TÜRKYE TÜRKÇES ATASÖZLERNDE SÖZLÜ HUKUK ORAL LAW IN PROVERBS OF TURKEY TURKISH Aysun DURSUN

Transkript

1 Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 8 Sayı: 38 Volume: 8 Issue: 38 Haziran 2015 June Issn: TÜRKYE TÜRKÇES ATASÖZLERNDE SÖZLÜ HUKUK ORAL LAW IN PROVERBS OF TURKEY TURKISH Aysun DURSUN Öz Atasözleri bir toplumun tarihinin ve deneyimlerinin toplamıdır. Topluma ait kültürel ve sosyal deerleri yansıtır. Kültürel bir süreklilii olduundan geçmiten günümüze köprüler kurar. Atasözlerinin çounda kafiyeli, ölçülü bir dı yapı söz konusudur. ç yapısı ise çok katmanlı bir anlam zenginliine sahiptir. Bu bakımdan atasözleri bu ahenkli ve sanatlı söyleyiin de yardımıyla Türkçenin söz varlıını nesilden nesile aktarırlar. Atasözlerini konularına göre çeitli ekillerde tasnif etmek mümkündür. Bazıları hayattan alınacak dersleri ifade ederken bazıları da töreleri, gelenek ve görenekleri bir sonraki kuaa bildirir. Toplum tarafından kabul gördüklerinden, yazılı kanunların olmadıı dönemlerde örf ve âdete balı kuralları olutururlar. Bu çalımada Türkiye Türkçesi atasözlerinden seçilen örneklerin çok katmanlı anlam yapısı dikkate alınarak atasözlerinden çıkarılan yargıların sözlü hukuk kuralları çerçevesinde gündelik hayatın ilevselliine katkısı ortaya konacaktır. Anahtar Kelimeler: Türkiye Türkçesi, Atasözü, Sözlü Hukuk Kuralları, Sözlü Kültür. Abstract Proverbs are the sum of a society s history and experiences. They reflect the cultural and social values of the society. Because of its cultural continuity, they establish a bridge from past to present. Most of proverbs have a rhyming outer structure. On the other hand, its inner structure has a multilayered meaning richness. In this regard, proverbs with the help of harmonious and ingenious narrating transfer Turkish oral culture from generation to generation. It is possible to classify proverbs according to their subjects. Some are of lessons about life, some are about customs, some are about rules of society. As they are commonly accepted, they form the rules depending on customs and traditions in periods when there were no written laws. In this study, we will examine functionality of the selected samples in Turkey Turkish proverbs in daily life with regard to oral law rules considering their multilayered meaning structure. Keywords: Turkey Turkish, Proverb, Oral Law Rules, Oral Culture. I. Giri Atasözleri bir toplumun sosyokültürel deneyimlerini ve deerlerini yansıtır. Kültürel süreklilii olduundan geçmiten günümüze köprüler kurar. Türk Dil Kurumu nun hazırladıı Türkçe Sözlük te atasözü, Uzun deneme ve gözlemlere dayanılarak söylenmi ve halka mal olmu öüt verici nitelikte söz, darbımesel (Türkçe Sözlük, 2005: 140);Ansiklopedik Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüü nde Ataların yüzyıllar içindeki tecrübe ve gözlemlerine dayalı düüncelerini öüt ve yargı eklinde nakleden anonim, kısa ve özlü söz (Albayrak, 2004: 42) eklinde tanımlanmıtır. Ömer Asım Aksoy un atasözü tanımı Atasözleri, geni halk yıınlarının yüzyıllar boyunca geçirdikleri denemelerden ve bunlara dayanan düüncelerden domulardır. Ulusun ortak düünce, kanı ve tutumun doruluu herkesçe kabul edilir (Aksoy, 1998, C.I: 37).eklindedir.