BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURUMU

Transkript

1

2 BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURUMU BANKACILIKTA YAPISAL GELİŞMELER / ARALIK 2006 SAYI: 1 Bilgi ve Önerileriniz İçin: Strateji Geliştirme Dairesi E-posta: bygr@bddk.org.tr Tel: (312) Faks: (312) BDDK i

3 BU YAYIN KAMUOYUNU BİLGİLENDİRME AMACIYLA HAZIRLANMIŞTIR. YAYINDA YER ALAN BİLGİLERE DAYANARAK ALINACAK KARARLARIN SONUÇLARINDAN BDDK SORUMLU TUTULAMAZ. YAYINDAN KAYNAK GÖSTERİLMEK SURETİYLE KISMEN ALINTI YAPILABİLİR. BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURUMU ADINA SAHİBİ: TEVFİK BİLGİN SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ: FARUK DEMİR BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURUMU ATATÜRK BULVARI NO KAVAKLIDERE ANKARA-TÜRKİYE TEL: (312) , FAKS: (312) E-posta: ISSN: BU YAYIN TÜM İÇERİĞİ İLE BDDK İNTERNET SAYFASINDA YER ALMAKTADIR. BDDK XEROX DOKÜMAN MERKEZİNDE 465 ADET BASILMIŞTIR. BASIM TARİHİ: 9 TEMMUZ 2007 BDDK ii

4 AÇIKLAMA Temel amaçlarından biri finansal piyasalarda güven ve istikrarı sağlamak olan Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu, 5411 sayılı Bankacılık Kanunu nun 97 nci maddesinin 3 üncü fıkrasına göre; bankacılık sektörü ile banka dışı finansal sektörde (finansal kiralama, faktoring ve finansman şirketleri) yaşanan gelişmelerden yapısal nitelikte olanlara dair değerlendirmeleri içeren Bankacılıkta Yapısal Gelişmeler in yayımına başlamıştır. Bankacılıkta Yapısal Gelişmeler Yayınının ilk sayısı beş bölümden oluşmaktadır. Yayın, piyasa yapısı analizine, bankacılığa ilişkin kapasite göstergelerine, aracılık faaliyetlerine, strateji ve politika konularına dair gelişmelere yer vermektedir. Bankacılıkta Yapısal Gelişmeler Yayınında yer alan bankalara ilişkin veriler aksi belirtilmedikçe, bankaların yurt içi şubelerinin yanı sıra yurt dışı şubelerini de kapsamakta olup toplulaştırılarak sunulmaktadır. Bankacılıkta Yapısal Gelişmeler Yayınının herhangi bir sayısında yer alan dönemsel bir bilgi, takip eden sayılarda çeşitli sebeplerle meydana gelecek güncellemeler sonucunda değişikliğe uğrayabilir. Bu çalışma, Bankalar Raporlama Sisteminden 20 Nisan 2007 tarihi itibarıyla çekilmiş olan verilere dayalı olarak hazırlanmıştır. Bu tarihten sonraki güncellemeler yayının kapsamı dışındadır. BDDK iii

5 BDDK iv

6 SUNUŞ Bankacılıkta Yapısal Gelişmeler Yayınının amacı, Türk bankacılık sektöründe; genel piyasa yapısı, aracılık faaliyetleri, yeniden yapılandırma süreci, Avrupa Birliği (AB) başta olmak üzere yurt dışı piyasalarla bütünleşme ve sektörün kapasitesine ilişkin göstergeler ile sektörü etkileyen strateji ve politikalara dair gelişmelerin izlenmesi ve değerlendirilmesidir. Yayın, sektörün tümüne yönelik gelişmelerin değerlendirilmesinden ziyade emsal grup analizine yoğunlaşmaktadır. Bu Yayının Kurumumuzca çıkarılan Finansal Piyasalar Raporunun tamamlayıcısı niteliğinde olduğu düşünülmektedir. Emsal grup analizi, fonksiyon (mevduat, katılım ve kalkınma yatırım bankaları) ve ölçek büyüklükleri (büyük, orta ve küçük) olmak üzere iki kritere göre yapılmıştır. Emsal grup bazında yapılan analizlerin bankacılık sektöründeki gelişmelerin takip ve değerlendirilmesi ile buna bağlı sektörel politikaların oluşturulmasında önemli bir araç olduğu düşüncesindeyiz. Bununla birlikte, Yayında tam üyeliği hedeflediğimiz AB nin bankacılık sektörüyle karşılaştırmalara yer verilerek sektörün göreli pozisyonu ve gelişimi ortaya konmuştur. Yayının, yılsonu finansal tablolar üzerinden hazırlanarak yılda bir kez çıkarılması planlanmaktadır. Bu sayının ilk olması nedeniyle dönemi de dahil edilerek okuyucuların trend analizi yapabilmeleri sağlanmıştır. Beş bölümden oluşan raporun birinci bölümünde bankacılık sektörünün piyasa yapısının değerlendirilmesi yer almaktadır. Bankacılık sektörünün temel fonksiyonu olan aracılık faaliyetlerine ilişkin yapısal göstergelerin gelişimi ikinci bölümde sunulmuştur. Bankacılık sektörünün kapasitesine ilişkin göstergeler üçüncü bölümde sunulmaktadır. Bankaların yanı sıra banka dışı finansal kuruluşlar da (finansal kiralama, faktoring ve tüketici finansman şirketleri) Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumunun denetim ve düzenlemesi altındadır. Dördüncü bölüm, emsal grup analizi yaklaşımının banka dışı finansal sektörlere uygulanmasını içermektedir. Yayının beşinci bölümünde bankacılık sektöründe temel strateji ve politikalara yönelik ulusal ve uluslar arası gelişmeler sunulmaktadır. Bankacılıkta Yapısal Gelişmeler yayınının, tüm ilgilenenlere katkı sağlamasını temenni ederim. Tevfik BİLGİN BAŞKAN BDDK v

