Aile İşletmeleri. Doç. Dr. Aykut GÖKSEL

Transkript

1 Aile İşletmeleri Doç. Dr. Aykut GÖKSEL

2

3 AİLE İŞLETMELERİNDE YÖNETİM VE YAŞANAN SORUNLAR 5. BÖLÜM

4 Aile İşletmeleri İçin Yönetimin Alanı Aile İşletmelerinde Yönetim Kurulunun Kültürel Kalıpları Aile İşletmelerinde Yönetimin Profesyonelleşmesi Yönetim Fonksiyonları Ve Aile İşletmelerinde Yaşanan Sorunlar DERS AKIŞI

5 Sanatların en eskisi, bilimlerin en yenisi olarak nitelenen yönetim, başkaları ile birlikte ve onlar vasıtasıyla amaçlara ulaşmaya çalışmak olarak tanımlanmaktadır. Dolayısıyla yönetim sanatı, ne tek başına iş yönetimi, ne de yalnızca insanların yönetilmesidir. Bu münasebetle yönetim, işin yönetilmesini esas alarak insanları işin yapılması için yönlendirme sanatı şeklinde ifade edilebilir AİLE İŞLETMELERİ İÇİN YÖNETİMİN ALANI

6 Aile işletmelerinde yönetimden bahsederken işletmenin yaşam evresi (dönemi) ve kurucunun yönetim tarzı dikkate alınması gereken iki önemli faktördür. İşletmenin yaşam evresi ve kurucunun yönetim tarzı, işletme sahip ve yöneticiliğinin tek elde toplanması veya ayrışmasını etkilemektedir. AİLE İŞLETMELERİ İÇİN YÖNETİMİN ALANI

7 Aile İşletmelerinde sahiplik, yöneticilik ve aile arasındaki ilişki AİLE İŞLETMELERİ İÇİN YÖNETİMİN ALANI

8 Aile işletmelerinde yönetimin tam olarak anlaşılabilmesi için kültürel kalıpları bilmekte yarar vardır. Bu işletmelerde dört tip kültürel kalıptan söz edilebilir. Ataerkil Kültür Serbest Kültür Katılımcı Kültür Profesyonel Kültür AİLE İŞLETMELERİ İÇİN YÖNETİMİN ALANI

9 Ataerkil Kültür Ataerkil kültürün en önemli özelliği, işletmedeki ilişkilerin hiyerarşik olması ve işletmenin her türlü kararının yalnızca lider aile bireyi tarafından verilmesidir. Aile üyelerinin görev atamalarında tercih edilmesi ve aile dışından çalışanlara güvensizlik, ataerkil kültürün en belirgin göstergeleridir. Bu tip işletmelerde, çalışanlar insiyatif kullanamazlar ve aile tarafından iş çok yakından kontrol edilir. AİLE İŞLETMELERİ İÇİN YÖNETİMİN ALANI

10 Serbest Kültür Çalışanlarla aile arasındaki ilişkide yüksek düzeyde güven hâkimdir. Kurucu ve aile üyeleri pek çok yetkilerini alt düzeyde çalışanlara devreder. Burada işletmenin amacı, kurucu ve ailesi tarafından belirlenir, bu amaç doğrultusunda çalışanlara serbestlik sağlanır. Böylece serbest kültür işletmesinde kurucu ve ailesi amaçları belirler, bu amaçlara ulaşmada kullanılacak araçları seçme ve kullanma gücü çalışanlara verilir. AİLE İŞLETMELERİ İÇİN YÖNETİMİN ALANI

11 Katılımcı Kültür atılımcı kültür, daha çok gruba dayalı ilişkilere dayanan, ailenin gücünün ve statüsünün minimum olduğu, daha çok eşitliğe önem veren kültürdür. Uygulamada seyrek görülmektedir. İlişkiler yüksek derece güvene dayalıdır. İşletme çalışanları çok yakın kontrol edilmez. Aile ya da kurucunun karar vermesi yerine çalışanlar karar verirler. AİLE İŞLETMELERİ İÇİN YÖNETİMİN ALANI