Özkul Çobanolu tarafından hazırlanan Türk Dünyası Ortak AtasözleriSözlüü nde ise Yeryüzündeki bütün milletlerin atalarından kalmı, yol, yöntem gösteren, öüt veren sözleri vardır. Bu sözler Türkiye Türkçesi nde atasözleri olarak adlandırılır (Çobanolu, 2004: 1) ifadesi yer almaktadır.orhun Abideleri nde, Uygurlardan kalan yazmalarda, DîvânüLûgati t-türk te, Kutadgu Bilig te, Dede Korkut Hikâyeleri nde, Atabetü lhakayık ta, Ouznâmelerde, günümüze ulaan çeitli yazma eserlerde, cönk ve mecmualarda yüzyıllardır kullanılagelen en yaygın kültür taıyıcılarından biri olan Bu çalıma, Aralık 2012 tarihlerinde Denizli de düzenlenmi olan 5. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu nda sunulan, Türkiye Türkçesi Atasözlerinde Sözlü Hukuk adlı bildirinin yeniden gözden geçirilmi ve deerlendirilmi eklidir. Yrd. Doç. Dr., Mula Sıtkı Koçman Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

2 atasözleri(albayrak, 2004:42-43), Türk kültürünün, tarihinin, edebiyatının, sanatının bir yansıması niteliindedir. Halkın günlük yaamında en çok kullandıı kalıplamı özlü sözler, atasözleridir. Masallarda, halk hikâyelerinde, fıkralarda, halk iirlerinde; doum-evlenme ve ölüm âdetleri vb. gibi halk bilimine ait hemen hemen her anlatmada atasözleriyle karılamak mümkündür. nsanların davranı biçimlerini, dünya görülerini, töreyi, inancı, hayat tecrübelerini ortaya koyan atasözlerinin en belirgin özellii, ele alınan konunun az söz kullanılarak, özlü bir ekilde ifade edilmesidir. Atasözlerinin nesilden nesile aktarılabilmesini salayan unsurlar, tezat, tebih ve tenasüp sanatlarının yanı sıra kelime kadrosunun özenle seçilmi olması, hece ve ses zenginlikleridir (Kaya, 2007: 110). Günlük hayatın akıı içinde insanlara öüt vermek, kiinin kendi sözlerinin deerini arttırmak ve düüncelerine kanıt göstermek, uzun anlatılması gerekenbir konuyu kısa ve etkili biçimde aktarmak ve anlatımı güçlendirmek gibi amaçlar için atasözlerine bavurulur (Pala, 2012: VI). Toplumsal düzen kuralları, her toplumun kendine ait sosyal ve kültürel artlarına uygun olarak meydana gelir. Modern hukukun yazılı olmayan kaynakları arasında yer alan örf ve âdet hukuku toplumun geleneklerini ve bu konudaki uygulamalarını da dikkate almaktadır. Sözlü hukuk kuralları sosyal ilikileri düzenler, bireyler arası iletiimi arttırır. Söz konusu kuralların gündelik hayatın akıı içinde toplum tarafından benimsenebilmesi ve gelecek kuaklara aktarılabilmesi için bazı özlü söz ya da kalıplarla desteklenmesi gerekmektedir. Atasözleri gerek dı yapısı gerekse iç yapısı itibariyle bu kültür dokusunun en uygun taıyıcılarından biridir. Atasözlerinde akılda kalıcılıı kolaylatırmak için ses ve söz tekrarlarına, edebi sanatlara bavurulur. Özellikle manzum atasözlerinde kafiye, redif ve hece ölçüsüne rastlamak mümkündür (Çobanolu, 2004, 23). Söz sanatlarından en çok eretileme, tezat, benzetme, kinaye, mecaz-ı mürsel görülür (Çobanolu, 2004, 24-26). Ömer Asım Aksoy (1998), Özkul Çobanolu (2004), Nurettin Albayrak (2009), Metin Yurtbaı (2012) gibi pek çok bilim insanı ve aratırmacı tarafından atasözleri incelenmi ve tasnif edilmitir. ç yapısına bakıldıında anlam katmanları açısından çeitlilik gösteren atasözlerini konularına göre farklı balıklar altında incelemek mümkündür. Atasözleri pek çok simge ve göstergeyi bünyesinde barındırır. Her toplum, doadaki nesnelerin, durumların, olayların anlatımı sırasında ses birleimlerini kullanır, böylece onları kavram haline getirir. Dildeki göstergeler, kök ve eklerin türetilmesi, ilgisi ya da benzerlii olan baka kavramlardan hareketle yapılan aktarmalarla ad verilmesi yoluyla oluur (Aksan, 1998: 30). nsanın tinsel ve toplumsal evreni, gösterge dizgelerinden oluur. Gösterge kimi zaman sözcük, kimi zaman töre olur. Deiik davranı