Bir Eğitim ve Araştırma Hastanesinin Finansal ve Operasyonel Performans Göstergeleri Arasındaki

Transkript

1 Bir Eğitim ve Araştırma Hastanesinin Finansal ve Operasyonel Performans Göstergeleri Arasındaki Đlişki Keziban AVCI * ÖZET Finansal ve operasyonel performans göstergeleri arasındaki ilişkiyi incelemeyi amaçlayan bu çalışma üç bölümden oluşmaktır. Đlk bölümde finansal analiz teknikleri hakkında genel bilgiler sunulmuştur. Đkinci bölümde ise bir eğitim ve araştırma hastanesinin yedi yıllık finansal tabloları retrospektif olarak oran analizi yöntemi kullanılarak değerlendirilmiştir. Çalışmanın son bölümünde ise temel finansal oranlar ile hastane operasyonel performans göstergeleri arasındaki ilişkiler incelenmiştir. Sonuç olarak, finansal performans göstergeleri ile yatak sayısı, poliklinik sayısı, ameliyat sayısı ve yatak doluluk oranı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Bu çalışmanın sağlık kurumları yöneticileri için bir sağlık işletmesinin geçmiş verilerinin kullanılarak gelecekteki durumunu iyileştirmeye yönelik eylem planlarının hazırlanmasında örnek teşkil edebileceği düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler: Oran Analizi, Operasyonel Performans, Hastane The Relationship Between Financial and Operational Performance Indicators in a Training Research Hospital ABSTRACT This study which aims to investigate financial and operational performance indicators consists of three parts. In first part of the study general information about financial analysis techniques was given. In the second part financial tables of a research and training hospital analysed retrospectively using ratio analysis methods for seven years. In the last part of the study relationships between main financial ratios and hospital operational performance indicators was examined. As a result, statistically significant correlations were determined between financial performance with number of bed, number of visit to outpatient clinic, number of surgical operations and the bed occupancy ratio. It was thinking that this study can state a good example for health care managers for preperation of actions plans for improving a health care organizations future state using retrospective data. Key Words: Ratio Analysis, Operational Performance, Hospital I. GĐRĐŞ Son yıllarda birçok ülkede başta hastaneler olmak üzere pek çok sağlık kuruluşu ekonomik ve finansal baskılar ile karşı karşıyadır (Capkun ve diğerleri 2012). Giderek artan bu finansal baskılar karşısında sağlık kuruluşu yöneticilerinin etkili ve doğru politikalar belirlemeye ihtiyaçları vardır (Fineberg, Hunter 2013). Sağlık hizmetlerinin doğası gereği stoklanamaması, tanıtımı ve dolayısı ile pazarlama oranının kısıtlılığı, patent aracılığı ile korumasının zorluğu, talebin dengesizliği ve maliyetlerinin yüksekliği gibi kendine has özellikleri vardır (Shortell, Kaluzny 2000). Ancak diğer işletmelerde olduğu gibi sağlık kurumları da giderlerini minimize ederek, etkililik ve verimlilik koşulları altında maksimum faydanın/karın sağlanmasını amaçlarlar. Bu amaç * Uzm. Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu, Ankara 1. Bölge Genel Sekreterliği, kezibanavci1@gmail.com

2 2 Hacettepe Sağlık Đdaresi Dergisi, Cilt 17, Sayı 1 (2014) doğrultusunda varlıklarını sürdürebilmek için gerçekleştirdikleri faaliyetlerinin sonuçlarını değerlendirerek performanslarını ve finansal durumlarını ortaya koymak, güçlü ve zayıf yönlerini belirlemek, eksikliklerini düzeltmeye çalışmak ve böylece artan finansal ve ekonomik baskılarla baş etmek zorundadırlar (Chen, Shimerda 1981). Sağlık kuruluşlarının finansal durumlarını ortaya koymak konusunda geliştirilmiş çok sayıda ölçüm yöntemi bulunmaktadır (Li, Benton 1996). Ancak bu ölçüm yöntemlerinin kullanımı oldukça kısıtlıdır (Özgülbaş, Koyuncugil 2009). Öte yandan yapılacak finansal analizler sonucunda; sağlık kuruluşlarının finansal pozisyonları, yatırımlarının güvenliği veya riskleri belirlenebilecektir. Ayrıca gelecekteki finansal durumu iyileştirmek için analiz sonuçlarına göre eylem planları hazırlanabilecek, sağlık kuruluşlarının finansal açıdan yıllar içerisindeki izlediği trend belirlenebilecek, yatırım araçları görülmeye çalışılacak ve diğer kurumlarla karşılaştırma yapılabilecektir. Böylece üretim ve gelir miktarı ile gelecekteki finansal durum tahmin edilemiyor ve iyileştirilemiyor ise, giderler için uygun önlemlerin alınması için fırsatlar değerlendirilebilecektir (Berger 2008). Finansal analizler finansal veriler üzerinden yapılan analizler olup, maliyet analizleri, finansal tablo analizleri ve bütçe analizleri olmak üzere üç bölümde incelenebilir. Finansal analizler içerisinde en yaygın kullanım alanı bulan analiz türü finansal tablo analizleridir. Bu analiz türünde; karşılaştırmalı tablolar analizi (yatay analiz), yüzde yöntemi ile analiz (dikey analiz), eğilim yüzdeleri yöntemi ile analiz (trend analizi) ve oran yöntemi ile analiz gibi çeşitli teknikler kullanılmaktadır (Akdoğan, Tenker 2007). Karşılaştırmalı tablolar analizinde, bir işletmenin birden fazla dönemine ait finansal tabloları karşılaştırmalı olarak incelenerek bu tablolarda yer alan kalemlerdeki değişikliklerin hangi yönde olduğu, yıllar içerisinde artış ve azalışların tespiti yapılabilir. Ayrıca geçmişteki trendden yola çıkarak geleceğe ilişkin kestirimlerde bulunulabilir (Akgüç 2002). Karşılaştırmalı tablolar analizinde diğer işletmeler ile bir karşılaştırma yapılmamakta ve işletme faaliyetlerinin yıllar itibariyle gösterdiği değişim incelenmektedir. Bu nedenle bu analiz bir yatay analiz türüdür (Gapenski 2005). Eğilim yüzdeleri yöntemi ile analiz ya da trend analizinde ise birden fazla dönem dikkate alınarak yıllar itibari ile finansal tablo kalemlerinin eğilim yüzdeleri hesaplanmaktadır. Yatay bir analiz olan bu yöntemde, finansal tablo kalemlerindeki artış veya azalışlar daha rahat görülebilmekte ve tablo kalemleri arasında daha rahat ilişki kurulabilmektedir (Özyürek, Erdoğan 2011). Öte yandan bu analiz tekniği, belli faaliyet dönemleri arasında finansal tablo kalemlerindeki artış veya azalışları baz alınan yılla kıyaslayarak göreli önemlerini ortaya koymaya elverişli olması nedeni ile dinamik bir analiz yapılmasına olanak sağlamaktadır (Akgüç 2002). Dikey analiz olarak adlandırılan yüzde yöntemi ile analiz ise; finansal tablolarda yer alan her kalem, aynı tabloda yer alan belirli bir kaleme veya toplama oranlanmaktadır. Bilançoların yüzde yöntemi ile analizinde, bilanço toplamı 100 kabul edilerek her bir kalemin toplama oranı veya her kalemin kendi grupları içindeki oranı hesaplanmaktadır. Gelir tablosunun yüzde yöntemi ile analizinde ise net satışlar 100 kabul edilmekte ve gelir tablosu verilerinin net satışlara oranı hesaplanmaktadır (Akdoğan, Tenker 2007). Literatürde sağlık kurumlarının finansal performansını ölçmede en yaygın kullanılan yöntem olduğu belirtilen (Özgülbaş, Koyuncugil 2009) oran analizi yönteminde ise, finansal tablolar üzerinde yer alan hesap kalemlerinin birbirine bölünmesi ile bulunan oranlar yorumlanmaktadır (Akgüç 2002). Tek girdi ve tek çıktı ile sınırlı olan oran analizinin diğer bir ifade ile rasyo