12 Profesyonel Kültür Profesyonel kültürde, aile işletmelerinde çalışan profesyonel yöneticiler örgütün kültürüne katkıda bulunur. Aile üyelerinin işletmeye katılımı azalmaktadır. Bu işletmeler ataerkil, serbest ve katılımcı kültürün tam tersine bireysel motivasyona ve başarıya çok önem verirler. Rekabete dayalı bir sistem geçerlidir ve sistem içinde bireysel ödüller önemli rol oynar. İnsanın doğası nötr kabul edilerek, duruma göre ödül ve kontrol sistemi uygulanmaktadır. AİLE İŞLETMELERİ İÇİN YÖNETİMİN ALANI

13 1-Aile odaklı yönetimin hâkim olduğu işletmelerde; Ailenin ihtiyaçları önceliklidir. Ailede sorun teşkil edecek işletme kararlarından kaçınılır. Aile mülkiyeti çok sıkı bir şekilde korunur. Aile dışındaki yöneticiler sadece yardımcı olarak görülür. Yönetim Kurulunun tamamı aile üyelerinden oluşur, genellikle bir hukuk müşaviri ya da mali müşavir eşliğinde, gayri resmi olarak toplanılır. AİLE İŞLETMELERİ İÇİN YÖNETİMİN ALANI

14 2-İşletme odaklı yönetimi esas alan işletmelerde ise İşletme normları ve değerleri, aile ihtiyaçlarından önemli ve önceliklidir. İşletmede çalışmak isteyen aile fertlerinin, en az diğer yöneticiler kadar iyi olmaları gözetilir. Aileden olmayan yöneticilerin işletmede çok önemli bir gücü ve etkisi vardır. Bu kişilerin de katılımı ile sürekli ve düzenli olarak resmi toplantılar yapan "Yönetim Kurulu" mevcuttur. Süreklilik planı yapılır; varis planı, güvenilir ve sağlam temeller üzerine kurulur. AİLE İŞLETMELERİ İÇİN YÖNETİMİN ALANI

15 Yönetim Biçimlerinin Etkileri Tutucu Kararsız Yenilikçi Strateji Örgüt ve Kültür Durgunluk, riskten kaçma Gelenekçi- Bürokratik, Merkeziyetçi Kararsız ve tutarsız Karışık kültür, çatışma Devirimsel yenilik Yeni birimler, yeni değerler, kaotik örgüt Yürütme Eski yapı hala güçlü Eski ve yeni yöneticilerin karışımı Performans Pazar payı kaybı Başarısız projeler, azalan marjlar Kuşaklararası aile dinamikleri İdeali arama, beklentilere cevap Çatışma, çözümsüzlük Büyük ölçüde yenilenme, yeni yönetici Maliyetler ve harcamaların sürmesi Reddetme, bağımsızlık AİLE İŞLETMELERİ İÇİN YÖNETİMİN ALANI

16 Aile Felsefesinin İşletme Kararları Üzerindeki Etkisi İşletme Kararları İşe Giriş Kuralları Önce İşletme Önce Aile Önce Aile İşletmesi Kişi eğer kalifiye ise belirli bir iş için başlar. Tüm aile üyeleri otomatik olarak başlar. Ücretleme İş tanımına göre Aynı neslin tüm üyelerine eşit ödeme Otorite ve Ünvanlar Yönetim Toplumdaki rol İşletme hiyerarşisinde liyakat temelli Yönetim Kurulu üyelerinin dışarıdan olması Aynı kuşaktaki bütün üyelerin eşit ünvana sahip olması Ailenin geniş katılımı ve uzlaşması ile Aile ihtiyaçlarına göre aile işletmesi veya başka işletmede aile bireyleri için çalışma ortamı hazırlanır. Ailede herkes için belirlenen yaşam standardına göre ödeme Yeteneği olan herkese eşit rol verilmesi Aile Konseyi nin temsilciliğinde Liderlik Gönüllük Bireysel çıkarlar ve aile ihtiyaçlarına göre şekillenir. AİLE İŞLETMELERİ İÇİN YÖNETİMİN ALANI