türleri ya da toplumsal yaamı belirleyen kurallar, öeler biçimine bürünür. levsel olarak her zaman anlam aktarma özellii taır. Bu açıdan insanolunun zihni gösterge üreten bir düzenek, göstergelerde anlam aktaran araçlardır (Guiraud, 1999:9). Toplumsal nezaket kuralları ve davranı biçimleri, modalar, kutsal törenler görüntüsel ve simgeseldir. Göstergeyle anlamı arasında doal bir ba vardır. Ancak bu göstergelere ramen anlam anlamaya balıdır (Guiraud, 1999: 27).Bildiriim, bir konuucu, bir dinleyici, konuucunun dinleyiciye bildirmek istedii bir ey ve bu eylemi gerçekletirmesini salayan dilsel göstergeler gerektirir (Guiraud,1999:29). Söz konusu dilsel göstergeleri kullanarak kiiler arası etkili ve uzun vadeli anlamayı ve toplumsal kuralları aktarmayı salayan atasözleri bu anlam derinlii sayesinde kimi zaman yazılı bir hukuk kuralı kadar etkili olmaktadır. Bu çalımada N.Albayrak ıntürkiye Türkçesinde Atasözleriadlı kitabı dikkate alınarak Türk halk kültürünün ve felsefesinin izlerini taıyan Türkiye Türkçesi atasözleri sözlü hukuk balamında ele alınacaktır. II. Atasözlerinin ncelenmesi Sözlü hukuk kurallarının dilsel unsurlara en uygun yansımalarından biri olan atasözleri, modern hukuk kurallarının tasnifi dikkate alınarak incelendiinde özel hukuk ve kamu hukukuna ait pek çok örnekle karı karıya kalmak mümkündür. Bu balamda incelenen atasözleri tasnif edilirken aile, miras, borç ve ticaret kavramları çerçevesinde deerlendirilebilecek olanlar özel hukuk, idare, usûl, toplumsal ilikiler, selamlama, söz verme/yemin etme, toplumsal dayanıma/yardımlama, komuluk ilikileri,ahlâka aykırı iliki (zina),ceza kavramları ise kamu hukuku kapsamında ele alınmı, içerik bakımından ise sözlü hukuk kurallarına uygun bir ekilde anlamlandırılmıtır

3 1. Özel Hukuk Balamında Atasözleri 1.1. Aile ve Miras Hukuku Türk toplumunda önemli bir yere sahip olan aile kurumu ve ailevi ilikiler ile ilgili atasözlerine sıkça rastlanmaktadır. Konuyla ilgili atasözlerinden Er yiit dayıya çeker (Albayrak, 2009: 421) dikkat çekici örneklerden biridir. lkel insanlar babalıın psikolojisini bilmediklerinden, doumu olaanüstü nedenlerle açıklarlardı. Onlara göre babayla çocukların annesi arasında fiziksel bir süreklilik yoktu. Buna karılık baba, dünyaya ilk geldii andan itibaren çocuu severdi. lkellerde ana hukukunun, yasanın önemli ve kavrayıcı ilkesi olduu ve bütün törelerin bu temele dayandıı bilinmektedir. Bu ilke gerei, akrabalık sadece anasoylu sayılırdı. Buna göre babayla çocuk arasındaki fiziksel ba kabul edilmezdi. Koca, kendi einin çocuklarına ergenlik yaına kadar vasilik yapma hakkına sahipti ve bu aynı zamanda onun göreviydi. Küçük çocuklar annelerinden ayrı yaayamadıkları için, anne de genellikle kendi ailesinden uzakta kocasıyla birlikte oturmak zorunda olduundan kadını ve çocuu koruma görevi yasal olarak babaya düerdi. Ancak buna karılık erkek çocuk ergenlik çaına gelince baba evinden ayrılmak, annesinin topluluuna gidip dayısının himayesinde yaamak zorundaydı. Söz konusu çocuklar,ölü gömme ve yas tutma törenlerinde, bayramlarda ve savalarda dayısının yanında yer alırdı (Malinowski, 1998: 77-78). Eski Türk ailesi soy adını alarak hem ana soylu hem de baba soylu bir aile anlayıına sahipti. Soy, hem kadın hem de erkein akrabalarını kapsardı. ki tarafın akrabaları hukuken birbirine eitti. Eski Türklerde erkekler Toyonizmi kadınlarda amanizmi temsil ediyorlardı. O dönemlerde sihir ile din birbirlerine eit oldukları için, kadın ve erkekte de birbirlerine eit