3 Finansal ve Operasyonel Performans Göstergeleri Arasındaki Đlişki 3 analizinin, yaygın bir yöntem olarak kullanılmasının en önemli nedeni, kullanımının kolay olması ve çok az bilgiye gereksinim duyulmasıdır (Gülcü ve diğerleri 2004). Üç aşamalı olarak planlanan bu çalışmada, ilk olarak finansal analiz teknikleri hakkında bilgi verilecek sonrasında ise bir özel dal eğitim ve araştırma hastanesinin yedi yıllık finansal tabloları retrospektif olarak oran analizi yöntemi ile temel finansal oranlar açısından değerlendirilecektir. Son aşamada ise temel finansal oranlar ile bu oranları etkileyebileceği düşünülen operasyonel performans değişkenleri arasındaki ilişki durumu incelenecektir Oran (Rasyo) Analizi Oran, temelde herhangi iki sayının karşılaştırılması (Finkler, Ward 2006) olarak tanımlanabilirken, finansal tablolarda yer alan iki kalem arasındaki ilişkinin basit matematik ifadesi olarak da belirtilmektedir (Akgüç 2002). Oranlar; ilgisiz gibi görünen iki sayı arasındaki ilişkiyi ortaya koymada ve yorumlamada bize yardımcı olmaktadır (Berger, 2008). Ayrıca, müşteriler, bankalar ve borç veren üçüncü şahıslar için işletmenin borcunun olup olmadığını tespit etmede de bilgi sağlamaktadır (Finkler, Ward 2006). Oran analizlerinde finansal tablo verileri belli ilişkiler içerisinde analiz edildiği ve yorumlandığı (Akdoğan, Tenker 2007) için sonuçların güvenilirliği verilerin doğruluğuna bağlıdır (Chen, Shimerda 1981). Ayrıca, oranların amaca uygun olarak seçilmesine dikkat edilmeli, güçlü ve zayıf yönleri ile sınırları da göz önünde bulundurulmalıdır (Erdinç 2009). Elde edilen oranlar; genel kabul görmüş oranlarla, ülke ortalamasıyla, işletmenin birden fazla yıl verisiyle, rakiplerin oranlarıyla, endüstri ortalamalarıyla, sektör ortalamalarıyla karşılaştırılabilir. Literatürde pek çok analiz olmakla beraber en çok kabul gören ve temel olan likidite durumunun analizinde kullanılan oranlar, finansal yapı analizinde kullanılan oranlar, verimlilik/faaliyet oranları, kârlılık oranlarıdır (Finkler, Ward 2006) Likidite Durumu Analizinde Kullanılan Oranlar Bu oranlar, işletmenin kısa vadeli borç ödeme gücünü ölçmek, likidite riskini değerlendirmek, net işletme sermayesinin yeterli olup olmadığını saptamak için kullanılmaktadır (Akgüç 2002). Bir işletmenin likidite durumunun değerlendirilmesi, o işletmenin finansal koşullarının belirlenmesinde temel oluşturur (Gallagher, Andrew 2003). Đşletme yöneticileri ve borç verenler için işletmenin borç ödeme kapasitesinin bilinmesi oldukça önemlidir. Bu nedenle işletmenin dönen varlıkları ile kısa vadeli borçları arasında bir ilişki kurularak işletmenin bu borçlarını ödeyebilme kapasitesi belirlenmeye çalışılır. Likidite seviyesinin çok düşük olması, yükümlülükleri yerine getirememe ve iflas olasılığının artmasına, likidite seviyesinin çok yüksek olması ise, kârlılığı daha yüksek olan uzun vadeli yatırım araçlarının kaçırılmasına neden olmaktadır (Finkler, Ward 2006). Likidite durumunun analizinde cari oran, asit test oranı ve nakit oranı kullanılmaktadır. Cari oran; işletmenin kısa vadeli borçlarını ödeme yeteneğini ortaya koyan bir orandır. Bu oran Dönen Varlıkların (DV), Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklara (KVYK) bölünmesi ile bulunur. DV, nakit ve nakit benzeri varlıklar, menkul kıymetler, alacaklar, stoklar ve diğer DV'ı kapsayan bir yıldan daha kısa sürede nakde dönüşecek, satılacak ya da tüketilecek varlıklardır. KVYK ise, mal ya da hizmet üretmek için katlandığımız ticari borçlar, uzun vadeli borçların o dönem ödenecek taksitleri, katlanılan faiz ödemeleri, ödenecek ücretler ve vergilerden oluşmaktadır (Akgüç 2002; Akdoğan, Tenker 2007). Cari oran ne ölçüde büyükse, firmanın vadesi gelen cari borçlarını ödeme gücü o derece yüksektir (Okka 2011).

4 4 Hacettepe Sağlık Đdaresi Dergisi, Cilt 17, Sayı 1 (2014) Asit Test Oranı, kısa sürede nakde dönüşebilen DV'ın kısa vadede ödenecek yabancı kaynakları karşılayıp karşılayamadığını analiz etmekte, böylece kısa vadede finansal kapasiteyi ve işletmenin faaliyetlerine devam edebilme kabiliyetini göstermektedir. Bu oran; hazır değerler, menkul kıymetler, ticari alacaklar ve diğer alacaklar toplamının KVYK bölünmesi ile bulunmaktadır. Stoklar, satılabilmesine karşın, satılması zaman alacağı için analize dâhil edilmemektedir. Alacaklar ise, faktöring şirketleri tarafından devralınabilip nakde dönüşümü çok hızlı olabileceğinden nakit gibi değerlendirilebilmektedir (Finkler, Ward 2006). Likidite durum analizinde kullanılan bir diğer oran ise nakit oranıdır. Nakit oranı cari oran ve likidite oranına göre daha duyarlıdır. Đşletme faaliyetlerinden sağlanan fon girişlerinin durması ve alacakların tahsil edilememesi durumunda kısa vadeli borçların ödenip ödenemeyeceği konusunda fikir verir (Chen, Shimerda 1981). Nakit oranı; hazır değerlerin, KVYK a bölünmesi ile bulunur. Pay kısmında yer alan nakit ve pazarlanabilir menkul kıymetler, işletmenin elinde olan nakit veya nakit benzeri varlıkların ne kadar olduğunu göstermektedir. Payda kısmı ise yıllık nakdi faaliyet giderlerini ifade etmektedir (Finkler, Ward 2006) Finansal Yapı Analizinde Kullanılan Oranlar Bu oranlar; işletme faaliyetlerinin finansmanında hangi kaynaklardan, ne derecede yararlanıldığını, işletmeye kredi veren kişi ya da kuruluşların emniyet payının yeterli olup olmadığını, alacakların öz sermaye karşısındaki güvence durumunu, borçlanmanın kâra olan katkısını ve kaynakların aktifleri finansmanındaki dağılımını göstermektedir (Gider 2011). Literatürde pek çok oran olmakla beraber en çok kabul gören ve temel olan finansal yapı oranları; borçlanma oranı, öz kaynakların kaynak toplamına oranı ve borçların öz kaynaklara oranıdır (Cleverley 1994; Gider 2011; Gapenski 2005). Borçlanma Oranı: Finansal kaldıraç oranı olarak da ifade edilen bu oran toplam yabancı kaynakların pasif toplamına bölünmesi ile bulunur. Đşletmelerin sahip olduğu varlıkların ne kadarının yabancı kaynaklarla finanse edildiğini gösterir (Meigs ve diğerleri 1993). Oranın yüksek olması, işletmenin spekülatif tarzda finanse edildiğini, kredi verenler açısından emniyet marjının dar olduğunu, işletmenin faiz ve borçlarını ödeyemeyebileceğini gösterir. Öte yandan bu oran yüksek olduğunda, işletme sahipleri, az bir sermaye ile geniş bir kaynağa egemen olabildikleri gibi, faaliyetlerinden elde ettikleri kâr oranının yabancı kaynak maliyetinden yüksek olması halinde de, öz sermaye kârlılık oranını yükseltmek, diğer bir deyişle finansman kaldıracı etkisinden yararlanmak olanağını elde edebilirler. Ancak işletmelerin sınırsız bir şekilde kaldıraç etkisinden yararlanması mümkün değildir (Gider 2011). Öz Kaynakların Kaynak Toplamına Oranı: Đşletmenin varlıklarının ne kadarının öz kaynaklarla yani işletme sahip ya da sahipleri tarafından finanse edildiğini gösteren bu oran özellikle işletmeye kredi verecekleri ilgilendiren bir orandır (Özgel 2007). Bu oranın çok yüksek olması işletmenin vergi tasarrufundan yararlanma fırsatını kaçırdığını; buna karşılık çok düşük olması ise işletmenin sabit yükümlülüklerini karşılayamadığını ifade etmektedir (Çetiner 2010). Borçların Öz Kaynaklara Oranı: Bu oran toplam borçların toplam öz kaynaklara bölünmesi ile bulunur. Bu oran, işletmenin her 1 TL lik öz kaynağına karşılık ne kadar borcu olduğunu göstermektedir (Gapenski 2005). Aynı zamanda işletmenin öz sermayesi ile borç sahiplerine paralarını ödeyip ödeyemeyeceğini ifade etmektedir (Gider 2011). Bu nedenle bu oranın düşük olması işletme lehine olarak yorumlanmaktadır (Gapenski 2005).