17 Yönetim Kurullarının yapısı ve işleyişi itibariyle dört tipten söz edilmektedir: Kâğıt Üzerinde Yönetim Kurulu Onaylayıcı Yönetim Kurulu Tavsiyeci Yönetim Kurulu Bütüncül Yönetim Kurulu AİLE İŞLETMELERİNDE YÖNETİM KURULUNUN KÜLTÜREL KALIPLARI

18 Kâğıt Üzerinde Yönetim Kurulu Çoğunluğu aile üyelerinden oluşur. Yasal zorunluluğu yerine getirmek için toplanılır. Gerçekte işlevsel değildir. Onaylayıcı Yönetim Kurulu Aile dışından (aile avukatı, muhasebecisi, müşaviri gibi) kişilerin de katılımıyla oluşan biçimsel bir yapıdır. Dışarıdan katılanların görevi kurucunun kararlarını desteklemektir. Tavsiyeci Yönetim Kurulu Kurulu, aile yönetir, ancak aile dışından yöneticilerin de kararlara etkisi vardır. Bu kurul genellikle işletmenin aile dışı hissedarlarını koruma görevini üstlenmektedir. Bütüncül Yönetim Kurulu Düzenli olarak toplanır ve işletmenin bütününü değerlendirir. İşletmenin strateji ve politika kararlarını alır, kriz dönemlerinde işletmenin operasyonel faaliyetlerini de üstlenir. AİLE İŞLETMELERİNDE YÖNETİM KURULUNUN KÜLTÜREL KALIPLARI

19 Aile işletmelerinin evriminde, (eğer yaşamlarını kuşaklar boyu sürdürebilirlerse), dört evre izlenebilir. Bunlar; Küçük işletmeler, Genç işletmeler, Olgun işletmeler ve Büyük işletmeler. Küçük işletmelerde girişimci bir ruh hâkimdir. İşletme fonksiyonlarında ürün ve hizmet geliştirmek, uygun bir pazar yerini belirlemek ve tanımlamak ön plana çıkar. İşletme olgunlaşınca ki bu genellikle ikinci kuşakta başlar, olgunlaşan işletmenin artık girişimci yönetim sisteminden sıyrılıp kurumsallaşmaya başlaması yani profesyonelleşmesi gerekir. Bu aşamada önceki fonksiyonlara ek olarak yönetim sistemleri geliştirmeye, yani planlama, organizasyon, yönetim geliştirme ve kontrol fonksiyonlarına daha fazla önem verilir. AİLE İŞLETMELERİNDE YÖNETİMİN PROFESYONELLEŞMESİ

20 Aile işletmelerinde profesyonel yönetime geçiş iki şekilde meydana gelmektedir. Birinci durumda hızla büyüyen söz konusu potansiyelini engellemek istemeyen yöneticiler eksiklik duydukları noktada işinde uzman profesyoneller istihdam etmeye başlamakta ve böylece bir profesyoneller takımı kurmaktadırlar. İkinci durumda ise; işletmeye yerleşmiş norm ve değerleri değiştirmek isteyen diğer bir ifadeyle otoriteyi delege eden, kural ve tanımları yeniden belirlemek ve böylece başarıyı elde etmek isteyen aile işletmeleri kültürlerinde ve bakış açılarında değişikliğe giderek, aile üyesi olmayan profesyonellere yönetsel pozisyonları açarak söz konusu yönetim biçimini uygulamaya koymaktadırlar. AİLE İŞLETMELERİNDE YÖNETİMİN PROFESYONELLEŞMESİ