kabul ediliyorlardı (Ziya Gökalp, 2007: 207). lkellerden günümüze taınan yukarıda adı geçen atasözüköklü bir gelenein sözlü hukuka dair açıklamasını da oluturmaktadır. Her ne kadar Türk ailesi sadece ana soylu deilse de geçmite ana soyluluun en az baba soyluluk kadar önem taıdıı, ayrıca Hunlar ın doudaki Proto-Mool komularının ana soylu bir yapıya sahip olduu bilinmektedir (Ögel, 2001: 238). Kültürlerin birbirleriyle etkileim halinde olduu düünüldüünde halk arasında kullanılmaya devam eden olan dayıya benzer ifadesinin kaynaının geçmite uygulanan törelerin bir uzantısı olduu düünülebilir. Benzer ekilde baa düünce gayret dayıya düer (Albayrak, 2009: 563) atasözü de dayının çocuklar üzerindeki hakkının ilkel dönemden günümüze adeta bir yansımasıdır. Bir genç evlenmek istediinde ailenin maddi durumu yeterli deilse, ilk bavuracaı kiiler yakın akrabalarıdır. Aynı ekilde ölüm gibi manevi destee ihtiyaç duyulan bir durumda da birinci dereceden akrabalar ilk yardıma koanlardır. Bu söze dayanarak yukarıda ifade edilen dayının vasilik hakkının hayatın her aamasında devam ettiini söylemek mümkündür. lkel toplumlarda ergenlik sürecinin ardından, çou zaman evlendikten sonra erkek çocuun baba evinde yardım amaçlı kalması gerekirdi. Ayrıca oul evlendii zaman kurmu olduu aile ile yaamını sürdürebilmesi için babasının kendisine maddi anlamda yardımcı olması beklentisi vardı. Erkek çocuun bu beklentisi babası tarafından karılanır ve çocuuna kendi topraklarından bir parça ve i hayatında bir yer verirdi (Malinowski, 1998: 78-79).Benzer durum eski Türk toplumunda evlenen çocuun Dede Korkut anlatılarında da görüldüü üzere babasının obasında yaaması ve babanın oluna sahip olduu hayvanlardan bir kısmını vermesi, Anadolu da ise çou kez aynı evde büyüklerle birlikte yaama ya da iki katlı bir evde altlı üstlü oturma eklinde varlıını sürdürmektedir. Bir baba dokuz evladını (olu) besler, dokuz evlat (oul) bir babayı besleyemez (Albayrak, 2009: 251), Hayırsız evlat baba ocaına incir aacı diker (Albayrak, 2009: 509) sözleri babanın oluna yapmı olduu fedakârlık karısında nankörlük görmesi ve bunun ailenin baına kötü eyler gelmesine sebep olmasını ifade etmektedir. Türk-slam kültürüne ait hayırlı evlat olma düüncesi kiinin sözlü hukuk balamında yapacaı kötü eylerden sakınmasını salamaya yardımcı ifadelerden biridir. Aile kurumu tarihine balı bir sosyolojik yapılanma gösterir. Aile, çeitli rolleri içerir, bu roller aile üyeleri arasında karılıklı beklentileri belirler. Anne ve baba temel rol kalıplarını ve tiplemelerini ifade eder. Ayrıca evlat rolü belirtilebilir. Hayırsız evlat, çocua düen rolün ifasındaki eksiklii, sorumsuz baba, kocanın aile fertlerinin beklentilerine aksi ekilde davranmasına karılık gelir. Ailenin kurulması hukuki bir ilemi gerektirdii gibi, bozulması da benzer ilemin ön gördüü sürece tabidir (Sarıbay, 2006: 165). Kız beikte, çeyiz sandıkta (Albayrak, 2009: 636) ifadesinden hareketle de söylenebilecei gibi bir kız çocuu doduu günden itibaren annesi kızına çeyiz yapmaya balar. Çeyiz, evin temel ihtiyaçlarını kapsar. Anadolu nun pek çok yerinde çeyizin sergilemesi gelenei devam etmektedir. Bu gelenein temel nedeni evlenecek genç kızın hünerinin sergilenmesinin yanında çiftin evlerinde kullanabilecekleri eksiklikleri belirleyerek onlara hediye etmektir. Günümüze dek uzanan, atadan oula adetâ sezdirerek öretilen misafirperverlik gelenei, büyük ehirlerde azalsa da kırsal kesimde ve köylerde hiçbir karılık beklemeden devam etmektedir. Köylerde