7 BDDK vi

8 GENEL DEĞERLENDİRME Türk bankacılık sektöründe 2002 yılında 59 olan banka sayısı, yeniden yapılanma süreci ve piyasa koşullarının etkisiyle Aralık 2006 itibarıyla 50 ye düşmüştür. Buna karşılık, sektördeki şube ve personel sayısı 2003 yılından itibaren artış eğilimine girmiş ve 2006 yılında da bu eğilimini sürdürmüştür. Sektörde yaşanan yapısal değişmeler; aktif, kredi ve mevduat gibi temel büyüklüklerdeki gelişmelere de yansımış durumdadır. Sektörün aktif yoğunlaşması, banka sayısındaki azalmaya paralel olarak, yıllarında yükselmiş ancak rekabetin etkisiyle 2006 yılında azalmıştır. Toplam kredilerdeki yoğunlaşma aktif yoğunlaşmasına göre daha ılımlı olmakla birlikte 2003 yılından itibaren başladığı artış eğilimini 2006 yılında da devam ettirmiştir. Sektördeki mevduat yoğunlaşması daha yüksek gerçekleşmiş, ancak 2006 yılında nispeten azalmıştır. Bankacılık sektörünün finansal aracılık fonksiyonunu daha etkili olarak yerine getirmesi sonucu kredilerin toplam aktifler içindeki payı, sektör genelinde bir önceki yıla göre 5,4 puan artarak Aralık 2006 itibarıyla %43,8 e yükselmiş, krediler/mevduat oranında da söz konusu dönemde 9 puanlık bir artış gerçekleşmiştir yılsonu itibarıyla kredi/mevduat oranı, büyük ölçekli bankalarda %61,6, orta ölçekli bankalarda %102,5 ve küçük ölçekli bankalarda ise %119,9 düzeyindedir. Toplam krediler içindeki payı 2006 yılı sonu itibarıyla %31,8 olan bireysel kredilerin yoğunlaşma göstergeleri incelendiğinde, ilk 5 bankanın payının %63,4; ilk 10 bankanın payının ise %89 düzeyinde olduğu görülmektedir. Büyük ölçekli bankaların kredi kartı pazarındaki payı 2006 yılında artış eğilimini sürdürmüş ve %78,6 düzeyine ulaşmıştır. Bankacılık sektörünün temel fon kaynağı olan mevduatın toplam büyüklüğü 2006 yılsonu sonunda bir önceki yılsonuna göre %22,3 artış göstermiştir, 2002 yılında %58 olan YP mevduatın toplam mevduat içindeki payı 2006 yılsonunda %39,4 düzeyine gerilemiştir. Bankacılık sektöründe rekabetin artması, verimliliğin önemini daha da artırmıştır. Son dönemde bankaların operasyonel maliyetlerini azaltma ve faiz dışı gelirlerini artırma yönündeki politikaları önem kazanmıştır. Bu bağlamda, bankaların işletme giderlerinin toplam gelirlere oranında aşağı yönlü bir eğilim olduğu, ancak işletme giderleri içerisinde en önemli harcama kalemi olan personel giderlerinin toplam gelirlere oranındaki azalmanın 2006 yılında durakladığı görülmektedir. Söz konusu gelişmede, bankaların büyüme politikalarına bağlı olarak yeni personel alımlarının etkili olduğu düşünülmektedir. Bankaların elde ettikleri faiz gelirlerinin toplam gelirleri içindeki payı nominal faiz oranlarındaki azalma ve artan rekabetle birlikte azalmaktadır. Kredi portföyündeki genişleme faiz dışı gelirleri artırıcı politikalarla birleşince, sektörün komisyon gelirlerinin toplam işletme giderlerini karşılama oranı artmıştır. AB üyesi ülkelerle karşılaştırıldığında Türkiye deki banka sayısının genel olarak düşük kaldığı ancak görece yaygın bir şube ağıyla çalıştığı görülmektedir. Bunda AB ülkelerindeki finans sektörünün bankacılık dışında da gelişmişliğinin yanı sıra finansal kuruluş tiplerinin gösterdiği çeşitliliğin ve Türk bankacılık sektörünün mevduat ağırlıklı kaynak yapısına bağlı şubeleşmenin etkili olduğu düşünülmektedir. Personel sayısı açısından Türk bankacılık BDDK vii

9 sektörü pek çok AB ülkesinin üstünde bulunmaktadır. Ayrıca, AB genelinde personel sayısı düşerken Türk bankacılık sektöründe artmaktadır yılı itibarıyla Türk bankacılık sektörünün toplam aktif büyüklüğü AB geneli itibarıyla küçük ölçekli kalmakla birlikte AB nin 10 yeni üyesinin tümünden büyüktür. Toplam krediler kaleminde Türkiye AB ülkelerinin gerisinde bulunmakla birlikte özellikle bireysel kredilerde önemli bir artış göstermiştir. Ancak halen AB ortalamalarına kıyasla Türk bankacılık sektöründe bireysel kredilerin toplam krediler içerisindeki payının düşük olması bu alanda önemli bir potansiyeli işaret etmektedir. Türk bankacılık sektöründe mevduattaki büyüme performansı AB nin oldukça üzerinde bulunmaktadır. Bankacılık sektörü dışındaki finansal sektörlerdeki yapısal gelişmeler incelendiğinde finansal kiralama şirketlerinde yabancı şirket sayısının arttığı, sektörde aktif yoğunlaşmasının yükseldiği görülmektedir. Finansal kiralama şirketlerinin kredilerindeki yoğunlaşma aktiflerdeki yoğunlaşmanın üzerinde olup, sektörün kârının önemli bölümü büyük ölçekli şirketlerce elde edilmektedir. Faktoring sektöründe de toplam şirket sayısında değişme olmazken yabancı şirket sayısı artmıştır. Sektörde aktif ve işlem bazında büyük ölçekli şirketler hâkim konumda olup sektör kârında da büyük ölçekli şirketlerin ağırlıklı payı bulunmaktadır. Finansman şirketlerinde aktif yoğunlaşmasının azaldığı, sektör kârının %90 ından fazlasının büyük ölçekli şirketlere ait olduğu görülmektedir yılında sektöre yönelik orta ve uzun vadeli temel strateji ve politika metinleri, Dokuzuncu Kalkınma Planı ve Orta Vadeli Program olmuştur. Söz konusu metinlerde, finansal sistemin geliştirilmesi, genel olarak ülke ekonomisinin rekabet gücünün artırılmasına yönelik önemli stratejilerden birisi olarak yer almıştır. Esnek bir düzenleyici çerçevenin oluşturulması, düzenleme boşluklarının giderilmesi, banka dışı finansal kuruluşlar ile bankalar arasındaki düzenleme çerçevesinden kaynaklanan farklılıkların azaltılması, daha ihtiyatlı bir düzenleme ve denetleme sistemine geçiş bu dönemdeki düzenleme çalışmalarının başlıca amaçlarını oluşturmuştur. Uluslararası alanda ise, özellikle AB, Basel Bankacılık Denetim Komitesi, Ödeme ve Denkleştirme Sistemleri Komitesi ile diğer uluslararası kuruluşların bankacılık sektörüne yönelik düzenleme, ilke ve standartlarının arttığı gözlenmektedir. BDDK viii

10 İÇİNDEKİLER 1. BANKACILIK SEKTÖRÜ PİYASA YAPISI Banka, Şube ve Personel Yapısındaki Gelişmeler Banka Sayısındaki Gelişmeler Şube Sayısındaki Gelişmeler Personel Sayısındaki Gelişmeler ATM Sayısındaki Gelişmeler Piyasa Yapısı Temel Göstergeleri Toplam Aktifler Menkul Değerler Portföyü Krediler İştirakler, Bağlı ve Birlikte Kontrol Edilen Ortaklıklar Mevduat Mevduat Dışı Yabancı Kaynaklar Repo İşlemlerinden Sağlanan Fonlar Para Piyasalarına Borçlar ve Alacaklar Sendikasyon ve Seküritizasyon Kredileri Özkaynak Gayrinakdi Krediler ve Yükümlülükler Türev İşlemler Kârlılık Sektörde Yeniden Yapılanma Bankaların Statülerine Dair Gelişmeler Bankaların Yurtdışı Finansal Kuruluşları Aracılığıyla Yürüttüğü Faaliyetler ARACILIK FAALİYETLERİ Kredilerin Gelişimi Ticari Krediler Bireysel Krediler Mevduatın Gelişimi Tasarruf Mevduatı Ticari ve Resmi Mevduat Kredi-Mevduat Oranının Gelişimi Aracılık Maliyetleri Kredi ve Mevduatın Coğrafi Bölgeler İtibarıyla Gelişimi Bölgeler İtibarıyla Krediler Bölgeler İtibarıyla Mevduat Bölgeler İtibarıyla Mevduatın Krediye Dönüşüm Oranları BANKACILIĞA İLİŞKİN KAPASİTE GÖSTERGELERİ Banka, Şube, Personel, ATM Göstergeleri Banka Başına Aktif Banka Başına Şube...70 BDDK ix