5 Finansal ve Operasyonel Performans Göstergeleri Arasındaki Đlişki Faaliyet (Verimlilik) Analizinde Kullanılan Oranlar Etkinlik oranları, verimlilik oranları veya devir hızları adlarıyla da kullanılan bu oranlar (Akdoğan, Tenker 2007), işletme varlıklarının faaliyetlerde ne derece etkili kullanıldığını ölçmeye yarayan oranlardır. Bu grupta yer alan oranlarda, varlık toplamı ve varlık kalemleri ile satışlar arasında ilişki kurulmaya çalışılmaktadır. Đşletmenin elinde gereğinden fazla varlık mevcutsa, sermaye maliyetleri yükselecek ve kâr oranı düşecektir. Diğer taraftan, işletmenin elinde gereğinden az varlık mevcut ise işletmenin faaliyet hacmi düşebilir (Gapenski 2005). Sağlık hizmeti sunan kuruluşlar kârlılıklarını, kalite ya da miktar açısından üretimlerini artırmak istediklerinde, işletmeyi verimli bir şekilde yönetmeleri gerekir. Đşletmenin nasıl verimli yönetildiğini ölçmek için birçok oran vardır (Finkler, Ward 2006) ancak, en çok kabul gören ve temel olan stok devir hızı, aktiflerin devir hızı ve alacakların ortalama devir süresidir (Cleverley 1994; Gider 2011; Gapenski 2005). Stok Devir Hızı: Satılan malın maliyetinin ortalama stok tutarına bölünmesi ile bulunmaktadır. Stok devir hızı işletmedeki stokların paraya çevrilebilme hızını ve işletmedeki stokların dönem içinde kaç defa yenilendiğini göstermektedir (Meigs ve diğerleri 1993). Stokların devir hızı arttıkça firmanın likiditesi artar ve karlılığı yükselir (Okka 2011). Aktiflerin Devir Hızı: Đşletmenin faaliyetlerinin bir bütün olarak değerlendirilmesinde ve işletmenin karlılığını belirlemede kullanılan bir orandır. Satışlarının toplam aktiflere bölünmesi yoluyla elde edilen bu oran (Brıgham 1996), dönen ve duran varlıkların ne ölçüde etkin kullanıldığını ortaya koyarak (Okka 2011), işletmenin mevcut tüm kaynaklarını nasıl kullandığını ölçmektedir. Vance e (2002) göre bu oran, her bir 1 TL lik varlığın kaç TL kazandırdığını ölçmektedir. Bu oran sayesinde işletmenin verimliliği analiz edilebilmektedir. Ancak bu oran işletme için gerekli birim sayılarının, birimlerin büyüklüklerinin ve hizmet sunumu için hangi ekipmanların gerekli olduğunun kararlarına yardımcı olmaktadır. Alacakların Ortalama Tahsil Süresi: Alacak tutarını günlük ortalama satışlara bölerek hesaplanan bu oran, firmanın bir satış yaptıktan sonra alacaklarını tahsil edinceye kadar beklemek zorunda kaldığı ortalama zamanı ifade etmektedir (Gider 2011) Karlılık Analizinde Kullanılan Oranlar Kârlılık, yönetim politikalarının ve kararlarının net sonucunun geniş bir ifadesidir ve bir işletmenin toplam finansal performansının bir ölçütüdür (Gapenski 2005). Kârlılık oranları ise likidite, varlık yönetimi ve borç yönetiminin faaliyet sonuçları üzerindeki birleşik etkisini göstermektedir (Brigham 1996). Bu oranlar işletmenin faaliyetleri sonucunda ulaştığı başarı seviyesini gösteren, ortaklar ve potansiyel yatırımcılar tarafından öncelikle dikkate alınan oranlardır. Đşletmenin faaliyetlerinde karlılık oranını belirlemenin yanı sıra temel faaliyet verimliliğinin değerlendirilmesinde de karlılık oranlarından yararlanılmaktadır (Gapenski 2005). Literatürde karlılık analizinde kullanılan pek çok oran olmakla beraber en çok kabul gören ve temel olan net kar marjı oranı, net karın öz sermaye oranı ve net karın aktif toplamına oranıdır (Cleverley 1994; Gider 2011; Gapenski 2005). Net Kâr Marjı Oranı (Dönem Net Kârının Net Satışlara Oranı): Bu oran faaliyet kârının faaliyetlerden elde edilen gelire oranlanması ile elde edilmektedir. Diğer faaliyetlerden kaynaklanan gelir ve giderlerin analiz dışı bırakılması ile işletmenin temel faaliyetlerine odaklanma avantajı olan (Gapenski 2005) bu oran her satıştan ne kadar kâr elde edildiği ve işletme faaliyetlerinin net verimliliği konusunda bilgi verir (Özgülbaş 2009).

6 6 Hacettepe Sağlık Đdaresi Dergisi, Cilt 17, Sayı 1 (2014) Net Kârın Öz Sermayeye Oranı: Öz sermaye getiri oranı olarak da ifade edilen bu oran, işletme sahip veya ortaklarının işletmeye sağladıkları sermayenin her birimine düşen kâr payını göstermektedir. Oranın yüksek çıkması, işletme lehine olarak yorumlanmaktadır (Gapenski 2005; Özgülbaş 2009). Net Kârın Aktif Toplamına Oranı: Aktiflerin getiri oranı olarak da ifade edilen bu oran, işletme aktifinde yer alan varlıkların işletme faaliyetlerinde ne derece verimli kullanıldığını ve her bir varlık başına kârı ortaya koymaktadır (Özgülbaş 2009). Oranın yüksek çıkması, işletme lehine olarak yorumlanmaktadır (Gapenski 2005) Operasyonel Performans Göstergeleri Sağlık hizmetlerinde operasyonel performans göstergeleri girdi ve çıktı değişkenlerinden oluşmaktadır. Girdi değişkenleri sermaye yatırımı, işgücü (emek) ve faaliyet giderleri olarak da tanımlanmaktadır. Bu göstergeler içerisinde yer alan sermaye yatırımı, bir hastanede tesis büyüklüğünü temsilen kullanılabilir fiili hasta yatağı sayısı ile ölçülmektedir (Jacobs ve diğerleri 2006; Özcan 2008) ve hastane yatak sayısı hastane kapasitesini belirleyen temel unsurlardan birisi olarak dikkat çekmektedir (Li ve diğerleri 2002). Hastane optimal yatak sayısının belirlenmesi hem politik hem de yönetimsel seviyelerde etkili kararlar alabilmek, daha yüksek kalitede sağlık hizmeti sunabilmek için oldukça önemlidir (Green 2002; Nguyen ve diğerleri 2005). Hastane girdileri için ikinci temel kategori, hekim, hemşire, diğer sağlık personeli gibi tam zamanlı istihdam edilen işgücünden oluşmaktadır. Çalışanların dolayısı ile hastanelerin uzmanlık seviyesi yükseldikçe daha geniş bir hasta kitlesine hizmet ettiği ve daha yüksek maliyet etkililikte faaliyetlerini devam ettirebildiği belirtilmektedir (Capkun ve diğerleri 2012). Geniş bir uzmanlık alanına sahip olan ve büyük bir hasta kitlesine hitap eden hastanelerin uzmanlaşmaya önem verdikleri görülmektedir. Buna göre bazı hastaneler hem geniş bir hizmet potansiyeline sahip hem de aynı zamanda belirli konularda uzman olabilmektedirler. Özellikle kamu hastanelerinin geniş bir hasta portföyüne hizmet etmeleri bakımından uzmanlaşma düzeyi yüksek hastaneler oldukları belirtilmektedir (Capkun ve diğerleri 2012). Diğer taraftan uzmanlaşma düzeyi yükseldikçe hastanelerin daha kaliteli sağlık sonuçları üretmek konusundaki ihtiyaçları da artmaktadır. Bu konu ile ilgili olarak Poole ve diğerleri (2013) belirli alanlarda uzmanlaşmış hastanelerin diğerlerine göre daha yüksek bir performans sergilediklerini ve daha nitelikli sağlık sonuçları ürettiklerini belirtmişlerdir. Girdi değişkenlerini oluşturan bir diğer değişken olan faaliyet giderleri ise işgücü giderleri, sermaye yatırımları ve amortisman gibi giderlerin dışındaki hizmet üretim giderlerinden oluşmaktadır (Jacobs ve diğerleri 2006; Özcan 2008) ve araştırma kapsamında finansal performans değerlendirilir iken bu değişkenlerden faydalanılmıştır. Sağlık bakım örgütlerinde çıktı değişkenlerinin seçimine ilişkin literatürde geniş bir tartışma bulunmaktadır. Sağlık bakım örgütlerinin sağlık statüsü gibi sonuç göstergeleri doğrudan ölçülemediğinden, bir hastanenin verimliliği ayakta bakım hizmeti ve yataklı bakım hizmeti çıktı göstergeleri ile ölçülebilmektedir (Özgen ve diğerleri 2008). Bu çalışmada girdi değişkeni olarak hastane yatak sayısı, uzman ve pratisyen hekim sayısı ile çıktı değişkeni olarak poliklinik sayısı, yatan hasta sayısı, taburcu olan hasta sayısı, yatılan gün sayısı, toplam ameliyat sayısı, ortalama kalış süresi, yatak doluluk oranı, yatak devir hızı değerlendirmeye alınmıştır. II. YÖNTEM Ankara il merkezinde yer alan bir özel dal eğitim araştırma hastanesinin finansal ve operasyonel performans göstergeleri arasındaki ilişkinin incelenmesi amacı ile yapılan bu