4 dıarıdan gelen bir kiinin yedirilip, gerekirse evdekonuklanması (Erdentu, 1977: 94) bu gelenein devamıdır. Dede Korkut anlatılarında yer alan Er atadan görmeyince sofra çekmez (Ergin, 2008: 73-77) sözü, halk arasında Olan babadan görmeye sofra sermez, kız anadan görmeye öüt almaz (Albayrak, 2009: 636), Olan atadan örenir sofra açmayı, kız anadan örenir biçki biçmeyi (Albayrak, 2009: 729) eklinde kullanılagelmitir.ülkemizin pek çok kentinden derlenen efsanelerde de Hızır ın deiik kılıklarda insanların evine gelip yardım talebinde bulunduu, bu yardımı yapan kiinin ödüllendirildii aksi durumda ise cezalandırıldıı görülür. Bu anlatılar misafirperverliin toplumda son derece önemli olduuna iaret eden örneklerdir. Ayrıca Türk toplumunda söz konusu anlatıların güncelliini kaybetmemesi, misafirperverliin yaanılan kültür ortamında kendiliinden örenmenin, hiç tanımadıı ya da çok az tanıdıı bir kii ile arasında sözlü bir hukuk olutuunun göstergesi olarak karımıza çıkar. Türk kültüründe karde kavramı ayrı bir önem taımaktadır. Bir karde dieri için daima fedakârlık yapar, bunu her fırsatta gösterir. Buna karılık gündelik hayatın içinde kardelerin kimi zaman aralarının açılması olaandır. Ancak iki kardein aralarındaki hukuk kolay kolay bozulmaz. Karde kardei atmı, yar baında tutmu (Albayrak, 2009: 594), Karde kardei bıçaklamı, dönmü gene kucaklamı (Albayrak, 2009: 599), Karde kavgası, parmak kınası (Albayrak, 2009: 599) gibi atasözleri iirsel ve mecazlı söylemle bu düünceyi destekler. Türk ailesinde, babanın eiyle paylatıı, baskıcı olmayan reislii, baskıya dayanan ataerkil aile yapısından farklıydı. Her evin bir töresi vardır (Albayrak, 2009: 515), El elden ayrıksı olmaz, türesi ayrık olur (Albayrak, 2009: 397), l ilden ayrıksu olmaz, töresi ayruk olur (Albayrak, 2009: 549) sözleri temelde aynı gelenekleri destekleyen ancak her ailenin artlarına göre ekillenen ve uyulması gereken kurallar olduunu gösterir.ev, sadece erkee ait deil kadına da ait idi. Ailede babanın olduu kadar, ananın da sözü geçerdi. Ana soyu ile baba soyu deerce birbirine eitti ( Aydoan, 2005: 634). Baba evi, en küçük erkek çocua kalırdı (Kafesolu, 1976: 309). Hem aile hem miras hukuku çerçevesinde deerlendirilebilecek olan Ana bahtı kıza, baba ocaı oula kalır (Albayrak, 2009: 153), Baba kârı, evlada miras (Albayrak, 2009: 216) atasözleri bu gelenein izlerini taımaktadır.böylece anne baba yalandıklarında da erkek evlatları tarafından bakılmayı dilerler, onlara göre gelin ya da güvey,el kızı/oludur. Hiçbir zaman kendi evlatlarının yerini tutmazlar. Erkek evladın ekmei zehirdir ama yenir, kız evladın ekmei baldır ama yenmez(albayrak, 2009: 424), Güveyi oul olmaz, elin kızı kız olmaz (Albayrak, 2009: 491), Kül tepecik (olmaz), güveyi oul olmaz (Albayrak, 2009: 687), Kulun yoksa iç güveyinde mi yok (Albayrak, 2009: 676) atasözleri söz konusu düüncenin örneklerini tekil eder. Evlilik kurumu, bir aile kurulmasına yardımcı olan toplumun temel dinamiklerinden biridir. Dolayısıylae seçimi, aileler arasındaki statülerin eit olması vb. gibi etmenler evliliin geleceini belirleyen unsurlardır.kutadgu Bilig de de ifade edilen evlenilecek kızın ailesinin tanınan, bilinen, toplumda saygı gören bir aile olması, iki ailenin maddi durumunun ve statüsünün eit olması gereklilii (Arsal, 1947: 117)vurgulanırken, çeitli suçlara karımı, toplumdan dılanmı kiiyle ve ailesiyle akrabalık kurulmaması atasözleri aracılııyla iletilmitir. Eein bozunu, hırsızın kızını alma (Albayrak, 