11 Banka Şubelerinin Bölgesel Dağılımı Banka Başına Çalışan Banka Başına ATM Şube Başına Aktif, Kredi ve Mevduat Verimlilik Göstergeleri Toplam İşletme Giderleri/Toplam Gelirler Personel Giderleri/Toplam İşletme Giderleri Komisyon Gelirleri/ Toplam İşletme Giderleri Net Faiz Gelirleri/Toplam Gelirler BANKA DIŞI FİNANSAL SEKTÖRLER Finansal Kiralama Sektörü Piyasa Yapısı Finansal Kiralama, Şube ve Personel Yapısındaki Gelişmeler Yoğunlaşma Göstergeleri Faktoring Sektörü Piyasa Yapısı Faktoring, Şube ve Personel Yapısındaki Gelişmeler Yoğunlaşma Göstergeleri Finansman Sektörü Piyasa Yapısı Finansman Şirketleri, Şube ve Personel Yapısındaki Gelişmeler Yoğunlaşma Göstergeleri STRATEJİ VE POLİTİKALARA DAİR GELİŞMELER Temel Strateji ve Politikalardaki Gelişmeler Ulusal Düzenlemeler Temel Düzenlemeler Bankaların Kuruluş ve Faaliyetlerine İlişkin Düzenlemeler Kurumsal Yönetime İlişkin Düzenlemeler Koruyucu Hükümlere İlişkin Düzenlemeler Finansal Raporlamaya İlişkin Düzenlemeler Banka Dışı Finansal Kuruluşlara İlişkin Düzenlemeler Mevduata İlişkin Düzenlemeler Diğer Düzenlemeler Uluslararası Düzenleme İlke ve Standartlar AB de Bankacılık Sektörüne Yönelik Düzenlemeler, İlke ve Standartlar BIS in Bankacılıkla İlgili Alt Komitelerinin Temel İlke ve Standartları Diğer Uluslararası Kur. Bankacılık Sektörüne Yönelik İlke ve Standartları EK TABLOLAR BDDK x

12 KUTULAR Kutu 1: Kredi Kuruluşu ve Şube Sayıları AB Karşılaştırması...3 Kutu 2: AB/AB Dışı Menşeli Kredi Kuruluşlarının Şube Sayıları Karşılaştırması...4 Kutu 3: Personel Sayıları AB Karşılaştırması...7 Kutu 4: Uluslararası Otoritelerin Birleşme-Devirlere Yaklaşımları...9 Kutu 5: Aktif Büyüklüğünde AB-Türkiye Karşılaştırması...11 Kutu 6: Aktif Yoğunlaşmasında AB-Türkiye Karşılaştırması...12 Kutu 7: Kredilerde AB-Türkiye Karşılaştırması...16 Kutu 8: Mevduatta AB-Türkiye Karşılaştırması...22 Kutu 9: Kamu Müdahalesi ile Çözümlenen Bankalar...34 Kutu 10: Birleşme ve Hisse Devirleri...42 Kutu 11: Türk Bankacılık Sektöründe Bir Devir Analizi...47 Kutu 12: Konut Kredileri ve Tüketici Kredilerinde AB-Türkiye Karşılaştırması...56 TABLOLAR Tablo 1.1-1: Banka Sayısındaki Gelişmeler...1 Tablo 1.1-2: Şube Sayısının Gelişimi ve Yüzde Dağılımı...2 Tablo 1.1-3: Personel Sayısı Dağılımı...5 Tablo 1.1-4: ATM Sayısı ve Fonksiyonel Dağılım...6 Tablo 1.2-1: Toplam Aktife Göre Yoğunlaşma Göstergeleri...8 Tablo 1.2-2: Aktiflerde İlk 5 ve İlk 10 Banka Yoğunlaşması...10 Tablo 1.2-3: MDP Yoğunlaşma Göstergeleri...13 Tablo 1.2-4: MDP de İlk 5 ve İlk 10 Banka Yoğunlaşması...14 Tablo 1.2-5: Toplam Kredi Hacmi Yoğunlaşma Göstergeleri...14 Tablo 1.2-6: Kredilerde İlk 5 ve İlk 10 Banka Yoğunlaşması...15 Tablo 1.2-7: İştirakler ile Bağlı ve Birlikte Kont. Edilen Ortaklık Sayıları...17 Tablo 1.2-8: İşt. ile Bağlı ve Bir. Kont. Edilen Ortaklıklar Dönem Sonu Değeri...18 Tablo 1.2-9: Banka Başına Ortaklık Sayısı ve Toplam Aktifler İçerisindeki Paylar...18 Tablo : Yurtdışı Ortaklıkların Ülkelere Göre Dağılımı...19 Tablo : Mevduat Yoğunlaşma Göstergeleri...20 Tablo : Mevduatta İlk 5 ve İlk 10 Banka Yoğunlaşması...21 Tablo : Mevduat Dışı Yabancı Kaynaklar Yoğunlaşma Göstergeleri...23 Tablo : Repo İşlemlerinden Sağlanan Fonlar Yoğunlaşma Göstergeleri...24 Tablo : Para Piyasalarından Borçlar Yoğunlaşma Göstergeleri...25 Tablo : Para Piyasalarından Borçlar Kaleminde İlk 5 ve İlk 10 Banka Yoğunlaşması...26 Tablo : Para Piyasalarından Alacaklar Yoğunlaşma Göstergeleri...26 Tablo : Para Piyasalarından Alacaklar İlk 5 ve İlk 10 Banka Yoğunlaşması...27 Tablo : Sendikasyon Kredileri Yoğunlaşma Göstergeleri...28 Tablo : Seküritizasyon Yoğunlaşma Göstergeleri...28 Tablo : Özkaynak Yoğunlaşma Göstergeleri...29 Tablo : Özkaynaklarda İlk 5 ve İlk 10 Banka Yoğunlaşması...29 Tablo : Gayrinakdi Kredi ve Yükümlülükler Yoğunlaşması...30 Tablo : Türev İşlemler Yoğunlaşma Göstergeleri...31 Tablo : Türev Finansal İşlemlerde İlk 5 ve İlk 10 Banka Yoğunlaşması...32 Tablo : Kârlılığın Ölçeğe Göre Dağılımı...32 Tablo : Aktif Getirisinde İlk 5 ve İlk 10 Banka Sıralaması...33 Tablo : Özkaynak Getirisinde İlk 5 ve İlk 10 Banka Sıralaması...33 Tablo 1.3-1: Bankacılık Sektöründe Yeniden Yapılandırmanın Toplam Maliyeti...40 Tablo 1.3-2: Statü Değişiklikleri...44 Tablo 1.4-1: Yurt Dışı İştirakler ve Sektör...48 Tablo 1.4-2: Yurt Dışı İştiraklerde Yoğunlaşma Göstergeleri...48 BDDK xi