21 Aile işletmelerinde yönetimin profesyonelleşmesi iki şekilde olmaktadır: 1-Aile üyelerinin bunun için gerekli eğitimleri alması ve istenen biçimde yetiştirilmesidir. Aile bireylerinden yönetici kademesinde görev alacak oğul, damat, kız, torun, vb. yöneticilerin işletme eğitimi almaları veya bu konuda uzmanlaşacak bir eğitim (bu eğitim genellikle yurt dışında ve bazı gelişmiş üniversitelerin belli dönemlerde açmış oldukları yöneticilik programları ile ilgili eğitim) görmüş olmaları tercih edilmektedir. 2-Bunun yanında yönetimi meslek olarak benimsemiş profesyonellerin de bu işletmelerde yer aldığı görülmektedir. Boyner ve Konukoğlu Ailesi nin yönetim modeli bu açıdan birbirine benzemektedir. Her iki işletmede de kurumda çalışmayan aile üyelerinin de yer aldığı yönetim kurulları mevcuttur. AİLE İŞLETMELERİNDE YÖNETİMİN PROFESYONELLEŞMESİ

22 Girişimci ve Profesyonel Yöneticiler Arasındaki Farklar Alanlar Girişimci Profesyonel Yönetici -Yaratıcı ve yapıcı, -Başarılı olmak isteyen, -Kişisel imajını ve çıkarlarını ön planda tutan, -Kendi yeteneklerini geliştirmeye önem veren, -İşletmesine sadık, -Belirli oranlarda ve durumlarda risk üstlenmeye hazır, -Kendi sezgilerine güvenen. -Analitik ve tedbirli davranan. İçgüdü ve Duygusal Özellikler Analitik Yönelim Kişisel Yönelim -Uzun vadeli düşünen, -Modelleri bir bütün olarak görme yeteneği olan. -Kişisel, politik ve insanlara yakın davranan, -Kendini sorgulayan ve merkeziyetçi, -Aile bağlarına önem veren, -Duygusal ve sabırsız. -Birleştirici ve yerleştirici, -Güç elde etmek ve etkin olmak isteyen, -Örgütün imajını ve çıkarlarını ön planda tutan, -Örgütün ve personelin güçlenmesine önem veren, -Yöneticiliğe saygılı, -Ancak destek sağladığı durumlarda risk üstlenmeye açık, -İşinin gereği daha kısa vadeli düşünen, -Detayları ve sonuçları görebilme yeteneği olan. -Kişisel olmayan, gerçekçi ve insanlara mesafeli duran, -Merkezkaç ve işleri delege eden. Yapısal ve Konumdan Kaynaklanan Faktörler -İşletme sahibi olmanın öncelik ve risklerini taşıyan, -İşletme sahibi olduğu için konumundan emin olan, -Konumu nedeniyle dikkat çeken, -Aile çıkarlarıyla, işletme çıkarları arasında bir seçim yapmak zorunda olan, -Yöneten. -İşletmeye bağımlı olmayan, daha az önceliklerle ve risklerle karşılaşan, -Konumundan yeterince emin olmadığı için sürekli kendini denetlemek zorunda kalan, -Dikkati çekemeyen, -Konumu nedeniyle aile ve işletme çıkarlarını ayrı tutabilen, -Yönetilen. AİLE İŞLETMELERİNDE YÖNETİMİN PROFESYONELLEŞMESİ

23 Aile İşletmelerinde Planlama Fonksiyonu ve Yaşanan Sorunlar Aile işletmelerinde planın amacının açık olmaması, değişen koşullara uygun alternatif planların yapılmaması, planların uygulanmasında çalışanların katılımının sağlanmaması da planlamada önemli dezavantajları beraberinde getirebilecektir. Yönetimde profesyonelleşmeye gidilmedi ise planlamanın sadece sezgilere ve deneyime dayalı olarak çevre analizleri yapılmadan oluşturulduğu ve sözle ifade edildiği görülmektedir. Özellikle aile üyelerinin baskısıyla planlama ve stratejik karar alma işlerini yerine getiremeyen tepe yöneticileri objektif ve bilimsel karar alma yönetmelerinde, subjektif yöntemlere kayabileceklerdir. Bu ise işletmenin gelecekte var olması ile ilgili yaşam riskini arttırabilecektir. YÖNETİM FONKSİYONLARI VE AİLE İŞLETMELERİNDE YAŞANAN SORUNLAR