2009: 433), Eti koldan, kızı soydan al (Albayrak, 2009: 440), Otu çek, köküne bak; kız alırsan soyuna bak (Albayrak, 2009: 739), Zengin alma buyuramazsın, fakir alma doyuramazsın (Albayrak, 2009: 913), Zengin kızını alanın baı yazmalı olur(albayrak, 2009: 916), Yiit kızını yiide vermek ister(albayrak, 2009: 897), Tartılırsan denginle tartıl(albayrak, 2009: 818) eklindeki atasözlerinde açık bir ekilde bir sonraki kuaa aktarılan bu düünceler, sözlü hukuk balamında bir çeit uyarı niteliindedir. Geçmi deneyimlerinden hareketle büyükler, kiinin ancak dengiyle mutlu olabilecei kanaatindedir. Hayatın akıı içinde elerin birbirleriyle tartıması olasıdır. Geleneksel Türk aile yapısında çok büyük olmadıı sürece sorunlar eler arasında giderilmeye çalıılır. Evli iki kiinin arasına girildiinde kiiler arası iletiim zedelenebilir ki, bu da yanlı anlamalara ve daha büyük kavgalara sebep olur. Dolayısıyla eler arası sözlü hukuk dikkate alındıında Karı koca arasına girilmez (Albayrak, 2009: 602). Türk aile yapısına baktıımızda akrabalık ilikilerinin youn ve yakın bir ekilde yürütülmeye çalııldıı görülmektedir. Bununla beraber insanolu için deiilmez duygulardan biri olan kıskançlık akrabalar arasında da vardır. Özellikle iki erkek kardein eleri (eltiler) ile erkeklerin abla ya da kız kardei (görümce) arasındaki sürtüme pek çok kii tarafından iyi bilinmektedir. Elti eltiden kaçar, görümceler bayrak açar (Albayrak, 2009: 415) sözü bu akrabalık ilikilerini, elti ile görümce arasındaki sözlü hukuku ifade etmektedir Borçlar Hukuku Bir kimseden geri verilmek üzere alınan, ödenmesi gerekli para veya herhangi bir ey, bir dier anlamıylabirine karı bir eyi yerine getirme yükümlülüü(türkçe Sözlük, 2005: 298) olarak tanımlanan borç kavramı toplumun her kesimince gündelik hayatın içinde sıkça karılaılan bir durumdur

5 Aa aı borç olur, düün aı harç olur (Albayrak, 2009: 105), Bey aı borç, düün aı ödünç (Albayrak, 2009: 241), Düün aı ödünçtür(albayrak, 2009: 373), Yiidin ekmei yiide ödünç, kötüye sadaka (Albayrak, 2009: 895), Komu aı veresiye (Albayrak, 2009: 652), Komu çanaı (yemei) borcadır (Albayrak, 2009: 652), Komu hakkı komuya borçtur (Albayrak, 2009: 652) gibi atasözlerinde belirtildii üzere kimi zaman bir düün yemeinde farkında olmadan edinilen manevi borç, kimi zaman kiinin dütüü maddi sıkıntıyı çözebilmek amacıyla bir bakasından aldıı maddi borca dönümektedir.kiiler arası borç alıp vermeler, karılıklı güven esasına dayandıından çou kez alınan ya da verilen borç için herhangi bir belge hazırlanmaz, senet yapılmaz. Türk kültüründesözün senet olduu kabul edilir. Bu balamda borçlu olmak kii için manevi anlamda aır bir yüktür. Aldıı borcu zamanında ve tam olarak ödemesi, kiinin bir sonraki borcu isteyebilmesi için bir temel oluturur, karısındakine güven telkin eder. Alıın olu veritir (Albayrak, 2009: 138), Borç yiyen kendi kesesinden yer (Albayrak, 2009: 270), Ödünç yiyen kesesinden yer (Albayrak, 2009: 741), Borcunu vermeyen bir daha bulamaz (Albayrak, 2009: 269), Baba borcu evlada düer (Albayrak, 2009: 214) gibi atasözleri bu uygulamaları ifade eder. Elde yazılı bir belge olmadıı için borç veren kiinin hukuki anlamda bir hak iddia edememesine karılık, sözlü hukuka göre o kiinin toplumdan dılanması ve itibar kaybetmesi söz konusudur. Borçlu, suçlu durur (Albayrak, 2009: 270), Düünde misafir, sonunda borçlu aırlanır (Albayrak, 2009: 374), Elim bo, yüzüm kara (Albayrak, 2009: 408) mantıı toplumda hâkimdir. nsanlar çok ihtiyaçları olmadan borç almak