13 Tablo 2.1-1: Ticari Krediler Yoğunlaşma Göstergeleri...51 Tablo 2.1-2: Bireysel Krediler Yoğunlaşma Göstergeleri...52 Tablo 2.1-3: Bireysel Krediler Hacminde ilk 10 Banka Yoğunlaşması...53 Tablo 2.1-4: Tüketici Kredileri Yoğunlaşma Göstergeleri...53 Tablo 2.1-5: Tüketici Kredileri Hacminde ilk 10 Banka Yoğunlaşması...53 Tablo 2.1-6: Konut Kredileri Yoğunlaşma Göstergeleri...54 Tablo 2.1-7: Konut Kredileri Hacminde ilk 10 Banka Yoğunlaşması...55 Tablo 2.1-8: Kredi Kartları Yoğunlaşma Göstergeleri...57 Tablo 2.1-9: Kredi Kartları Hacminde ilk 10 Banka Yoğunlaşması...58 Tablo 2.2-1: Tasarruf Mevduatı Yoğunlaşma Göstergeleri...59 Tablo 2.2-2: Ticari ve Resmi Mevduat Yoğunlaşma Göstergeleri...60 Tablo 2.3-1: Kredi / Mevduat Oranı Yoğunlaşma Göstergeleri...62 Tablo 2.3-2: T.Aktiflere Göre İlk 10 Bankanın Kredi/Mevduat Oranı Yoğunlaşma Göstergeleri...62 Tablo 2.4-1: Aracılık Maliyetleri...63 Tablo2.4-2: Net Faiz Gelirleri/Toplam Aktifler...63 Tablo 2.4-3: İşletme Giderleri/Toplam Varlıklar...64 Tablo 2.4-4: Türkiye de ve Euro Alanında Kredi ve Mevduat Faiz Oranları...65 Tablo 2.5-1: Bölgelere Göre Kredi Hacminin Dağılımı...66 Tablo 2.5-2: Bölgelere Göre Mevduatın Dağılımı...68 Tablo 2.5-3: Bölgelere Göre Mevduatın Krediye Dönüşüm Oranları...69 Tablo 3.1-1: Banka Başına Aktif Yoğunlaşma Göstergeleri...70 Tablo 3.1-2: Banka Başına Şube Sayısı Yoğunlaşma Göstergeleri...71 Tablo 3.1-3: Bölgelere Göre Şube Dağılımı...71 Tablo 3.1-4: Banka Başına Çalışan Sayısı Yoğunlaşma Göstergeleri...72 Tablo 3.1-5: Banka Başına ATM Sayısı Yoğunlaşma Göstergeleri...72 Tablo 3.1-6: Şube Başına Aktif Tutarı...73 Tablo 3.1-7: Şube Başına Kredi Tutarı...73 Tablo Şube Başına Mevduat Tutarı...74 Tablo 3.1-9: Bölgelerde Şube Başına Mevduat...74 Tablo : Bölgelerde Şube Başına Kredi...75 Tablo 3.2-1: Toplam Aktiflere Göre İlk 10 Bankanın T.İşletme Giderleri/T. Gelirleri...76 Tablo 3.2-2: T.Aktiflere Göre İlk 10 Bankanın Personel Giderleri/T. İşlet. Giderleri...77 Tablo 3.2-3: T.Aktiflere Göre İlk 10 Bankanın Komisyon Gelirleri/T. İşlet. Giderleri...78 Tablo : T.Aktiflere Göre İlk 10 Bankanın Net Faiz Gelirleri/Toplam Gelirler...78 Tablo 4.1-1: Finansal Kiralama Şirketi Sayısındaki Gelişmeler...79 Tablo 4.1-2: Ölçek Grupları İtibarıyla Yapısal Göstergeler...80 Tablo 4.1-3: Toplam Aktife Göre Yoğunlaşma Göstergeleri...80 Tablo 4.1-4: Toplam Kredi Hacmi Yoğunlaşma Göstergeleri...81 Tablo 4.1-5: Ölçeğe Göre Özkaynak Dağılımı ve Özkaynak Yoğunlaşması...82 Tablo 4.1-6: Kârlılığın Ölçeğe Göre Dağılımı...83 Tablo 4.2-1: Faktoring Şirketi Sayısındaki Gelişmeler...83 Tablo 4.2-2: Şube ve Personel Sayısının Gelişimi...83 Tablo 4.2-3: Ölçek Grupları İtibarıyla Yapısal Göstergeler...84 Tablo 4.2-4: Toplam Aktife Göre Yoğunlaşma Göstergeleri...85 Tablo 4.2-5: Faktoring Alacakları Yoğunlaşma Göstergeleri...86 Tablo 4.2-6: Özkaynak Yoğunlaşma Göstergeleri...86 Tablo 4.2-7: Kârlılığın Ölçeğe Göre Dağılımı...87 Tablo 4.3-1: Finansman Şirketi Sayısındaki Gelişmeler...87 Tablo 4.3-2: Şube ve Personel Sayısının Gelişimi...88 Tablo 4.3-3: Ölçek Grupları İtibarıyla Yapısal Göstergeler...88 Tablo 4.3-4: Toplam Aktife Göre Yoğunlaşma Göstergeleri...88 Tablo 4.3-5: Finansman Kredileri Yoğunlaşma Göstergeleri...89 Tablo 4.3-6: Özkaynak Yoğunlaşma Göstergeleri...90 Tablo 4.3-7: Kârlılığın Ölçeğe Göre Dağılımı...90 BDDK xii

14 GRAFİKLER Grafik 1.1-1: Banka Sayısı ve Dağılımı...1 Grafik 1.1-2: Şube Sayısı Gelişim Endeksi ve Banka Başına Şube Gelişim Endeksi...2 Grafik 1.1-3: Personel Sayısı Gelişim Endeksi...5 Grafik 1.1-4: Banka Başına ATM Sayısı Gelişim Endeksi...6 Grafik 1.2-1: Toplam Aktifler Yoğunlaşması ve Fonksiyonel Dağılım...10 Grafik 1.2-2: Menkul Değerler Portföyü Yoğunlaşması ve Fonksiyonel Dağılım...13 Grafik 1.2-3: Toplam Krediler Yoğunlaşması ve Fonksiyonel Dağılım...15 Grafik 1.2-4: Yurtiçi ve Yurtdışında Kurulu Ortaklıklar...19 Grafik 1.2-5: İştirakler, Bağlı ve Birlikte Kontrol Edilen Ortaklıkların Sektörel Dağılımı...20 Grafik 1.2-6: Mevduat Yoğunlaşması ve Fonksiyonel Dağılım...21 Grafik 1.2-7: Mevduat Dışı Kaynaklar Yoğunlaşması ve Fonksiyonel Dağılım...23 Grafik 1.2-8: Repo İşlemlerinden Sağlanan Fonlar Yoğunlaşması...24 Grafik 1.2-9: Para Piyasalarından Borçlar Yoğunlaşması ve Fonksiyonel Dağılım...25 Grafik : Para Piyasalarından Alacaklar Yoğunlaşması ve Fonksiyonel Dağılım...27 Grafik : Özkaynak Yoğunlaşması ve Fonksiyonel Dağılım...29 Grafik : Gayrinakdi Kredi ve Yük. Yoğunlaşması ile Fonksiyonel Dağılım...30 Grafik : Türev İşlemler Yoğunlaşması ve Fonksiyonel Dağılım...31 Grafik : Banka Ölçek Büyüklüğüne Göre Aktif ve Özkaynak Getirisi...32 Grafik 1.4-1: Yurt Dışı İştirakler Temel Büyüklüklerinin Ölçeklere Göre Dağılımı...49 Grafik 2.1-1: Ticari ve Bireysel Kredilerin Ölçek ve Fonksiyonel Dağılımı...50 Grafik 2.1-2: Ticari Krediler Yoğunlaşması ve Fonksiyonel Dağılım...51 Grafik 2.1-3: Bireysel Krediler Yoğunlaşması ve Fonksiyonel Dağılım...52 Grafik 2.1-4: Tüketici Kredileri Yoğunlaşması ve Fonksiyonel Dağılım...53 Grafik 2.1-5: Kredi Kartları Yoğunlaşması ve Fonksiyonel Dağılım...57 Grafik 2.2-1: Mevduatın TP-YP Dağılımı...58 Grafik 2.2-2: Tasarruf Mevduatı Yoğunlaşması ve Fonksiyonel Dağılım...59 Grafik 2.2-3: Ticari ve Resmi Mevduat Yoğunlaşması...60 Grafik 2.3-1: Kredi / Mevduat Oranı Yoğunlaşma...61 Grafik 2.4-1: İşletme Giderlerinin Kompozisyonu...64 Grafik 2.4-2: Türkiye-Euro Alanı Faiz Farkları...64 Grafik 2.5-1: 3 Büyük İlin Kredi Hacmindeki Payı...67 Grafik 2.5-2: 3 Büyük İlin Toplam Mevduattaki Payı...68 Grafik 2.5-3: 3 Büyük İlin ve Sektörün Mevduatın Krediye Dönüşüm Oranları...69 Grafik 3.2-1: Toplam İşletme Giderleri/Toplam Gelirler...76 Grafik 3.2-2: Personel Giderleri/Toplam İşletme Giderleri...77 Grafik 3.2-3: Komisyon Gelirleri/Toplam İşletme Giderleri...77 Grafik 3.2-4: Net Faiz Gelirleri/Toplam Gelirler...78 Grafik 4.1-1: Şube ve Personel Sayısının Gelişimi...79 Grafik 4.1-2: Ölçeğe Göre Aktif Pay Dağılımı ve Yoğunlaşma...81 Grafik 4.1-3: Aktiflerde İlk 5 Şirket Yoğunlaşması...81 Grafik 4.1-4: Özkaynak Yoğunlaşması ve Fonksiyonel Dağılım...82 Grafik 4.2-1: Şube ve Personel Sayısının Gelişimi...84 Grafik 4.2-2: Ölçeğe Göre Aktif Pay Dağılımı ve Yoğunlaşma...85 Grafik 4.2-3: Aktiflerde İlk 5 Şirket Yoğunlaşması...85 Grafik 4.2-4: Ölçeğe Göre Özkaynak Dağılımı ve Özkaynak Yoğunlaşması...87 Grafik 4.3-1: Aktiflerde İlk 3 Şirket Yoğunlaşması...89 BDDK xiii

