına neden olmaktadır. Söz konusu popüler okumalar, irdeleme yöntemlerine dair yeterli bilgi birikiminde bulunulmaması ve yöntem sorunu nedeniyle duyguların aktarımı biçimine dönüşmekte, eleştiri alanının derinliğine zarar verici hale gelmektedir. Sosyal bilimler alanının genelinde olduğu gibi, şüphesiz film eleştirisi konusunda da en iyi diye gösterilebilecek tek bir yaklaşım ya da irdeleme yöntemi yoktur. Ancak bir yöntem belirleyerek derinlemesine çözümleme yapmak, yazarın, ürün olarak filme, izleyiciye ve genel olarak eleştiriye yönelik sorumluluğudur. Ülkemizde son yıllarda, film eleştirisi yaklaşımlarını kullanan çalışmalar için gerekli referans kaynakların Türkçe ye çevrilmesi artmış olsa da bu kitapların Türk filmlerinden örneklere yer vermeyişi, eleştiri türlerinin sinemamıza uyarlanmasında sorunlara yol

10 açmaktadır. Sinema ile kültürel yapı arasında bağ kurulmasının çok önemli olduğu dikkate alındığında, eleştiri üzerine yazılan kitaplarda ülkemize ait filmlerin irdelenmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Film Eleştirisi-Kuramsal Çerçeve ve Sinemamızdan Örnek Çözümlemeler kitabı, gazete, dergi ve internet sitesi gibi mecralarda yapılan popüler film okumalarından farklı olarak, eleştiri yazma yöntemlerini, sinemamızdan örnekler eşliğinde okuyucuyla paylaşma amacındadır. Hazırlanması uzun süreye dayanan bu kitaba, doğrudan ya da dolaylı olarak destek veren birçok kişi bulunmaktadır. Bu doğrultuda, eleştiri örneklerinin eksikliğini her fırsatta dile getirerek bana kitabı yazma kararı verdiren Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi ndeki öğrencilerime; yazım aşamasında manevi desteklerini esirgemeyen Mustafa Üçer, Dr. Bülend Üçer, Asuman Susam, Dr. Özgür Yılmazkol, Elif Fidan, Duygu Kazancı ve Hamit Annak a; varlıklarından her gün keyif aldığım aile üyelerim annem, babam, ablam ve iki şirin yeğenime çok teşekkür ederim. Ayrıca tüm hocalarıma, İkinci Bölüm deki kendi eleştirilerinin yazımı sürecinde birlikte çalıştığımız yüksek lisans ve doktora öğrencilerime ve verdiğim birden çok film eleştirisi seminerinde anlamlı sorularıyla boşlukları doldurmama yardımcı olan İzmir deki sinemaseverlere teşekkür ederim. Ek olarak, titiz çalışmasıyla bu kitabın daha iyi olmasını sağlayan Ayrıntı Yayınları Sinema Editörü Sayın Enis Rıza Sakızlı ya, Ayrıntı Yayınları nın işlerini gönülden yapan tüm çalışanlarına ve sinema üzerine yazma keyfini paylaşma isteğiyle hazırlanan bu çalışmayı, aynı keyifle okumalarını dilediğim tüm okuyucularımıza içtenlikle teşekkürlerimi sunarım. Lale Kabadayı 2013

11 Giriş Filmlerin perdeye taşıdığı evren, seyirciyi farklı öyküleri paylaşmaya davet eder. Bu öyküler, çok katmanlıdır ve görmemize rağmen tanımlayamadığımız anlamlara ve altanlamlara dair okumalara izin verir. Okumalar için aracı olan film eleştirisi, perdede gördüklerimizi anlamlandırmamızda önemli bir görevi üstlenmektedir. Bu nedenle film eleştirisi, sosyal bilimlerin birçok alanına başvurmayı ve araştırma yapmayı gerekli kılar. Eleştiri, filmleri çözümleyebilecek bilgi birikimini edinerek yazı yazmayı öngörür. Bu doğrultuda her eleştiri, filmlere yönelik okumalar için yeni olanaklar sunar. Filmlerin görünenden daha fazla anlamı barındırdığı, her izleyici için kabul edilebilir bir gerçektir. Çokanlamlılık, kendini geliştirmiş film izleyicisinin her seyirde birden çok katman bulabildiği anaakım dışı filmlerde olabileceği gibi, daha kolay okuma yapılabilen anaakım filmler için de geçerlidir. Anaakım içi ve dışı filmlere yönelik değerlendirme, bazı filmlerin daha fazla önemsenerek ön planda tutulduğu ve diğerlerinin küçümsendiği anlamına gelmemelidir. Bu kitap, anaakım sinemanın dünya örneklerinden birçoğunu da, Türk sinemasının anaakım yaklaşımını da sinema çalışmalarında kavramsallaştırmada farklılık olmasına rağmen, günlük kullanımda anlamı basitleştirilmiş sanat sineması olarak adlandırılan filmler kadar önemli kabul etmektedir. Anaakım içi ya da dışı olsun, çoğu filmin sinemanın sanatsal geçmişinden az ya da çok izler taşıdığı unutulmamalıdır. Filmlerin, dönemine dair çok yönlü okumalara imkân tanıyışına dikkat edildiğinde, üretim koşullarının yarattığı etki de göz önünde tutularak, birçok filmin eleştirilmeye değer olduğu görülebilir. Aynı eleştiri yaklaşımını temel alan yazıların, filmlere dair farklı çözümlemeler içerebileceğini de görmek olanaklıdır. İster sosyolojik ister ideolojik ya da diğer eleştiri yaklaşımlarında olsun, eleştirmenin bilgi düzeyi, eğitimi, düşünce yapısı, ilgileri, hatta içinde büyüdüğü ailenin özellikleri, filmlere eğilmesindeki bakış açısını