7 Finansal ve Operasyonel Performans Göstergeleri Arasındaki Đlişki 7 araştırmada ilgili hastanenin finansal ve operasyonel performans göstergeleri kullanılmıştır. Operasyonel performans göstergeleri olarak hastane yatak sayısı, uzman ve pratisyen hekim sayısı, poliklinik sayısı, yatan hasta sayısı, taburcu olan hasta sayısı, yatılan gün sayısı, toplam ameliyat sayısı, ortalama kalış süresi, yatak doluluk oranı, yatak devir hızı olmak üzere toplam 11 göstergeden yararlanılmıştır. Finansal performans göstergelerinin belirlenmesinde ise oran analizi yönteminden yararlanılarak cari oran, asit test oranı, nakit oranı, borçlanma oranı, borçların öz kaynaklara oranı, öz kaynakların kaynak toplamına oranı, stok devir hızı, aktiflerin devir hızı, alacakların ortalama tahsil süresi, net kar marjı, net karın aktif toplamına oranı ve net karın öz sermayeye oranı olmak üzere 12 finansal performans göstergesi kullanılmıştır. Araştırmada esas alınan operasyonel performans göstergeleri Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Đstatistikleri Modülü'nde yer alan (TSIM) Yeni Hastane Bilgi Toplama Formundan, finansal performans göstergeleri ise hastanenin döner sermaye saymanlığı muhasebe kayıtlarından elde edilen dönemi gelir tablosu ve bilançolarından temin edilmiştir. Verilerin analizinde ilk olarak finansal performans göstergelerinin belirlenmesinde kullanılan oranlar Microsoft Office Excel programı aracılığı ile hesaplanmış ve istatistiksel analiz aşamasında SPSS 20.0 istatistik programı kullanılmıştır. Finansal ve operasyonel performans göstergeleri arasındaki ilişki durumu Spearman korelasyon testi ile analiz edilmiştir. III. BULGULAR ve TARTIŞMA 3.1. Tanımlayıcı Bilgiler Araştırmada kullanılan finansal oranlara ilişkin tanımlayıcı bilgiler incelendiğinde (bknz. Tablo 1) cari oran ortancasının 1.84 ( ) olduğu, asit test oranı ortancasının 1.32 ( ) olduğu, nakit oranı ortancasının 0.2 ( ) olduğu, borçlanma oranı ortancasının 0.31 ( ) olduğu, öz kaynakların kaynak toplamına oranı ortancasının 0.69 ( ) olduğu, borçların öz kaynaklara oranı ortancasının 0.44 ( ) olduğu, stok devir hızı ortancasının 13 (2-137) olduğu, aktiflerin devir hızı ortancasının 0.78 ( ) olduğu, alacakların ortalama tahsil süresi ortancasının 78 (5-329) olduğu, net kar marjı ortancasının ( ) olduğu, net karın öz sermayeye oranı ortancasının ( ) olduğu ve net karın aktif toplamına oranı ortancasının ( ) olduğu görülmektedir. Tablo 1. Finansal Oranlara Đlişkin Tanımlayıcı Bilgiler Ortanca Minimum Maksimum Cari Oran Asit Test Oranı Nakit Oranı Borçlanma Oranı Öz Kaynakların Kaynak Toplamına Oranı Borçların Öz Kaynaklara Oranı Stok Devir Hızı Aktiflerin Devi Hızı Alacakların Ortalama Tahsil Süresi Net Kar Marjı Net Karın Öz Sermayeye Oranı Net Karın Aktif Toplamına Oranı

8 8 Hacettepe Sağlık Đdaresi Dergisi, Cilt 17, Sayı 1 (2014) Araştırmada kullanılan operasyonel performans göstergelerine ilişkin tanımlayıcı bilgiler incelendiğinde (bknz. Tablo 2) hastane yatak sayısı ortancasının 500 ( ) olduğu, uzman doktor sayısı ortancasının 166 ( ) olduğu, pratisyen doktor sayısı ortancasının 157 ( ) olduğu, poliklinik sayısı ortancasının ( ) olduğu, yatan hasta sayısı ortancasının ( ) olduğu, taburcu olan hasta sayısı ortancasının ( ) olduğu, yatılan gün sayısı ortancasının 129 ( ) olduğu, toplam ameliyat sayısı ortancasının ( ) olduğu, ortalama kalış süresi ortancasının 7 (5-8) olduğu, yatak doluluk oranı ortancasının 71 (66-81) olduğu ve yatak devir hızı ortancasının 32 (32-35) olduğu görülmektedir. Tablo 2. Operasyonel Performans Göstergelerine Đlişkin Tanımlayıcı Bilgiler Araştırmada kullanılan finansal oranların (bknz. Tablo 3) yıllar itibari ile dağılımı ve söz konusu finansal oranlar ile operasyonel performans göstergeleri arasındaki ilişki durumu (bknz. Tablo 4) aşağıda gösterilmiştir. Çalışmanın bundan sonraki aşamasında ilgili tablolarda yer alan bulgular ve bu bulgulara ilişkin tartışma konunun bütünlük göstermesi açısından birlikte ele alınacaktır. Tablo 3. Bir Eğitim ve Araştırma Hastanesinin Yılları Arası Oran Analizi Sonuçları Yıllar Likidite Oranları Cari Oran Asit Test Oranı Nakit Oranı Finansal Yapı Oranları Borçlanma Oranı Öz Kaynakların Kaynak Toplamına Oranı Borçların Öz Kaynaklara Oranı Faaliyet (Verimlilik) Oranları Ortanca Minimum Maksimum Yatak Sayısı Uzman Dr Pratisyen Dr Poliklinik Sayısı Yatan Hasta Sayısı Taburcu Olan Hasta Sayısı Yatılan Gün Sayısı Toplam Ameliyat Sayısı Ortalama Kalış Süresi Yatak Doluluk Oranı Yatak Devir Hızı Stok Devir Hızı Aktiflerin Devir Hızı Alacakların Ortalama Tahsil Süresi

9 Finansal ve Operasyonel Performans Göstergeleri Arasındaki Đlişki 9 Tablo 3. Bir Eğitim ve Araştırma Hastanesinin Yılları Arası Oran Analizi Sonuçları (Devam) Yıllar Karlılık Oranları Net Kar Marjı Net Karın Öz Sermayeye Oranı Net Karın Aktif Toplamına Oranı Likidite Durumu Analizinde Kullanılan Oranlara Đlişkin Bulgular ve Tartışma Genel olarak dönemleri için hesaplanan likidite oranları incelendiğinde (bknz. Tablo 3) oranların yılları arasında sert bir düşüş eğilimi gösterdiği ve son üç yılda ise nispeten stabil bir seyir izlediği görülmektedir (bknz. Grafik 1). Likidite oranları ile temel operasyonel performans göstergeleri arasındaki ilişki durumu incelendiğinde ise yatak sayısı (r = 0.867, p<0.05), poliklinik sayısı (cari oran r = 0.929, p<0.01, asit test oranı r = 0.821, p<0.05 ), toplam ameliyat sayısı (r = 0.821, p<0.05) arasında negatif yönlü, kuvvetli ve anlamlı bir ilişki vardır (bknz. Tablo 4). Grafik 1. Yıllara Göre Likidite Oranları Cari Oran Araştırmadan elde edilen cari oran sonuçları; 2005 yılı için 11.59, 2006 yılı için 16.15, 2007 yılı için 3.96, 2008 yılı için 1.84, 2009 yılı için 0.82, 2010 yılı için 0.9 ve 2011 yılı için 0.89 dur (bknz. Tablo 3). Bilindiği gibi bu oran; DV'ın KVYK'a bölünmesi ile bulunmaktadır ve genel kabul görmüş değeri 2 dir (Çetiner 2010; Finkler, Ward 2006). Öte yandan bu oran 1 in üzerinde olduğu sürece borçlar sorunsuzca karşılanabilmektedir (Kramer, Johnson 2009). Söz konusu hastane için 2005, 2006 ve 2007 yılında endüstri ortalamasının üstünde seyreden bu oran, 2008 yılında genel kabul görmüş orana yaklaşmış; yılları arasında ise genel kabul görmüş oranın oldukça altında kalmıştır. Đlk 3 yılda izlenen oranın yüksekliği, hastanenin DV'ına kıyasla çok az KVYK ile çalışmasından meydana gelmiştir. Đlk 3 yıl için oranın genel