15 KISALTMALAR AB ABD BDDK BIS BKM BRS CEBS COSO DTH ECB GSMH GSYİH HH/HHI KYB MDP TCMB TGA TMSF TÜFE TÜİK TP ÜFE YP YTL Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu Uluslararası Ödemeler Bankası Bankalar arası Kart Merkezi Bankalar Raporlama Sistemi Avrupa Banka Denetçileri Komitesi Treadway Komisyonu Sponsor Organizasyonlar Komitesi Döviz Tevdiat Hesabı Avrupa Merkez Bankası Gayri Safi Milli Hasıla Gayri Safi Yurt İçi Hasıla Herfindahl Hirschman Endeksi Kalkınma ve Yatırım Bankası Menkul Değerler Portföyü Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Tahsili Gecikmiş Alacaklar Tasarruf Mevduatı ve Sigorta Fonu Tüketici Fiyatları Endeksi Türkiye İstatistik Kurumu Türk Parası Üretici Fiyatları Endeksi Yabancı Para Yeni Türk Lirası BDDK xiv

16 1. BANKACILIK SEKTÖRÜ PİYASA YAPISI 1.1. Banka, Şube ve Personel Yapısındaki Gelişmeler Banka Sayısındaki Gelişmeler Türk bankacılık sektöründe faaliyet gösteren banka sayısı, yıllarında yaşanan finansal krizlerle birlikte önemli ölçüde azalmış ve yılları arasında sektörde gerçekleşen konsolidasyonun da etkisiyle Aralık 2006 itibarıyla 50 ye gerilemiştir. Tablo 1.1-1: Banka Sayısındaki Gelişmeler Mevduat Bankaları Kamu Sermayeli Mevduat Bankaları Özel Sermayeli Mevduat Bankaları TMSF Yabancı Sermayeli Mevduat Bankaları Katılım Bankaları Kalkınma ve Yatırım Bankaları Toplam Banka Sayısı Grafik 1.1-1: Banka Sayısı ve Dağılımı Sayı 60 Aralık 2006 (% Pay) Mevduat Bankaları Kalkınma ve Yatırım Bankaları Katılım Bankaları Bankaların fonksiyonları itibarıyla dağılımına bakıldığında, sektörde en fazla mevduat bankalarının faaliyet gösterdiği (%66), bu grubu kalkınma ve yatırım bankalarının (%26) takip ettiği görülmektedir. Sektörde faaliyet gösteren 4 adet katılım bankasının toplam banka sayısı içindeki payı %8 dir Şube Sayısındaki Gelişmeler Ekonomik büyümeye paralel olarak gelişen sektörde hizmet sunum birimi olan şube sayısı 2004 yılından itibaren artış eğilimi göstermektedir. Nitekim Aralık 2004 te olan şube sayısı Aralık 2006 da ya ulaşmıştır. Söz konusu artışta, sektöre birleşme/satın alma yoluyla giren stratejik yatırımların organik büyüme ile şube sayılarını artırma çabaları ve mevcut bankaların ekonomik büyümeye paralel olarak şube ağlarını genişletme yönündeki politikaları etkili olmaktadır. BDDK 1

17 Tablo 1.1-2: Şube Sayısının Gelişimi ve Yüzde Dağılımı Sayı Mevduat Bankaları Katılım Bankaları Kalkınma ve Yatırım Bankaları % Mevduat Bankaları 97,1 96,5 95,6 95,0 94,5 Katılım Bankaları 2,3 3,0 3,9 4,4 4,9 Kalkınma ve Yatırım Bankaları 0,5 0,5 0,5 0,5 0,6 Şube sayısının banka fonksiyon gruplarına göre dağılımına bakıldığında, 2002 yılında mevduat bankalarının %97,1 olan payı 2006 yılı itibarıyla %94,5 e inmiştir. Aynı dönemde kalkınma ve yatırım bankalarının payı pek değişmezken, katılım bankalarının toplam şube sayısı içindeki payı %2,3 ten %4,9 a yükselmiştir. Grafik 1.1-2: Şube Sayısı Gelişim Endeksi ve Banka Başına Şube Gelişim Endeksi (2002=100) Ölçek Bazında Banka Başına Şube Sayısı Endeksi (2002=100) Sektör Kalkınma ve Yatırım Bankaları Mevduat Bankaları Katılım Bankaları Büyük Ölçekli Orta Ölçekli Küçük Ölçekli Şube sayısı gelişim endeksi (2002=100) incelendiğinde, yılları arasında şube sayısındaki en hızlı artışı katılım bankalarının elde ettiği görülmektedir. Mevduat bankaları grubunda, endeks 2004 yılından itibaren artmaya başlarken, kalkınma ve yatırım bankalarında söz konusu artış 2005 yılı itibarıyla gerçekleşmiştir. Sektör genelinde ise 2005 yılında 103 olan endeks, 2006 yılında keskin bir yükselişle 115 e erişmiştir. Banka başına şube sayısı endeksi, ölçek bazında değerlendirildiğinde 2006 yılında endeksin, büyük ölçekli bankalarda 114, orta ölçekli bankalarda 140, küçük ölçekli bankalarda ise 134 seviyesine yükseldiği görülmektedir. BDDK 2

18 Kutu 1: Kredi Kuruluşu ve Şube Sayıları AB Karşılaştırması Türkiye deki banka sayısı Avrupa Birliği (AB) üyesi ülkeler genelindeki bankacılık faaliyetinde bulunan kredi kuruluşu sayısı karşısında nispeten düşük kalmaktadır yılı itibarıyla 5 üye ülkenin kredi kuruluşu sayısı Türkiye nin altındayken, diğer ülkelerin kredi kuruluşu sayısı Türkiye nin üzerindedir. Bunda AB ülkelerindeki finans sektörünün gelişmişliğinin yanı sıra finansal kuruluş tiplerinin gösterdiği çeşitlilik de rol oynamaktadır. AB ülkeleri ile şube sayıları bakımından yapılan karşılaştırma ise, banka sayısındaki nisbi azlığa rağmen Türkiye deki bankaların yaygın bir şube ağıyla çalıştığını ortaya koymaktadır. Kredi Kuruluşu Sayısı Şube Sayısı AB Almanya İspanya İtalya Fransa İngiltere Türkiye* Portekiz Polonya Belçika Avusturya Hollanda Yunanistan Macaristan Danimarka İsveç Çek Cum Finlandiya Slovakya Kıbrıs İrlanda Litvanya Slovenya Letonya Lüksemburg Estonya Malta Kredi Kuruluşu Başına O rtalama Şube Say ısı =100, Kredi Kuruluşu Sayısı Gelişimi Polonya İspanya Fransa Türkiye Yunanistan AB-25 Polonya İspanya Yunanistan Türkiye Fransa AB yılı itibarıyla AB ye üye 25 ülkede kredi kuruluşu başına 23 şube düşerken Türkiye de 129 şube düşmektedir. Türkiye ye AB ülkeleri içinde yaklaşan ülkeler 121 şube ile İspanya ve 58 şube ile Yunanistan dır. BDDK 3