12 12 FİLM ELEŞTİRİSİ belirlemektedir. Bu durum, ilk izlenimde, yazarın eleştiriye yaklaşımının nesnellikle nasıl bağdaşacağı sorusunu akla getirir. Kitabın ileriki bölümlerinde eleştiri ve popüler film okumaları ayrımı yapılırken kullanılacak açıklamalara atfen, burada, eleştirinin, doğası gereği tamamen nesnel olamayacağını söylemek olanaklıdır. Buna rağmen eleştiri, popüler okumalara göre daha nesnel durabilen dir. Bu duruş için gerekli öneriler, kitapta ele alınmaktadır. Sinema akademisyeni, eleştirmeni ve yönetmeni Peter Wollen, filmleri anlamaya başladığımızda, izleyici olarak kodlarımızın yıkıma uğratılma riskiyle karşı karşıya kalacağımızı söyler. Bu riskin izleyiciyi korkutabileceğine de vurgu yapar. Ardından, riski göze alarak savaşa girmemizin gerekli olduğunu savunur. Sinemaya gitme tercihinin, savaşmaktan yana olduğumuzun göstergesi kabul edileceğini söyleyen Wollen, Savaşın bir adım gerisinde durup yargılar veren edilgen film tüketicileri olamayacağımızı dile getirir. Peter Wollen, filmle ilgili yargılarımızın doğru ya da yanlış olmasından çok, yapıtın kodunu çözmeye yönelik çabamızı önemli bulmaktadır. Bu doğrultuda alışılmış okuma ve bakma biçimlerini reddeden ve izleyicisini rastlantısal değil, üretken olan sonsuz bir diyaloğa çağıran filmleri ve metinleri över. Bu kitabın amacı ise, söz konusu filmlerden örnekleri, yukarıda belirtilen özelliklere sahip olmaya gayret eden bir metinle okuyucusuna sunabilmektir. Film eleştirisi yazma konusunda, sosyal bilimler içinde yer almanın sonucu olarak, akla gelen soruların yeni soruları doğurduğu görülecektir. Kitap, bu sorular üzerine düşünme ve lisans, yüksek lisans, doktora aşamasındaki öğrenciler ile sinemaya meraklı okuyucu kitleye Türk filmleriyle ilgili eleştiriler sunarak, film eleştirisi yazmanın ipuçlarını verme amacıyla hazırlanmıştır. Eleştiri yaklaşımları içinde, her alan için ancak ideal bir çerçeve çizmek olanaklı görülmüştür. Çünkü metnin içeriğinde yer alabilecek her konuyu eleştiriye taşımak mümkün değildir. İpuçları aracılığıyla okuma alanları genişletilmelidir. Bu doğrultuda kitabın Birinci Bölüm ünde, film eleştirisi kavramı irdelenmiş, film eleştirisi ile popüler film okumaları arasındaki ayrım vurgulanmıştır. Bu bölümde, eleştiri yazarının sorumlulukları ele alınmıştır. Ayrıca, eleştiri için gerekli temel kavramlara değinilmiştir. Eleştiri yazımında farklılaşmayı işaret eden yaklaşımlar, Türk ve dünya sinemasına göndermelerde bulunularak açıklanmıştır. Burada, her eleştiri yaklaşımı içinde ele alınabilecek konular gündeme getirilmiş; yer yer, başvurulacak kaynaklar belirtilmiştir.