istemezler. Borç vermek kadar istemek de zordur. Ayrıca borç sahibi bir kii, borcunu ödemeden o borcun hem maddi hem manevi sıkıntısından kurtulamaz. Bu yüzden her ne sebeple olursa olsun borcun ödenmemesi mümkün deildir.dolayısıylainsanların ihtiyaç duymadıkları sürece borçtan uzak durması gerektiiaaıdaki atasözleriyle sonraki nesillere aktarılmıtır. Aç yatmak, borç ile karın doyurmaktan yedir (Albayrak, 2009: 93), Alacaın olsun, verecein olmasın (Albayrak, 2009: 133), Alacak ile borç ödenmez (Albayrak, 2009: 138), Alırken akı, verirken yoku (Albayrak, 2009: 138), Beylik vermekle, yiitlik vurmakla (Albayrak, 2009: 243), Bezirgan, ölülerin borcunu dirilere yükletir (Albayrak, 2009: 243), Bin merak (tasa) borç ödemez (Albayrak, 2009: 248), Borca alınmı et, kemikli olur (Albayrak, 2009: 269), Borca içen, iki defa sarho olur (Albayrak, 2009: 269), Borç, borçla ödenmez (Albayrak, 2009: 269), Borca baylık, bir aylık (Albayrak, 2009: 269), Borç vermek zordur, borç istemek ondan da zordur (Albayrak, 2009: 270), Borçsuz çoban, yoksul beyden iyidir (Albayrak, 2009: 270), Ev yanmı ama borç bacadan kaçmı (Albayrak, 2009: 443) Ticaret Hukuku Alı veri kavramı, ticaret kavramını çarıtırmaktadır. Alı veriin her zaman dürüst ve salıklı bir ekilde olması beklenir. Türk devletlerinde ticaret her zaman bu artlara balı kalınarak yapılmıtır. Güçlü bir ticaret ahlâkının temsilcisi olan Ahilik kurumu, gerek herhangi bir alı veri yapılırken gerekse bir ortaklık gerçekletirirken kiinin usta çırak ilikisinden geçmesi, alanında yetkinlik kazanması ve iini dürüstçe yürütmesi üzerine varlıını sürdürmütür. Ticaret yapan kiide aranan birinci özellik dürüstlüktür. Kii belli miktarda para kazanmayı el emeiyle ile hak etmeli, parasını gelir giderine göre harcamalıdır. Alından ter akmadan cepten para tamaz (Albayrak, 2009: 138) atasözünde olduu gibi kiinin para kazanmak için gayret etmesi beklenir. Bezi herkesin arınına göre vermezler (Albayrak, 2009: 243) örneinde ise ticaretin bir kiinin deil, toplumun tamamını kapsayan genel geçer kurallar çerçevesinde yapılması gereklilii vurgulanır. Bir insanı tanımak için ya alıveri etmeli, ya yola gitmeli(albayrak, 2009: 257), Bir kiiyle ya alıveri etmeli ya yola gitmeli ki ne olduu bilinsin (Albayrak 2009: 259), Âl, gömlektir, gizlenmez (Albayrak, 2009: 132), Eksik satanın yanına (dükkânına) gidilmez (Albayrak, 2009: 394) atasözlerinde de ifade edildii üzere hile yapmak, dürüst davranmamak, ölçü ve tartıların ayarıyla oynayarakeksik mal satmak vb. gibi ticaret ahlâkının dıında kalan durumlar söz konusu olduunda kii, yazılı olmayan hukuk kurallarıyla karı karıya kalır.bu durumun toplum tarafından bilinmesi esnaf için en büyük cezadır. Çünkü kalitesiz mal ürettii anlaılan bir esnafın itibarı sarsılır. tibarının sarsılması kaybettii paradan daha önemlidir, parayı geri kazanması mümkündür ancak kaybettii itibarı kazanması oldukça güçtür. Müterinin hakkını gözetmedii için alıcı ile satıcı arasındaki hukuk bozulmu olur. Ahilik kurumunda böyle bir davranıta bulunan esnafın pabucu dama atılırdı. Günümüzde ise bu durum özellikle yakın çevrede hızlı bir biçimde yayılır, kimse o dükkândan alı veri yapmaz. Hileyi yapan dılanarak cezası verilmi olur. Ticaret yapılırken bir ile ilgili tek ve salam bir karar verilmesi aksi takdirde ortaya çıkabilecek kötü sonuçların en yakın arkadaların bile arasını açabilecei, ticarette dikkat edilmesi gereken bir dier hususun kiinin alı verilerde hesabını iyi yapması gerekliliidir. Çatak kazık yere batmaz (çakılmaz) (Albayrak, 2009: 298), Dost ile ye, iç; alıveri etme (Albayrak, 2009: 366), artı tarlada keselim, harmanda yabanlamayalım (Albayrak, 2009: 808), Verirsen veresiye, batarsın kara suya (Albayrak, 2009: 860), Veresiye verenin kesesi bo