19 Kutu 2: AB/AB Dışı Menşeli Kredi Kuruluşlarının Şube Sayıları Karşılaştırması AB ülkelerine benzer şekilde Türkiye de de AB menşeli ülkelerin bankalarının AB dışı menşeli ülke bankalarına göre daha yaygın bir şube ağına sahip olduğu görülmektedir. Bankacılık sektöründeki büyümeye paralel olarak AB/AB dışı menşeli kredi kuruluşlarının sayısında büyük artışlar meydana gelmiştir. Bununla birlikte AB dışı menşeli kredi kuruluşlarının şube sayısındaki artışta sektörde yaşanan banka satışları da etkili olmuştur. AB Menşeli Kredi Kuruluşlarının Şube Sayısı AB Dışı Menşeli Kredi Kuruluşlarının Şube Sayısı Türkiye* İngiltere Almanya İtalya İspanya Fransa Belçika Lüksemburg İrlanda Avusturya Portekiz Yunanistan Finlandiya İsveç Danimarka Çek Cum Hollanda Polonya Estonya Slovakya Kıbrıs Macaristan Slovenya Litvanya Letonya Malta AB *2006 yılı itibarıyla AB menşeli bankaların şube sayısı 1.010, AB dışı menşeli bankaların şube sayısı 66 dır =100, AB Menşeli Kredi Kuruluşu Şube Sayısı Gelişimi Danimarka Türkiye İngiltere Yunanistan AB-25 Fransa 2005 yılı itibarıyla AB ye üye 25 ülkede AB menşeli kredi kuruluşlarının toplam şube sayısı 601 iken bu rakam Türkiye de 361 dir. Bu durumda, Türk bankacılık sistemindeki yaygın şube ağının ve mevduat bankacılığının etkili olduğu görülmektedir. BDDK 4

20 Personel Sayısındaki Gelişmeler 2006 yılsonunda sektördeki çalışan sayısı bir önceki yıla göre %8,7 artarak kişiye ulaşmıştır. Ekonomik büyüme ve finansal istikrarın sürmesi halinde sektörde yaşanacak gelişmeye paralel olarak personel sayısının da artması muhtemeldir. Fonksiyon grupları itibarıyla, 2002 yılında sektörün toplam personel sayısı içinde %93,5 paya sahip olan mevduat bankalarının söz konusu oranı 2006 yılında %91,8 e inmiştir. Ayrıca, kalkınma ve yatırım bankaları grubunda da 1 puanlık bir azalış gerçekleşmiştir. Ancak, aynı dönemde katılım bankalarının toplam personel sayısı içindeki payı %2 den %4,7 ye çıkmıştır. Tablo 1.1-3: Personel Sayısı Dağılımı Sayı % Mevduat Bankaları Katılım Bankaları Kalkınma ve Yatırım Bankaları Mevduat Bankaları 93,5 93,0 92,4 92,2 91,8 Katılım Bankaları 2,0 2,7 3,6 4,1 4,7 Kalkınma ve Yatırım Bankaları 4,5 4,3 4,0 3,7 3,5 Fonksiyon gruplarına göre ve artış hızı bakımından değerlendirildiğinde, yılları arasında kalkınma ve yatırım bankaları grubunda personel sayısı gelişim endeksinin hafif düşme eğilimi gösterdiği, ancak diğer banka gruplarının özellikle de katılım bankaları grubunun hızlı artmasıyla sektör genelinde artış eğilimi tespit edilmektedir. Sektör genelinde 2005 yılında 110 olan endeks, 2006 yılında 119 a yükselmiştir. Grafik 1.1-3: Personel Sayısı Gelişim Endeksi 2002=100 (2002=100) Büyük Ölçekli Orta Ölçekli Küçük Ölçekli Sektör Mevduat Bankaları Kalkınma ve Yatırım Bankaları Katılım Bankaları BDDK 5

21 ATM Sayısındaki Gelişmeler Türk bankacılık sektöründe, hizmet sunum araçlarından birisi olan ATM sayısı sektördeki büyüme eğilimine paralel bir şekilde artmaktadır. Özellikle 2006 yılında keskin bir artışın gözlendiği ATM sayısında mevduat bankaları büyük bir paya sahiptir. Mevduat bankalarının payı ağırlıklı olmakla birlikte son yıllarda katılım bankalarının ATM sayısında görülen hızlı artış sayesinde söz konusu banka grubunun payı 2004 yılı değeri olan %1,9 dan %2,3 e çıkmıştır. Tablo 1.1-4: ATM Sayısı ve Fonksiyonel Dağılım Sayı Mevduat Bankaları Katılım Bankaları Kalkınma ve Yatırım Bankaları Fonksiyonel Dağılım Mevduat Bankaları 100,0 100,0 98,1 97,9 97,7 Katılım Bankaları - - 1,9 2,1 2,3 Kalkınma ve Yatırım Bankaları 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Grafik 1.1-4: Banka Başına ATM Sayısı Gelişim Endeksi = Büyük Ölçekli Orta Ölçekli Küçük Ölçekli Banka başına ATM sayısı gelişim endeksi, ölçek bazında değerlendirildiğinde, endeksin 2006 itibariyla, büyük ölçekli bankalarda 133, orta ölçekli bankalarda 169 ve küçük ölçekli bankalarda 382 seviyesine ulaştığı görülmektedir. BDDK 6

22 Kutu 3: Personel Sayıları AB Karşılaştırması Türkiye de 2006 yılsonu itibarıyla istihdam edilen kişi sayısı tür Bankacılık sektöründe istihdam edilen kişi sayısı 20 AB ülkesinin üstünde bulunmaktadır. Toplam personel sayısının AB genelinde düştüğü Türkiye de ise arttığı görülmektedir. Bu durumda Türk bankacılık sektöründeki büyümenin ve şube bankacılığı olgusunun etkisi olmaktadır. AB ve Türkiye de Personel Sayısı Gelişimi Adet Almanya İngiltere Fransa İtalya İspanya Polonya Türkiye Hollanda Avusturya Belçika Yunanistan Portekiz Danimarka İsveç Çek Cum İrlanda Macaristan Finlandiya Lüksemburg Slovakya Slovenya Kıbrıs Letonya Litvanya Estonya Malta AB * *Fransa ve Hollanda hariçtir. Kredi Kuruluşu Başına O rtalama Personel Say ısı Şube Başına Ortalama Personel Sayısı Almanya İspanya Fransa Türkiye Yunanistan AB-25 Almanya İspanya Türkiye Yunanistan Fransa AB-25 Türkiye de kredi kuruluşu başına personel sayısı AB ülkelerinin oldukça üzerindedir yılı itibarıyla AB ye üye 25 ülkede kredi kuruluşu başına 352 personel düşerken Türkiye de personel düşmektedir. Söz konusu oran Yunanistan da 989 kişi, İspanya da 727 kişi, Fransa da 503 kişi olmaktadır. BDDK 7

23 1.2. Piyasa Yapısı Temel Göstergeleri Toplam Aktifler Bankacılık sektöründeki aktif yoğunlaşmasına bakıldığında, yılları arasında ilk 5 ve ilk 10 bankanın payı ile Herfindahl-Hirschman Endeksi nin (HHI) artış eğiliminde olduğu görülmektedir yılında ise ilk 5 banka hariç diğer yoğunlaşma göstergelerinde hafif düşüş gözlenmiştir. Tablo 1.2-1: Toplam Aktife Göre Yoğunlaşma Göstergeleri Toplam Aktif (%) İlk 5 Banka 57,4 59,0 58,1 61,4 60,9 İlk 10 Banka 79,3 80,6 82,0 82,9 83,5 HHI 851,7 904,6 905,9 934,7 911,0 Ölçeğe Göre Dağılım Büyük Ölçekli 74,0 73,4 71,6 71,8 75,2 Orta Ölçekli 16,0 16,2 18,0 17,5 14,9 Küçük Ölçekli 10,1 10,4 10,4 10,7 9,8 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Fonksiyonel Dağılım Mevduat Bankaları 94,4 94,4 94,2 94,2 93,9 Kalkınma ve Yatırım 3,2 3,2 3,2 3,1 3,1 Katılım Bankaları 2,4 2,4 2,6 2,7 3,1 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 BDDK 8