10 10 Hacettepe Sağlık Đdaresi Dergisi, Cilt 17, Sayı 1 (2014) kabul değerinin (2 den büyük) bu kadar üzerinde çıkması aslında işletmenin atıl dönen varlığa sahip olduğunu göstermektedir. Ancak 2009 yılına gelindiğinde bu durum tersine dönmüş ve hastane DV'ından daha fazla KVYK kullanmıştır yılları arasında kârlı yatırımlardan faydalanma, herhangi bir sıkıntı doğduğunda borç ödeme ya da faaliyetlerini devam ettirebilme amaçlarıyla işletmede bulundurulan Net Đşletme Sermayesi (DV-KVYK) eksiye düşmüştür. Đşletmenin DV'ı azalırken KVYK da izlenen agresif artış nedeni ile net işleme sermayesi sıkıntısı yaşadığı ve borç ödeme kabiliyetinin zayıfladığı görülmektedir. Bu durumun devamı halinde hastane kısa vadeli borçlarını ödeme konusunda sıkıntı yaşayabilecektir. Cari oranlar ile temel operasyonel performans göstergeleri arasındaki ilişki durumu incelendiğinde ise yatak sayısı (r = 0.867, p<0.05), poliklinik sayısı (r = 0.929, p<0.01), toplam ameliyat sayısı (r = 0.821, p<0.05) arasında negatif yönlü, kuvvetli ve anlamlı bir ilişki vardır (bknz. Tablo 4) Asit Test Oranı Araştırmadan elde edilen asit test oranı sonuçları; 2005 yılı için 11.49, 2006 yılı için 13.24, 2007 yılı için 2.02, 2008 yılı için 1.32, 2009 yılı için 0.48, 2010 yılı için 0.32 ve 2011 yılı için 0.55 tir (bknz. Tablo 3). Bu oranın genel kabul görmüş değeri 1 dir (Çetiner 2010). Oranın bu değerin üzerinde olması, hastanenin kısa vadeli borçlarını ödeme yeteneğinin yüksekliğini göstermektedir (Finkler, Ward 2006). Söz konusu hastanenin dönemleri asit test oranı değerlerinin genel kabul görmüş orandan yüksek çıkması KVYK larını, olağanüstü durumda hazır değerleri ve süratle paraya çevrilebilen değerleri ile karşılayabileceğini gösterir. Ancak yılları için hastanenin alacak tahsilinde yaşanan güçlükler nedeni ile bu oranın yüksek çıkması önemsizdir (bknz. Tablo 3) yıllarında ise oran endüstri ortalamasının altına düşmüştür. Öte yandan söz konusu dönemlerde alacakların tahsil süresi yüksek çıkmakla birlikte stokların devir hızı ve aktiflerin devir hızı endüstri ortalamasının altında gerçekleşmiştir. Bu durum işletmenin kriz durumunda borç ödeme ve faaliyetlerine devam etmede güçlük çekeceğini göstermektedir. Asit test oranı ile temel operasyonel performans göstergeleri arasındaki ilişki durumu incelendiğinde ise sonuçların cari oranla nerdeyse birebir örtüştüğü görülmektedir. Bu benzerlik hastanenin DV'ının büyük çoğunluğunun ticari alacaklar ile hazır değerlerden oluşması ile açıklanabilir. Buna göre asit test oranı ile yatak sayısı (r = 0.867, p<0.05), poliklinik sayısı (r = 0,821, p<0.05) ve toplam ameliyat sayısı (r = 0.821, p<0.05) değişkenleri arasında negatif yönlü, kuvvetli ve anlamlı bir ilişki vardır(bknz. Tablo 4) Nakit Oranı Araştırmadan elde edilen nakit oranı sonuçları; 2005 yılı için 0.94, 2006 yılı için 0.52, 2007 yılı için 0.14, 2008 yılı için 0.08, 2009 yılı için 0.24, 2010 yılı için 0.2 ve 2011 yılı için 0.07 dir (bknz. Tablo 3). Bu oran işletmenin kasa, banka ve serbest menkul değerler (nakit ve benzeri varlıklar) gibi hazır değerleri ile KVYK ödeme gücünü gösterir. Bu oranın kabul görmüş değeri 0.20 dir (Akdoğan, Tenker 2007). Eldeki nakit, günlük nakdi faaliyet maliyetine (365 e) oranlandığında elde edilen sonuç, işletmeye hiç nakit akışı olmadan işletmenin kaç gün faaliyetlerini yürütebileceğini göstermektedir (Finkler, Ward 2006). Söz konusu hastane için bu oran incelenen dönemler içerisinde düzensiz bir görünüm sergilemektedir.

11 Finansal ve Operasyonel Performans Göstergeleri Arasındaki Đlişki 11 Tablo 4. Finansal Oranlar Đle Operasyonel Performans Göstergeleri Arasındaki Đlişki Cari Oran Asit test Oranı Nakit Oranı Borçlanma Oranı Öz Kaynakların Kaynak Toplamına Oranı Borçların Öz Kaynaklara Oranı Stok Devir Hızı Aktiflerin Devi Hızı Alacakların Ortalama Tahsil Süresi Net Kar Marjı Net Karın Öz Sermayeye Oranı Net Karın Aktif Toplamına Oranı Yatak sayısı Uzman Dr. Pratisyen Dr. Poliklinik Sayısı Yatan Hasta Sayısı Taburcu Hasta Sayısı Yatılan Gün Sayısı Toplam Ameliyat Sayısı Ortalama Kalış Süresi Yatak Doluluk Oranı Yatak Devir Hızı Cari Oran s 1,00 p Asit Test Oranı Nakit Oranı Borçlanma Oranı Öz Kay. Kaynak Toplamına Borçların Öz Kaynaklara Oranı Stok Devir Hızı Aktiflerin Devi Hızı Alacakların Ortalama Tahsil Süresi Net Kar Marjı Net Karın Öz Sermayeye Oranı s,893 ** 1,00 p 0,01 s 0,50 0,43 1,00 p 0,25 0,34 s -,964 ** -,857 * -0,64 1,00 p 0,00 0,01 0,12 s,964 **,857 * 0,64-1,000 ** 1,00 p 0,00 0,01 0,12 s -,964 ** -,857 * -0,64 1,000 ** -1,000 ** 1,00 p 0,00 0,01 0,12 s -0,43-0,32 0,07 0,46-0,46 0,46 1,00 p 0,34 0,48 0,88 0,29 0,29 0,29 s -0,11 0,04 0,18-0,11 0,11-0,11-0,14 1,00 p 0,82 0,94 0,70 0,82 0,82 0,82 0,76 s,821 *,929 ** 0,43 -,786 *,786 * -,786 * -0,07 0,11 1,00 p 0,02 0,00 0,34 0,04 0,04 0,04 0,88 0,82 s 0,54 0,39 0,54-0,46 0,46-0,46 0,07-0,57 0,43 1,00 p 0,22 0,38 0,22 0,29 0,29 0,29 0,88 0,18 0,34 s 0,47 0,13 0,31-0,38 0,38-0,38-0,09-0,67 0,14,847 * 1,00 p 0,29 0,79 0,50 0,40 0,40 0,40 0,85 0,10 0,76 0,02 s 0,29 0,00 0,36-0,21 0,21-0,21 0,07-0,68 0,04,893 **,955 ** 1,00 p 0,53 1,00 0,43 0,64 0,64 0,64 0,88 0,09 0,94 0,01 0,00 s -,867 * -,867 * -0,71,867 * -,867 *,867 * 0,08 0,04 -,808 * -0,47-0,26-0,16 1,00 p 0,01 0,01 0,07 0,01 0,01 0,01 0,87 0,93 0,03 0,28 0,58 0,74 s -,778 * -0,67-0,52 0,67-0,67 0,67-0,07 0,56-0,63-0,74-0,64-0,56,838 * 1,00 p 0,04 0,10 0,23 0,10 0,10 0,10 0,87 0,20 0,13 0,06 0,12 0,20 0,02 s -0,02-0,02 0,02 0,02-0,02 0,02 0,61 0,30 0,32-0,12-0,11-0,16-0,08-0,02 1,00 p 0,97 0,97 0,97 0,97 0,97 0,97 0,15 0,52 0,49 0,80 0,82 0,74 0,87 0,97 s -,929 ** -,821 * -0,68,964 ** -,964 **,964 ** 0,25-0,14 -,821 * -0,43-0,34-0,18,906 ** 0,70-0,22 1,00 p 0,00 0,02 0,09 0,00 0,00 0,00 0,59 0,76 0,02 0,34 0,45 0,70 0,00 0,08 0,64 s 0,18 0,13-0,34-0,23 0,23-0,23 -,847 * 0,45 0,02-0,41-0,20-0,38 0,20 0,43-0,22-0,09 1,00 p 0,70 0,79 0,45 0,61 0,61 0,61 0,02 0,31 0,97 0,36 0,67 0,40 0,67 0,34 0,64 0,85 s 0,32 0,50-0,36-0,29 0,29-0,29-0,64 0,29 0,43-0,18-0,27-0,39-0,02 0,19-0,18-0,14,757 * 1,00 p 0,48 0,25 0,43 0,53 0,53 0,53 0,12 0,53 0,34 0,70 0,56 0,38 0,97 0,69 0,70 0,76 0,05 s 0,11 0,11 0,50-0,22 0,22-0,22 0,41 0,41 0,41 0,32 0,13 0,20-0,17-0,04 0,67-0,34-0,21-0,13 1,00 p 0,82 0,82 0,25 0,64 0,64 0,64 0,36 0,36 0,36 0,48 0,79 0,67 0,72 0,94 0,10 0,45 0,65 0,79 s -,821 * -,821 * -0,18 0,75-0,75 0,75 0,29 0,00-0,75-0,07-0,05 0,18,788 * 0,63-0,18,786 * -0,20-0,36 0,13 1,00 p 0,02 0,02 0,70 0,05 0,05 0,05 0,53 1,00 0,05 0,88 0,91 0,70 0,04 0,13 0,70 0,04 0,67 0,43 0,79 s -0,51-0,65 0,15 0,51-0,51 0,51 0,67-0,39-0,51 0,34 0,39 0,58 0,34 0,00 0,14 0,41-0,72 -,842 * 0,27 0,69 1,00 p 0,25 0,11 0,75 0,25 0,25 0,25 0,10 0,38 0,25 0,46 0,39 0,17 0,45 1,00 0,76 0,36 0,07 0,02 0,55 0,08 s 0,30 0,33 0,70-0,41 0,41-0,41 0,30 0,33 0,56 0,52 0,21 0,30-0,39-0,23 0,43-0,48-0,26-0,07,935 ** 0,04 0,19 1,00 p 0,52 0,46 0,08 0,36 0,36 0,36 0,52 0,46 0,20 0,23 0,66 0,52 0,39 0,62 0,34 0,27 0,57 0,87 0,00 0,94 0,68 s -0,27-0,13 -,757 * 0,40-0,40 0,40 0,09-0,04 0,04-0,18-0,16-0,18 0,52 0,37 0,32 0,40 0,27 0,53 0,09 0,13-0,14-0,09 1,00 p 0,56 0,78 0,05 0,37 0,37 0,37 0,85 0,92 0,92 0,70 0,74 0,70 0,24 0,41 0,48 0,37 0,56 0,22 0,85 0,78 0,76 0,84 Net Karın Aktif Toplamına Yatak sayısı Uzman Dr. Pratisyen Dr. Poliklinik Sayısı Yatan Hasta Sayısı Taburcu Hasta Sayısı Yatılan Gün Sayısı Toplam Ameliyat Sayısı Ortalama Kalış Süresi Yatak Doluluk Oranı Yatak Devir Hızı ** Korelasyon katsayısı 0.01 düzeyinde anlamlıdır (2-yönlü). * Korelasyon katsayısı 0.05 düzeyinde anlamlıdır (2-yönlü)