24 Aile İşletmelerinde Örgütleme Fonksiyonu ve Yaşanan Sorunlar İşletmelerde örgütlenme fonksiyonu yerine getirilirken iş analizi ve tanımları yapılmalı, işletme, departmanlara ayrılmalı, bilgi akış sistemi belirlenmeli, denetim alanı ve yetki devri ile ilgili konular netlik kazanmalıdır. Özellikle küçük aile işletmelerinde iş tanımlarının olmaması sonucunda kurucunun anlık isteklerine bağlı olarak çalışanların yapmaları gereken işlerin değişkenlik gösterdiği ve bir çalışanın uzmanlık alanına girsin veya girmesin patronun kendisinden istediği her işin onun iş tanımına girdiği söylenebilir. Örgütlenmedeki yetersizlikler nedeni ile göreve uygun bilgi ve yeteneğe sahip profesyonel personel sayısı olması gerekenden azdır. Örgüte katılan üyelerde kan bağına bakılır. Bilgi, yetenek, uyum, çalışkanlık gibi vasıflar göz ardı edilir. İşe sahip çıkacağı ve güvenilir olacağı düşüncesi ile akrabaların çalıştırılması tercih edilir. YÖNETİM FONKSİYONLARI VE AİLE İŞLETMELERİNDE YAŞANAN SORUNLAR

25 Aile İşletmelerinde Örgütleme Fonksiyonu ve Yaşanan Sorunlar Bazen, işletmede gerçekleştirilmesi gereken herhangi bir iş, birden fazla aile üyesi tarafından takip edilebilmektedir. Bu durum ise doğal olarak işletme çalışanlarının kime karşı sorumlu olduklarını bilmemelerine ve kimi zaman da birden fazla üstten gelen farklı istekler karşısında bocalamalarına sebep olabilmektedir. Aile işletmelerinde kararların çoğunlukla merkezileştirildiği ve işletme sahibi tarafından verildiği görülmektedir. Bu durumda, farklı bakış açılarından mahrum olarak verilen kararlar sonucu tehditlerin büyüdüğü ve önemli fırsatların kaçtığı gözlemlenmektedir. Aile işletmelerinde örgütlenme sürecindeki bir başka sorun ise danışmanlığa ve uzmanlığa gereken saygının gösterilmemesidir. Çoğu iş sahibinin kullandığı danışmanlar kalifiye kişiler değildir. YÖNETİM FONKSİYONLARI VE AİLE İŞLETMELERİNDE YAŞANAN SORUNLAR

26 Aile İşletmelerinde Yürütme Fonksiyonu ve Yaşanan Sorunlar Aile işletmelerinde, motivasyon araçlarından olan iş-ücret dengesi ve fazla mesai kavramları ihmal edilir. Ücretin temel motivasyon kaynağı olduğu unutulur. Aile üyesi yöneticiler için ödül veya ceza sistemi uygulaması da mümkün değildir. Yönetici aile üyesi ise olumsuz sonuçlara yol açan hata yapsa dahi, işten çıkarılması mümkün değildir. Aynı hatayı aile üyesi olmayan bir yönetici yapsa cezası işten çıkarılma olabilecektir. Aile işletmelerinin alt yapısından işletme içerisinde insan ilişkileri bakımından esasen önemli avantajlar sağlanmasına karşın yönetim kademeleri arasında etkin bir iletişim söz konusu değildir. Her yönetici kendisine göre bir ilişki biçimi belirlemekte ve bunu sürdürmektedir. Çoğunlukla aile işletmelerinde kurucu kişiliğin baskın olduğu bir kültür ortamı karşımıza çıkar. Doğru, her zaman ailenin doğrusudur. YÖNETİM FONKSİYONLARI VE AİLE İŞLETMELERİNDE YAŞANAN SORUNLAR