24 Kutu 4: Uluslararası Otoritelerin Birleşme-Devirlere Yaklaşımları Uluslararası alanda birleşme ve devirlerin piyasa yapısı üzerine yarattığı etki Herfindahl Hirschman Endeksinin (HHI) değerinde oluşan değişimin büyüklüğü ile takip edilmektedir. Örneğin, ABD Adalet Bakanlığı ve Federal Ticaret Komisyonu yatay birleşmeler için bir rehber yayımlamıştır. İzleyen tablo, ABD nin belli bir piyasadaki birleşme öncesi ve sonrası yoğunlaşmaya yaklaşımını özetlemektedir. Yoğunlaşma Durumu Eşik Değerler Delta ( ) Faktörü Yoğunlaşma Yoktur HHI< Ilımlı Yoğunlaşma 1.000<HHI<1.800 Delta>100 puan Yüksek Yoğunlaşma HHI>1.800 Delta<50 puan ise rekabeti bozucu etki yok varsayılmıştır. Delta>50 puan ise potansiyel olarak rekabeti bozucudur. Delta>100 puan ise birleşmenin piyasa gücü anlamlı şekilde artmıştır. Kaynak: Horizontal Merger Guidelines, US Department of Justice and the Federal Trade Commission, Revised April Söz konusu rehbere adresinden erişilebilir. HHI nın den küçük olduğu bir piyasada oluşabilecek bir yatay birleşme, rekabet otoritesi açısından pek fazla dikkate değer bir gelişme olarak kabul edilmemektedir. Ayrıca, birleşme sonrası HHI aralığına düşüyorsa ve birleşme sonrasında HHI nın değeri 100 puandan az artmış ise ( <100) otorite rekabet üzerinde önemsenecek bir ters etki olmayacağını varsayarak her hangi bir girişimde bulunmayabilir. Deltanın 100 den büyük olması halinde ise rekabet otoritesi birleşmeyi rekabet soruşturması olarak gündemine alabilmektedir. Öte yandan, hâlihazırda yüksek yoğunlaşmış (HHI>1.800) piyasalarda endeks artışı 50 puandan az ise piyasadaki rekabet üzerine anlamlı bir bozucu etki olmadığı varsayılmakta aksi halde ise rekabetin potansiyel olarak bozulabileceği endişesiyle yine soruşturma gündeme gelebilmektedir. Bu durumda, otorite birleşmenin uygun olup olmadığını gözden geçirmektedir. Buna ilaveten, söz konusu yoğunlaşma endeksine sahip piyasada HHI artışı 100 puandan fazla ise birleşme ile oluşan bankanın piyasa gücünü anlamlı şekilde artırdığı kabul edilmektedir. Benzer şekilde, AB nin eşik değerleri, aşağıdaki tabloda sunulmaktadır. Yoğunlaşma Durumu Eşik Değerler Delta ( ) Faktörü Yoğunlaşma Yoktur HHI< Ilımlı Yoğunlaşma 1.000<HHI<2.000 Delta>250 puan Yüksek Yoğunlaşma HHI>2.000 Delta> 150 puan Kaynak: EC Horizontal Merger Guidelines 2004/C 31/03. Avrupa Birliğinin kısaca Birleşme Düzenlemesi (EC Merger Regulation) olarak bilinen EC 139/2004 sayı ve 20 Haziran 2004 tarihli Konsey düzenlemesi, girişimler arası kontrol ve yoğunlaşma konularını yasal bir zemine kavuşturmuştur 1. Birleşme ve devirlerde, piyasa hasılasının 2 dikkate alındığı ilgili AB düzenlemelerinde, bazı istisnalar belirtilmekte ve HHI dışında da unsurlar dikkate alınabilmektedir 3. 1 Council Regulation (EC) No: 139/2004 of January 2004, on the control of concentrations between undertakings (the EC Merger Regulation). Bu düzenlemenin ilk sürümü tarihli EEC No 4064/89 dur. 2 Piyasa hasılası (ciro) belli bir dönemde (mali yılda) ürün satışından veya hizmet sunumundan elde edilen net tutar (indirimler, KDV ve benzeri vergiler düşülmüş) olarak tanımlanmaktadır. Kredi kuruluşları (banka ve benzeri kuruluşlar) ve diğer finansal kuruluşların hâsılası (vergiler hariç net), faiz ve benzeri gelirler, menkul kıymetlerden elde edilen gelirler, alınan komisyonlar, finansal operasyonlardan elde edilen net kâr ve diğer operasyonel gelirler olarak belirtilmektedir. 3 AB düzenlemeleri burada özetlenen şeklinden daha ayrıntılıdır. Diğer önemli unsurlar için bkz. EC 2001/C31/03 ve EC 2004/C31/03. BDDK 9

25 Grafik 1.2-1: Toplam Aktifler Yoğunlaşması ve Fonksiyonel Dağılım (%) Büyük Ölçekli Orta Ölçekli Küçük Ölçekli HHI (Sağ Ölçek) (%) 100 2,4 2,4 2,6 2,7 3, ,2 3,2 3,2 3,1 3, ,4 94,4 94,2 94,2 93, Mevduat Bankaları Kalkınma ve Yatırım Katılım Bankaları 2006 yılında büyük ölçekli bankaların aktifleri sektör aktiflerinin %75,2 sini oluştururken, orta ve küçük ölçekli bankaların payları sırasıyla %14,9 ve %9,8 dir. Aynı döneme fonksiyonel açıdan bakıldığında, sektör aktifinin mevduat bankaları, kalkınma ve yatırım bankaları ile katılım bankaları arasındaki dağılımı sırasıyla %93,9, %3,1 ve %3,1 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 1.2-2: Aktiflerde İlk 5 ve İlk 10 Banka Yoğunlaşması Aktifler (%) Pay Küm Aktifler (%) Pay Küm 1 T.C.ZİRAAT B. 17,4 17,4 1 T.İŞ BANKASI 15,1 15,1 2 AKBANK 11,3 28,7 2 T.C.ZİRAAT B. 14,5 29,6 3 T.İŞ BANKASI 11,0 39,6 3 AKBANK 11,5 41,1 4 T.GARANTİ B. 9,0 48,7 4 T.GARANTİ B. 10,1 51,1 5 YAPI VE KREDİ B. 8,7 57,4 5 YAPI VE KREDİ B. 9,8 60,9 6 T.HALK B. 8,0 65,4 6 T.VAKIFLAR B. 7,4 68,3 7 T.VAKIFLAR B. 5,9 71,3 7 T.HALK B. 6,9 75,2 8 KOÇBANK 3,1 74,3 8 FİNANSBANK 3,6 78,8 9 PAMUKBANK 2,7 77,0 9 OYAKBANK 2,4 81,2 10 FİNANSBANK 2,3 79,3 10 DENİZBANK 2,3 83,5 Sektörde yaşanan yeniden yapılanma, birleşme ve devirler, konsolidasyon, artan rekabet ve ekonomik büyümeye paralel olarak değişen piyasa koşulları neticesinde, bankaların aktif yapılarının etkilenmesiyle sektördeki ilk 5 ve ilk 10 banka sıralaması 2006 yılı itibarıyla 2002 yılına göre değişmiştir. Örneğin, 2002 yılında en büyük aktife sahip banka kamu sermayeli iken, 2006 yılında sektördeki liderlik özel sermayeli bir bankaya geçmiştir. BDDK 10