12 12 Hacettepe Sağlık Đdaresi Dergisi, Cilt 17, Sayı 1 (2014) Hastanenin 2005 ve 2006 yılında nakit oranı iyi durumdayken 2007 ve 2008 yıllarında genel ortalamanın altına düşmüş, 2009 yılında nispi bir toparlanma olmuş ancak takip eden yıllarda yine genel kabul değerinin altında seyretmiştir. Nakit oranı ile temel operasyonel performans göstergeleri arasındaki ilişki durumu incelendiğinde ise yatak doluluk oranı ile nakit oranı arasında (r = 0.9, p<0.05), pozitif yönlü ve anlamlı bir ilişki vardır. Buna göre yatak doluluk oranı arttıkça nakit oranı artmaktadır (bknz. Tablo 4) Finansal Yapı Analizlerinde Kullanılan Oranlara Đlişkin Bulgular ve Tartışma Genel olarak dönemleri için hesaplanan finansal yapı oranları incelendiğinde (bknz. Tablo 3); söz konusu hastanenin yıllar içerisinde öz kaynak oranının azaldığı, yabancı kaynak oranının arttığı, borçlanma oranının son 1 yılda ciddi bir artış gösterdiği görülmektedir (bknz. Grafik 2). Finansal yapı oranları ile temel operasyonel performans göstergeleri arasındaki ilişki durumu incelendiğinde ise yatak sayısı (r = 0.867, p<0.05) ve poliklinik sayısı arasında (r = 0.964, p<0.01) pozitif yönlü, kuvvetli ve anlamlı bir ilişki vardır. Buna göre yatak sayısı ve poliklinik sayısı arttıkça finansal yapı oranları da artmaktadır (bknz. Tablo 4). Grafik 2. Yıllara Göre Finansal Yapı Oranları Borçlanma Oranı Araştırmadan elde edilen borçlanma oranı sonuçları; 2005 yılı için 0.07, 2006 yılı için 0.05, 2007 yılı için 0.15, 2008 yılı için 0.31, 2009 yılı için 0.49, 2010 yılı için 0.38 ve 2011 yılı için 0.89'dur (bknz. Tablo 3). Bu oran, aktiflerin yüzde kaçının yabancı kaynaklarla (borçlarla) finanse edildiğini gösterir. Gelişmiş ülkelerde endüstri ortalaması %42,3 tür (Gapenski 2005). Söz konusu hastane için KVYK nin pasif içindeki oranı genel kabul görmüş ortalamanın altındadır. Bu durum hastanenin kamu hastanesi olması nedeni ile finansmanda öz sermayenin ağırlıklı olması ile açıklanabilir. Bu oran 2009 da endüstri ortalamasını yakalamış, 2010 da bir düşüş eğilimi göstermiş ve 2011 de hızla yükselmiştir. Bu durum işletmenin faaliyetlerinden elde ettiği kâr oranının yabancı kaynak maliyetinden yüksek olduğunu ve işletmenin finansman kaldıracı etkisinden yararlanmak olanağını elde edebileceğini gösterir (Gider 2011). Ancak bu hızlı yükseliş işletmenin spekülatif tarzda finanse edildiğini ve borçlarını ödeyemeyebileceğini de gösterir. Nitekim finansal oranlar bütün olarak incelendiğinde kaldıraç etkisinin var olan negatif trendi uzun süre kompanse edilemeyeceği görülmektedir.

13 Finansal ve Operasyonel Performans Göstergeleri Arasındaki Đlişki Öz Kaynakların Kaynak Toplamına Oranı Araştırmadan elde edilen öz kaynakların kaynak toplamına oranı sonuçları; 2005 yılı için 0.93, 2006 yılı için 0.95, 2007 yılı için 0.85, 2008 yılı için 0.69, 2009 yılı için 0.51, 2010 yılı için 0.62 ve 2011 yılı için 0.11'dir (bknz. Tablo 3). Đşletmeye kredi verenlere işletmenin mali gücünü gösteren bu oranın endüstri ortalaması %50-55 tir ve söz konusu değerin altına düşmesi genellikle bir tehlike işareti olarak yorumlanır (Gider 2011). Đlgili hastanenin kamu hastanesi olması ve yabancı kaynak kullanımının sınırlı olması nedeniyle bu oran 2011 yılına kadar endüstri ortalamasının üzerinde seyretmiştir ve söz konusu yıllar için hastanenin güçlü bir öz kaynak yapısının olduğu söylenebilir. Ancak 2006 yılından itibaren hastanenin öz kaynaklarının kaynak toplamından daha hızlı bir azalma eğilimi göstermesi ve son yıl bu eğilimin maksimum hale gelmesi nedeniyle 2011 yılında bu oran genel kabul değerinin oldukça altına düşmüştür. Bu durum, işletmenin sabit yükümlülüklerini yerine getiremeyeceğini ifade etmektedir (Çetiner 2010) Borçların Öz Kaynaklara Oranı Araştırmadan elde edilen borçların öz kaynaklara oranı sonuçları; 2005 yılı için 0.07, 2006 yılı için 0.05, 2007 yılı için 0.18, 2008 yılı için 0.44, 2009 yılı için 0.95, 2010 yılı için 0.62 ve 2011 yılı için 8.19 dur (bknz. Tablo 3). Söz konusu orana ilişkin endüstri ortalaması %73,3 tür (Gapenski 2005). Oranın 1 den küçük olması işletme faaliyetlerinde kullanılan iktisadi varlıkların büyük kısmının öz sermaye ile finanse edildiğini gösterir. Buna karşılık oranın 1 in üstünde çıkması üçüncü şahısların işletmeye ortaklardan daha fazla yatırım yaptığını gösterir (Gider 2011) ve bu işletmeye kredi verenler için riskli bir durumdur. Đncelenen dönemlerine ilişkin hastanenin öz kaynaklarının azalması öte yandan borçlarının artması bu orandaki azalış trendinin temel nedenidir. Bu durum sermaye maliyetlerini olumsuz olarak etkileyecektir Faaliyet (Verimlilik) Analizinde Kullanılan Oranlara Đlişkin Bulgular ve Tartışma Genel olarak dönemleri için hesaplanan faaliyet oranlarına bakıldığında, stok devir hızı ve alacakların ortalama tahsil süresinde endüstri ortalamalarına yaklaşma yönünde ciddi bir eğilimin olduğu ve iyi bir tahsilat politikasına ulaşma amacıyla hastanenin faaliyetlerini düzenlediği görülmektedir (bknz. Grafik 3). Söz konusu hastanenin incelenen ilk 3 yılındaki stok devir hızı ve alacakların ortalama tahsil süresindeki yükseklik aktiflerin devir hızını da etkilemiş ve hastanede bu süre içerisinde atıl kapasite ile çalışmıştır. Grafik 3. Yıllara Göre Faaliyet Oranları