13 LALE KABADAYI 13 Bu bölümde, sinemanın felsefeyle ilişkisine değinilmiş, en kapsamlı eleştiri yaklaşımlardan biri olan sosyolojik yaklaşım ele alınmıştır. Politik olanla (hem siyasi iktidarlar hem de günlük yaşam ideolojisi anlamlarını bir arada ele alarak) sinemanın ilişkisi açısından ideolojik yaklaşım, sosyolojik eleştirinin ardından incelenmiştir. Daha sonra, geçmişe bakışın aslında ideolojik olarak şekillendiği gerçeğinden hareket ederek, tarihsel yaklaşım ele alınmıştır. Göstergebilimin, sinema çalışmaları açısından önemi ve eleştiri yapılmasına yardımcı olan kavramlarının incelenmesiyle, filmi düşsel bir sürecin parçası kabul ederek yönetmen-film-izleyici üçgenine dair çözümlemeleri öngören psikanalitik yaklaşıma geçilmiştir. Ardından, psikanalitik yaklaşıma karşı duruşuyla öne çıkan ve izleyicinin anlamlandırmasını bilişsel kuramlara bağlayan bilişsel yaklaşım incelenmiştir. Daha sonra, feminist ideolojinin sinema çalışmalarında kullanılmasını işaret eden feminist eleştiri, sınırlarötesi etkisiyle her döneme damgasını vuran tür yapılanmasına yönelik tür filmi eleştirisinin detayları irdelenmiştir. Ardından yaratıcı yönetmen kavramı ile auteur yaklaşımı çerçevesinde gelişen yönetmen odaklı yaklaşım ve bu yaklaşımdan yola çıkarak, filmi, mizansen özellikleriyle anlamlandırma yapan bir araç olarak değerlendiren mizansen eleştirisi ele alınmıştır. Birinci Bölüm de, temel kavramların olabildiğince yalın şekilde metne eklenmesi, kitabın sonunda kısa sinema terimleri sözlüğü verilmesinden daha yararlı görülmüştür. Ayrıca, her eleştiri yaklaşımının içerebileceği konular ve bakış açıları, bölüm içinde özetlenmeye çalışılmıştır. Metinde, Timothy Corrigan ın tanımladığı kuramsal yazı biçimi, yani olabildiğince haz bölünüşünü işaret eden yaklaşım esas alınmıştır. Bununla birlikte, çalışmanın, öğrencilerin yanında, sinemasever ve meraklı bir okuyucu kitlesine hitap etmesi, okuma kolaylığı ile akademik yaklaşım arasında denge kurulması için özen gösterilmesini gerekli kılmıştır. Bu doğrultuda özellikle İkinci Bölümdeki eleştirilerin kuramsal-eleştirel makale çizgisindeki yaklaşımları, aynı zamanda rahat okunabilir niteliklerin göz önünde tutulmasıyla oluşturulmuştur. Filmleri çözümlemenin birden çok yöntemi bulunduğuna vurgu yapılarak, çözümleme bölümü için seçilen filmlerin ve yaklaşımların, yazarların bilişsel hazza yönelik tercihleri doğrultusunda şekillendiğini dile getirmekte fayda vardır. Ele alınan filmler, 2000 sonrasında üretilmiş, çok yönlü analize olanak tanıyan yapımlardır. Ancak film eleştirisinin niteliği gereği, tek bir yaklaşımın öne çı-

14 karılmasıyla yazılar hazırlanmıştır. Belirtilen bu sınırlılık, filmlere yönelik okumanın, diğer yaklaşımlardan yararlanmadığı için eksik kaldığına dair değerlendirme yapılması riskini ortadan kaldırmaktadır. Bu doğrultuda, belirlenen yaklaşımlarla irdelenen filmlere yer veren kitap, film eleştirisi alanında bir boşluğu doldurma amacını, alanın sahip olduğu geniş perspektifi göz ardı etmeden, gerçekleştirme çabasındadır. Bu çerçevede kitabın, sinemamızın yaklaşık son on yılında insana ve topluma nasıl bakıldığını, yaşam biçimlerinin nasıl resmedildiğini, izleyicinin nasıl konumlandırıldığını, anlamların nasıl oluşturulduğunu, mesajların nasıl iletildiğini, kültürel, ekonomik, siyasal olarak belirlenimlerin nasıl gerçekleştirildiğini ortaya koymaya yönelik, önemli bir çerçeve çizilebilme amacını da yerine getirdiği ümit edilmektedir.