27 Aile İşletmelerinde Mülkiyet Motivasyonları Piramidi YÖNETİM FONKSİYONLARI VE AİLE İŞLETMELERİNDE YAŞANAN SORUNLAR

28 Aile İşletmelerinde Koordinasyon (Eşgüdümleme) Fonksiyonu ve Yaşanan Sorunlar Aile işletmelerinde çoğunlukla koordinasyon patron tarafından sağlanmakta ve üretim ile pazarlama faaliyetleri üzerine odaklanılmaktadır. Buna karşın insan kaynakları ve Ar-Ge ile ilgili faaliyetler göz ardı edilmektedir. İşe alma ve yerleştirme, terfi ve ücretlendirme, kariyer planlama gibi konularda da kan bağı, güven ve ikili diyaloglar ön planda olmaktadır. Aile işletmelerinde biçimsel bir yapılanmaya yeterince önem verilmemesi de işletme sahibi veya yönetici endeksli bir yönetim biçimini beraberinde getirmektedir. Bu ise yöneticinin olmadığı zamanlarda işlerin aksamasına neden olabilmektedir. Aile işletmelerinde, ailenin farklı üyeleri tarafından yönetilen çeşitli bölümlerin, ellerindeki olanakları diğer bölüm faaliyetlerini göz önünde bulundurmaksızın kullanabilmeleri, koordinasyon konusunda önemli bir zaaf yaratmaktadır. YÖNETİM FONKSİYONLARI VE AİLE İŞLETMELERİNDE YAŞANAN SORUNLAR

29 Aile İşletmelerinde Kontrol (Denetim) Fonksiyonu ve Yaşanan Sorunlar Aile işletmelerinde değerleme ölçüleri yani standartlar noksan olabilmekte ve genel olarak standartlaşmaya gereken önem verilmeyebilmektedir. Diğer taraftan takip alışkanlığı ve bilincinin aile işletmelerinde pek gelişmediği söylenebilir. Aşağıdan yukarıya doğru bilgi akışının da düzenli ve devamlı olmadığı ifade edilebilir. Raporlamadan ise gerektiği şekil ve ölçüde yararlanılamamaktadır. Plan, program, bütçe gibi kontrol araçlarının gelişmiş bir uygulamaya eriştiğini söylemek ise güçtür. Kontrol alet ve araçları geliştirmek için yararlı olan çağdaş kantitatif yöntem ve araçlardan gereği gibi yararlanılmadığı da belirtilebilir. YÖNETİM FONKSİYONLARI VE AİLE İŞLETMELERİNDE YAŞANAN SORUNLAR

30 Aile İşletmelerinde Kontrol (Denetim) Fonksiyonu ve Yaşanan Sorunlar Özellikle aile işletmelerinde informal kontrol sistemi yaygındır. Kontrol fonksiyonun işleyişi sırasında da profesyonelce yaklaşımdan ziyade, önseziler önem kazanır. Yönetici, yazılı belgeler, istatistiki veriler, raporlar ve analizler yerine, güvenilir olduğu düşünülen işletme içindeki aile bağından olan kişilerin düşüncelerine, yorumlarına önem verir. Bu şekilde bir kontrolde, yanlış bilgilendirme olma olasılığı yüksektir ve etkili bir kontrolün yapılması güçtür. Personel denetimi kriteri genellikle işletme sahibinin ilişkilerine ve sahip olduğu değer yargılarına bağlıdır. Denetim yapan kişiler daha ziyade işletme sahibi ve aile üyeleridir. YÖNETİM FONKSİYONLARI VE AİLE İŞLETMELERİNDE YAŞANAN SORUNLAR

31 GENEL DEĞERLENDİRME ve SORULAR?