14 14 Hacettepe Sağlık Đdaresi Dergisi, Cilt 17, Sayı 1 (2014) Stok Devir Hızı Araştırmadan elde edilen stok devir hızı sonuçları; 2005 yılı için 137, 2006 yılı için 2, 2007 yılı için 3, 2008 yılı için 6, 2009 yılı için 14, 2010 yılı için 13 ve 2011 yılı için 15 tir. Bu orana ilişkin endüstri ortalaması 50 dir (Gider 2011). Söz konusu hastane için 2005 yılında stok devir hızının yüksek olması hastanenin az stokla çalışma eğiliminde olduğunu, bu sebeple az stok maliyetine katlandığını ve rekabete dayanma gücünün fazla olduğunu gösterir. Ancak, 2006 yılına gelindiğinde bu oran çok ciddi bir düşüş göstermiştir. Öte yandan satışların maliyetinin önceki ve sonraki cari dönemden nerdeyse yarı yarıya az olması bu verinin hatalı olabileceğini düşündürmüştür yılları arasındaki eğilim hastane açısından iyi olarak yorumlanabilir. Đncelenen son 5 yıllık değerlerin tamamı endüstri ortalamasının çok altındadır ve hastanenin gereğinden çok stoku vardır. Bu durum stok bulundurma maliyetlerinin yüksek olması, rekabet gücünün zayıflaması ve stokta bulunan ilaç ve tıbbi malzemelerin kullanım süresinin dolması gibi olumsuzlukları beraberinde getirir. Tüm bu nedenler hastanenin karlılığını düşürücü faktörlerdir. Stok devir hızı ile temel operasyonel performans göstergeleri arasındaki ilişki durumu incelendiğinde ise pratisyen hekim sayısı ile stok devir hızı arasında (r = 1.00, p<0.05), pozitif yönlü, tam ve anlamlı bir ilişki vardır Aktiflerin Devir Hızı Araştırmadan elde edilen aktiflerin devir hızı sonuçları; 2005 yılı için 0.78, 2006 yılı için 0.75, 2007 yılı için 0.91, 2008 yılı için 1.47, 2009 yılı için 2.01, 2010 yılı için 5.69 ve 2011 yılı için 3.96 dır.bu orana ilişkin endüstri ortalaması 0,97 dir (Gapenski 2005). Söz konusu hastane için analiz yapılan ilk 3 dönem bu oranın genel kabul değerinin altında seyretmesi işletme kapasitesinin altında çalışıldığını göstermektedir ve bu durum ilgili dönem için hastanenin alacak tahsilinin yavaş olması sebebiyledir (bknz. Tablo 3) ve 2009 yılında aktiflerin devir hızı genel kabul değerinin üzerine çıkmıştır. Öte yandan aktiflerin oranı yıllar itibari ile azalmaktadır (bknz. Ek Tablo 1) ancak hastanenin aktiflerini verimli kullandığı değerlendirmesi yapılabilir Alacakların Ortalama Tahsil Süresi Araştırmadan elde edilen alacakların ortalama tahsil süresi sonuçları; 2005 yılı için 329, 2006 yılı için 327, 2007 yılı için 78, 2008 yılı için 96, 2009 yılı için 15.8, 2010 yılı için 5 ve 2011 yılı için 30 gündür. Bir faaliyet dönemi içerisinde alacaklarımızı kaç günde nakde dönüştürdüğümüzü gösteren bu oranın endüstri ortalaması 64 gündür (Gapenski 2005). Analiz yapılan ilk 2 yıl hastanenin alacaklarını neredeyse bir yıl içerisinde nakde dönüştürebildiği görülmektedir. Hastanenin kamu hastanesi olması nedeniyle alacaklarını bu kadar uzun sürede tahsil etmeyi tolere edebildiği düşünülmektedir. Alacakların zamanında tahsil edilememesi, birçok sağlık kuruluşunun problemidir (Finkler, Ward 2006). Alacaklar tahsil edildiğinde, elde edilen para borçların ödenmesinde ya da yatırım yapılmasında kullanılabilmektedir. Bu ise borçlardan dolayı daha az faiz ödeneceği ya da yatırımlardan dolayı daha fazla faiz elde edileceği anlamına gelmektedir (Finkler, Ward 2006). Đncelenen cari dönemler itibari ile 2007 yılından sonra alacakların ortalama tahsil süresinde dalgalı bir seyir izlenmektedir. Alacakların ortalama tahsil süresi ile temel operasyonel performans göstergeleri arasındaki ilişki durumu incelendiğinde ise yatak sayısı (r=0.808, p<0.05) ve poliklinik sayısı (r = 0.821, p<0.05) ile alacakların ortalama tahsil süresi arasında negatif yönlü, kuvvetli ve anlamlı bir ilişki vardır.

15 Finansal ve Operasyonel Performans Göstergeleri Arasındaki Đlişki Karlılık Analizinde Kullanılan Oranlara Đlişkin Bulgular ve Tartışma Genel olarak dönemleri için hesaplanan karlılık oranları değerlendirildiğinde 2007 yılından sonra hastanenin zarar etmeye başladığı, 2010 yılında nispi bir düzelme olduğu ancak bunun sürdürülemediği görülmektedir (bknz. Grafik 4). Grafik 4. Yıllara Göre Karlılık Oranları Net Kâr Marjı Araştırmadan elde edilen net kâr marjı oranı sonuçları; 2005 yılı için 0.16, 2006 yılı için 0.22, 2007 yılı için -0.75, 2008 yılı için -0.16, 2009 yılı için -0,33, 2010 yılı için 0.13 ve 2011 yılı için dır. Bu oran, işletmenin satışlarına oranla ne kadar kâr ettiğini göstermektedir ve endüstri ortalaması 0,027 civarındadır (Gider 2011). Bu oranın sağladığı avantaj, diğer faaliyetlerden kaynaklanan gelir ve giderlerin analiz dışı bırakılması ile işletmenin temel faaliyetlerine odaklanılmasıdır (Gapenski 2005). Analiz yapılan dönemlerde hastane ilk yıl kâr etmiş, 2010 yılı hariç 2007 yılından itibaren diğer yıllar sırasıyla %75, %16, %33 ve %0.6 oranında zarar etmiştir yılındaki bu zararın nedeni ise diğer faaliyetlerden olağan gider ve zararlar kalemindeki artıştan kaynaklanmaktadır ve bu durum geri ödeme sisteminde yaşanan bir problem olan telkini düşündürmektedir. Faaliyet analizinde kullanılan oranlar ile bu oran birlikte değerlendirildiğinde bu beklenen bir sonuçtur Net Kârın Öz Sermayeye Oranı Araştırmadan elde edilen net karın öz sermayeye oranı sonuçları; 2005 yılı için 0.13, 2006 yılı için 0.16, 2007 yılı için -1.19, 2008 yılı için -0.32, 2009 yılı için -1.7, 2010 yılı için 0.63 ve 2011 yılı için dir Đşletmeye yatırım yapanların yatırdıkları her bir birim kaynak için ne kadar kar edeceklerini gösteren bu oranın endüstri ortalaması %8,4 tür (Gapenski 2005). Đlk 2 yıl endüstri ortalamasının altında seyretmekle birlikte pozitif değerlerde olan bu oran 2007 yılından itibaren 2010 yılı hariç negatif değerlere düşmüştür. Bu durum işletme sahiplerinin zarar ettiğini göstermektedir. Nitekim işletmenin cari dönemler itibari ile zarar durumu artarken (bknz. Ek Tablo2), öz sermaye miktarı da azalma eğilimi göstermektedir (bknz. Ek Tablo 1) Net Kârın Aktif Toplamına Oranı Araştırmadan elde edilen net karın aktif toplamına oranı sonuçları; 2005 yılı için 0.12, 2006 yılı için 0.15, 2007 yılı için -1.01, 2008 yılı için -0.23, 2009 yılı için -0.87, 2010 yılı için 0.34 ve