26 Kutu 5: Aktif Büyüklüğünde AB-Türkiye Karşılaştırması Türk bankacılık sektörünün toplam aktif büyüklüğü 2006 yılı itibarıyla 269 milyar ya ulaşmıştır yılı itibarıyla toplam aktif büyüklüğü AB nin 10 yeni üyesinin tümünden büyük olmakla birlikte AB geneli itibarıyla değerlendirildiğinde küçük kalmaktadır. AB 25 ortalaması 1,3 trilyon iken Türkiye deki toplam aktif büyüklüğünün 0,3 trilyon civarında olduğu görülmektedir. AB genelinde aktif büyüklüğünün yüksek oluşunda uzun süreli makro ekonomik ve siyasi istikrar, sermaye birikimi, uygun düzenleme ve denetim çerçevesi, GSMH ın büyük oluşu ve AB ölçeğinde sağlanan entegrasyonun yarattığı sinerji gibi faktörler rol oynamıştır. Aktif Büyüklüğü Aktif Büyüklüğü Gelişim Endeksi 2002=100 Milyar İngiltere ,0 105,5 118,4 142,1 Almanya ,0 100,4 103,4 107,2 Fransa ,0 103,4 114,3 131,8 İtalya ,0 105,0 112,5 124,0 İspanya ,0 111,9 127,4 159,6 Hollanda ,0 108,6 123,7 125,2 AB 25 Ortalama ,0 104,4 114,2 129,6 Belçika ,0 107,1 118,1 136,3 İrlanda ,0 121,1 152,2 198,3 Lüksemburg ,0 98,9 104,8 119,5 Danimarka ,0 106,6 113,7 135,2 Avusturya ,0 105,6 114,4 129,9 İsveç ,0 106,6 119,7 134,1 Portekiz ,0 99,1 98,0 102,3 Yunanistan ,0 105,4 113,9 139,1 Türkiye ,0 115,0 135,4 200,8 Finlandiya ,0 112,0 127,7 141,6 Polonya ,0 89,7 113,8 131,0 Çek Cum ,0 98,7 110,1 132,9 Macaristan ,0 115,2 141,3 163,0 Kıbrıs ,0 102,4 114,6 146,3 Slovakya ,0 95,5 131,8 163,6 Slovenya ,0 110,0 120,0 150,0 Malta ,0 112,5 131,3 168,8 Letonya ,0 114,3 157,1 228,6 Litvanya ,0 120,0 180,0 260,0 Estonya ,0 120,0 180,0 240,0 AB ,0 104,7 114,6 130,0 Milyar Seçilmiş Ülkelerin Aktif Büyüklüğüı 210,0 190,0 170,0 2002=100, Aktif Büyüklüğü Gelişimi 200, ,0 130,0 110,0 90,0 70,0 100,0 115,0 135, Polony a Çek Cum. Macaristan Türkiy e Yunanistan Portekiz Polonya Çek Cum. Macaristan Yunanistan Portekiz Türkiye Toplam aktifler itibarıyla Türkiye 2005 yılında Yunanistan a yakın, Polonya Çek Cumhuriyeti, Macaristan gibi AB ye yeni üye ülkelerin üzerindedir. BDDK 11

27 Kutu 6: Aktif Yoğunlaşmasında AB-Türkiye Karşılaştırması Bankacılık ve Rekabet otoritelerinin, piyasadaki yoğunlaşmayı ve dolayısıyla rekabeti takip etmek amacıyla izledikleri HH Endeksine ve ilk 5 banka yoğunlaşma rasyosuna göre toplam aktifler açısından bakıldığında Türkiye nin birçok ülkeye göre daha az yoğunlaşmış bir bankacılık sektörüne sahip olduğu görülmektedir. Herfindahl Endeksi (HHI) İlk 5 Banka Yoğunlaşması (%) Estonya ,9 99,1 99,2 98,6 98,1 Finlandiya ,5 78,6 81,2 82,7 83,1 Belçika , ,5 84,3 85,2 Litvanya ,6 83, ,9 80,6 Hollanda ,5 82,7 84, ,8 Slovenya ,6 68,4 66,4 64,1 63 Malta , ,3 78,7 75,3 Letonya ,4 65,3 63,1 62,4 67,3 Çek Cumhuriyeti ,4 65,7 65, ,5 Portekiz ,8 60,5 62,7 66,5 68,8 AB-25 Ortalama ,1 59,3 58,9 58,8 59,7 Danimarka , , ,3 Yunanistan ,4 66, ,6 Slovakya ,1 66,4 67,5 66,5 67,7 Kıbrıs Rum Kesimi ,5 69,3 69,7 69,4 59,8 Türkiye ,5 58,4 60,3 59,5 60,9 İsveç , ,8 54,4 57,3 Macaristan ,4 54,5 52,1 52,7 53,2 Fransa ,6 46,7 44,7 53,5 Polonya ,7 53,4 52,3 50,2 48,6 AB-25 Ağırlıklı Ortalama ,8 38,3 39,8 40,2 42,3 İrlanda ,5 46,1 44,4 43,9 46 Avusturya ,9 45,6 44,2 43,8 45 İspanya ,9 44,3 43,9 41,9 42 İngiltere ,6 29,6 32,8 34,5 36,3 Lüksemburg ,3 31,8 29,7 30,7 İtalya ,8 30, ,7 Almanya ,2 20,5 21,6 22,1 21,6 HHI Seçilmiş Ülkere Göre Aktif Yoğunlaşması İspanya İrlanda Macaristan Türkiye Yunanistan Portekiz Türkiye nin aktif yoğunlaşması; Almanya, İtalya ve Fransa gibi bazı AB üyesi gelişmiş ülkelere ve Polonya ile Macaristan gibi AB ye yeni üye gelişmekte olan piyasalara göre yüksek iken, AB ye yeni üye olan Slovenya, Estonya ve Çek Cumhuriyeti gibi ülkelerden daha düşüktür. Ayrıca Türkiye, ölçek olarak Türk bankacılık sektörüne yakın büyüklükte olan Yunanistan ve Finlandiya gibi ülkelerden daha az yoğunlaşmış bir sektöre sahiptir. Benzer şekilde, ortalama olarak bakıldığında da Türk bankacılık sektörü AB-25 in aritmetik ortalamasından daha düşük yoğunlaşmaya işaret etmektedir. BDDK 12

28 Menkul Değerler Portföyü Türk bankacılık sektörünün bilânçosunda önemli bir ağırlığa sahip olan menkul değerler portföyü son dönemlerde azalış eğilimine girse bile hâlâ göreli önemini korumaktadır. Tablo 1.2-3: MDP Yoğunlaşma Göstergeleri Menkul Değerler Portföyü (%) İlk 5 Banka 69,6 71,3 74,0 74,7 74,7 İlk 10 Banka 88,0 89,4 91,3 91,4 93,3 HHI 1.220, , , , ,6 Ölçeğe Göre Dağılım Büyük Ölçekli 80,5 82,5 85,6 86,1 89,4 Orta Ölçekli 16,0 13,2 9,8 8,7 6,4 Küçük Ölçekli 3,5 4,3 4,7 5,2 4,1 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Fonksiyonel Dağılım Mevduat Bankaları 99,0 99,0 98,8 98,5 98,9 Kalkınma ve Yatırım 1,0 1,0 1,1 1,5 1,1 Katılım Bankaları 0,002 0,043 0,038 0,013 0,003 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Aktif yoğunlaşmasına benzer bir şekilde, 2006 yılında menkul değerler portföyünde ölçek grupları itibarıyla en büyük paya (%89,4) büyük ölçekli bankalar sahipken, fonksiyon gruplarına göre bakıldığında en büyük pay %98,9 ile mevduat bankalarına aittir. HHI göstergesi, MDP de 2002 yılındaki 1.220,2 puan seviyesinden 2006 yılında 1.415,6 puana yükselmiştir. Grafik 1.2-2: Menkul Değerler Portföyü Yoğunlaşması ve Fonksiyonel Dağılım (%) Büyük Ölçekli Küçük Ölçekli Orta Ölçekli HHI (Sağ Ölçek) (%) ,002 0,043 0,038 0,013 0,003 1,0 1,0 1,1 1,5 1,1 99,0 99,0 98,8 98,5 98, Mevduat Bankaları Kalkınma ve Yatırım Katılım Bankaları İlk 5 ve ilk 10 banka payı açısından bakıldığında, 2002 yılında ilk 5 bankanın ve ilk 10 bankanın payı sırasıyla %69,6 ve %88 iken bu oranlar 2006 yılında sırasıyla %74,7 ve %93,3 e çıkmıştır. HHI göstergesiyle birlikte değerlendirildiğinde, 2005 yılında kısmi düşüş gösteren MDP yoğunlaşmasının 2006 da tekrar arttığı gözlenmektedir. BDDK 13