16 16 Hacettepe Sağlık Đdaresi Dergisi, Cilt 17, Sayı 1 (2014) 2011 yılı için bulunmuştur. Aktiflerin işletme faaliyetlerinde ne derece verimli kullanıldığını gösteren bu oran için endüstri ortalaması %4,8 dir (Gapenski 2005). Görüldüğü gibi bu oran genel endüstri ortalamasının çok altındadır ve işletme aktiflerini verimli olarak kullanamamaktadır. IV. SONUÇ VE ÖNERĐLER Sağlık kurumlarının finansal performansını değerlendirmede kullanılan pek çok ölçüt mevcuttur. Kâr amaçsız hastanelerin finansal performans ölçümünde oran analizleri sıklıkla kullanılmaktadır (Gider 2011). Bir özel dal eğitim ve araştırma hastanesinin finansal ve operasyonel performans göstergeleri arasındaki ilişkinin incelenmesi amacıyla yapılan bu çalışmada oran analizi yöntemi ve Spearman korelasyon testi kullanılmıştır. Yapılan analiz sonucunda söz konusu hastanesinin KVYK dan yararlanma oranının çok düşük olduğu, finansal yapısının genelde öz kaynak ağırlıklı olduğu 2007 yılından itibaren 2010 yılı hariç zararla çalıştığı, varlıklarını verimli kullanamadığı ve hastanenin finansal açıdan iyi yönetilmediği söylenebilir. Finansal oranlar ile operasyonel performans göstergeleri arasındaki ilişki durumuna bakıldığında likidite oranları ile yatak sayısı, poliklinik sayısı ve toplam ameliyat sayısı arasında negatif yönlü, kuvvetli ve anlamlı bir ilişki vardır. Ayrıca yatak doluluk oranı ile nakit oranı arasında pozitif yönlü kuvvetli ve anlamlı bir ilişki vardır. Yatak doluluk oranı arttıkça nakit oranı da artmaktadır. Öte yandan finansal yapı oranları ile yatak sayısı, poliklinik sayısı arasında pozitif yönlü, kuvvetli ve anlamlı bir ilişki vardır. Bu bulgular ışığında hastanenin acil bir şekilde maliyet muhasebesi sistemi kurarak maliyetlerini ve gider kalemlerini kontrol altına alması ve giderlerini azaltması gerekmektedir. Đkinci olarak ise, hastanenin kaynaklarından maksimum düzeyde faydalanabilmesi için yatak doluluk oranını artırması ya da yatak sayısının azaltılması gerekmektedir. Bu çalışmada Döner Sermaye Muhasebesi sistemi içerisinde yer alan finansal tablolardan Döner Sermaye Bilançosu ve Döner Sermaye Gelir Tablosu (Kar/Zarar Cetveli) kullanılmıştır. Ancak verilen genel oranlara ek olarak, Genel bütçe Sistemi finansal tablolarının da analizlere dâhil edilmesi ile daha yararlı sonuçlar elde edilebilecektir. Ek Tablo 1. Bir Eğitim ve Araştırma Hastanesinin Yılları Arası Bilançosu Yıllar Aktifler Dönen Varlıklar Hazır Değerler Ticari Alacaklar Diğer Alacaklar Stoklar Gelecek Aylara Ait Giderler ve Gelir Tahakkukları Diğer Dönen Varlıklar Duran Varlıklar Maddi Duran Varlıklar

17 Finansal ve Operasyonel Performans Göstergeleri Arasındaki Đlişki 17 Ek Tablo 1. Bir Eğitim ve Araştırma Hastanesinin Yılları Arası Bilançosu (Devam) Yıllar Maddi Olmayan Duran Varlıklar Pasifler Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar Ticari Borçlar Diğer Borçlar Alınan Avanslar Ödenecek Vergi ve Diğer Yükümlülükler Öz Kaynaklar Ödenmiş Sermaye Geçmiş Yıllar Karları Geçmiş Yıllar Zararları (-) Dönem Net Karı (Zararı) Ek Tablo 2. Bir Eğitim ve Araştırma Hastanesinin Yılları Arası Gelir Tablosu Yıllar A. Brüt Satışlar Yurtiçi Satışlar Diğer Gelirler B. Satış Đndirimleri (-) Satıştan Đadeler (-) Net Satışlar C. Satışların Maliyeti Satılan Hizmet Maliyeti (-) Brüt Satış Karı veya Zararı D. Faaliyet Giderleri (-) Genel Yönetim Giderleri (-) Faaliyet Karı veya Zararı E. Diğer Faaliyetlerden Olağan Gelir ve Karlar Faiz Gelirleri Faaliyetle Đlgili Diğer Olağan Gelir ve Karlar Diğer Faaliyetlerden Olağan Gider ve Zararlar (-)

18 18 Hacettepe Sağlık Đdaresi Dergisi, Cilt 17, Sayı 1 (2014) Ek Tablo 2. Bir Eğitim ve Araştırma Hastanesinin Yılları Arası Gelir Tablosu (Devam) Yıllar Diğer Olağan Gider ve Zararlar (-) Olağan Kar veya Zarar H. Olağandışı Gelir ve Karlar Diğer Olağandışı Gelir ve Karlar I. Olağandışı Gider ve Zararlar (-) Önceki Dönem Gider ve Zararları (-) Diğer Olağandışı Gider ve Zararlar (-) Dönem Kar veya Zararı Dönem Net Karı veya Zararı KAYNAKLAR 1. Akdoğan N. ve Tenker N. (2007) Finansal Tablolar Analizi ve Mali Analiz Teknikleri. Gazi Kitabevi, 11. Baskı, Ankara. 2. Akgüç Ö. (2002) Mali Tablolar Analizi. Arayış Basım ve Yayıncılık, 10. Baskı, Đstanbul. 3. Berger S. (2008) Fundamentals of Health Care Fınancıal Management: A Practical Guide to Fiscal Issues and Activities. John Wiley & Sons, 3rd. Edition, USA. 4. Brigham E.F. (1996) Finansal Yönetimin Temelleri. Çeviren: A. Özdemir ve H. Sarıaslan, Ankara Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Ankara. 5. Capkun V., Messner M., and Rissbacher C. (2012) Service Specialization and Operational Performance in Hospitals. International Journal of Operations & Production Management 32(4): Chen K.H. and Shimerda T.A. (1981) An Empirical Analysis of Useful Financial Ratios. Financial Management 10(1): Cleverley W.O. (1994) Trends in The Hospital Financial Picture. Journal of the Healthcare Financial Management Association 48(2): Çetiner E. (2010) Đşletmelerde Mali Analiz. Gazi Kitabevi, Ankara.

19 Finansal ve Operasyonel Performans Göstergeleri Arasındaki Đlişki Erdinç S.B. (2009) Konaklama Đşletmelerinde Yiyecek-Đçecek Maliyet Analizi. Süleyman Demirel Üniversitesi Đktisadi ve Đdari Bilimler Fakültesi Dergisi 14(1): Fineberg H.V. and Hunter D.J. (2013) A Global View of Health-An Unfolding Series. The New England Journal of Medicine (Editorial) 368(1): Finkler S.A. and Ward D.M. (2006) Accounting Fundamentals For Health Care Management. Jones And Bartlett Publisher, Massachhusetts, USA. 12. Gallagher T.J. and Andrew J.D. (2003) Financial Management: Principles and Practice. Prentice Hall, 3rd. Edition, USA. 13. Gapenski L.C. (2005) Healthcare Finance: An Introduction to Accounting and Financial Management. AUPHA, 3rd. Editon, USA. 14. Gider Ö. (2011) Ekonomik Kriz Dönemlerinin Özel Hastanelere Etkileri: Bir Özel Hastanenin Oran Analizleri Yöntemiyle Finansal Performansına Bakış. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9(36): Green L.V. (2002) How Many Hospital Beds?. Inquiry 39(4): Gülcü A., Coşkun A., Yeşilyurt C., Coşkun S. ve Esener T. (2004) Cumhuriyet Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi nin Veri Zarflama Analizi Yöntemiyle Göreceli Etkinlik Analizi. C.Ü. Đktisadi ve Đdari Bilimler Dergisi 5(2): Jacobs R., Smith P.C. and Street A. (2006) Measuring Efficiency in Health Care: Analytic Techniques and Health Policy. Cambrige University Press, UK. 18. Kramer B. and Johnson C. (2009) A Self-Teaching Guide. McGraw-Hill, USA. 19. Li L.X. and Benton W.C. (1996) Performance Measurement Criteria in Health Care Organizations: Review and Future Research Directions. European Journal of Operational Research 93(3): Li L.X., Benton W.C. and Leong G.K. (2002) The Impact of Strategic Operations Management Decisions on Community Hospital Performance. Journal of Operations Management 20(4): Meigs R.F. and Meigs W.B. (1993) Accounting: The Basis for Business Decision. McGraw-Hill, 9th. Edition, USA. 22. Nguyen J.M., Six P., Antonioli D., Glemain P., Potel G., Lombrail P. and Beux P.L. (2005) A Simple Method to Optimize Hospital Beds Capacity. International Journal of Medical Informatics 74(1): Okka O. (2011) Đşletme Finansmanı. Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. 24. Ozcan Y.A. (2008) Health Care Benchmarking and Performance Evaluation: An Assessment Using DEA. Springer, USA.

20 20 Hacettepe Sağlık Đdaresi Dergisi, Cilt 17, Sayı 1 (2014) 25. Özgülbaş N. (2009) Sağlık Kurumlarında Finansal Yönetim. Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir. 26. Özgülbaş N. and Koyuncugil A.S. (2009) Financial Profiling of Public Hospitals: An Application by Data Mining. International Journal of Health Planning and Management 24: Özyürek H. ve Erdoğan E. (2011) Finansal Kurumlarda Mali Analiz ve Bir Uygulama. Ekonomi Bilimleri Dergisi 3(2): Shortell S.M. and Kaluzny A.D. (2000) Health Care Management Organization Design and Behavior. Thomson Learning, 4th. Edition, Delmar, USA. 29. Şahin Đ. (2008) Sağlık Bakanlığı Genel Hastaneleri ve Sağlık Bakanlığına Devredilen SSK Genel Hastanelerinin Teknik Verimliliklerinin Karşılaştırmalı Analizi. Hacettepe Sağlık Đdaresi Dergisi 11(1): Vance D. (2002) Tools and Techniques to Solve Financial Problems and Make Effective Business Decisions. McGraw-Hill, USA.