6 kalır (Albayrak, 2009: 859) atasözlerinde bu düünceler ifade edilmitir. Ticaret öncelikle karılıklı güven ilikisine dayanır. Dolayısıyla çou zaman iki kii arasında yapılan antlama ya da verilen karar sözlüdür. Bu yüzden atasözleri aracılııyla yapılan uyarılar kiiler arası hukuk çerçevesinde önem taır. 2. Kamu Hukuku Balamında Atasözleri 2.1. dare Hukuku Türk devlet geleneine göre hakanın en önemli görevi hem devletin hem de halkın yönetiminde adaletli davranmaktı. Eski Türk devletlerinden balayarak adalet kavramını devletin temeli sayan Türkler, kurdukları bütün devletlerde bu ilkeye büyük önem vermilerdir. Görevlerini yerine getirmeyen, töreden ayrılan hakan görevinden azledilirdi (Cin ve Akyılmaz, 2003: 39). l bırakılır, töre bırakılmaz (Albayrak, 2009: 549), l gider, töre kalır (Albayrak, 2009: 549), Emir, demiri keser (Albayrak, 2009: 416) gibi atasözleri bu adalet anlayıına balılıın göstergesi olarak günümüze ulamıtır. Hakanın görevi devleti daima törelere uygun ekilde yönetmekti. Töre koyma hakkına sahip olan hakan, bunu yaparken halkın teamülünü dikkate almak zorundaydı. Aksi ekilde davrandıında Padiah yasaı üç gün sürer (Albayrak, 2009: 755) atasözünde olduu gibi hakanın koyduu töre, halk tarafından benimsenmez, uygulamadan kalkardı Usûl Hukuku Adam öldürme büyük suçlardan sayılırdı. Bir kii bir dierini öldürdüünde onun cezasının töreye uygun ekilde verilmesi gerekirdi. Bu balamda karı tarafla bir sorunu olan kiinin adam öldürme yoluna gitmeden, karılıklı anlaarak çözmesi gerekirdi. Kan gütme güdüsü ilkel toplumlara ait bir ritüel olarak kabul gördüünden Kan edene, kanun ederler (Albayrak, 2009: 591), Kan etme, kanun eyle (Albayrak, 2009: 591), Kan ile kanun eyleme (Albayrak, 2009: 591), Kasteden kan eder (Albayrak, 2009: 607), Öcün iyisi baılamak (Albayrak, 2009: 740), Öç almak neyin ii, baılamak beyin ii (Albayrak, 2009: 740), Ölüm ile öç alınmaz (Albayrak, 2009: 749), Yiit arkasından vurulmaz (Albayrak, 2009: 896) gibi atasözleri günümüze kadar ulamıtır. Kiinin intikam, adam öldürme gibi kanunsuz davranılardan kaçınması öütlenmitir Toplumsal likiler lkel insandan günümüze toplumsal yaamın bazı kurallar aracılııyla düzenlendii bilinmektedir. nsanlar arasındaki gündelik ya da i yaamına ait ilikiler sözlü hukuk kurallarıyla yeniden ekillenir. Utanma, hatırını bilme, söyledii lafın ardında durma mantıı toplumsal ilikiler balamında kiinin bir bakasına karı davranılarını düzenlemesini salar. Bir kiinin gücenebileceini düündüren söz ya da davranılar bu kurallar çerçevesinde düzenlenir. Misafire kalk git demezler, atının yemini keserler (Albayrak, 2009: 709), Gel otur demek var, geç otur demek var (Albayrak, 2009: 466), Eli bo gelene aa uyur derler, eli dolu gelene aa buyur derler (Albayrak, 2009: 407), Vakitsiz gelen misafiri kapıdan kovarlar (Albayrak, 2009: 854) gibi atasözleri adeta sözsüz iletiimin bir parçası olarak karımıza çıkarlar. Bu felsefeyi yansıtan pek çok atasözü örneini sıralamak mümkündür: Adam adamdan korkmaz ama utanır (Albayrak, 2009: 97), Alın derisi deil, davul derisi (Albayrak, 2009: 138), Söyler dil, görür göz, utanır yüz (Albayrak, 2009: 797), Bin gönlü yıkmak kolay, fakat birini yapmak zordur (Albayrak, 2009: 248), Biri yer biri bakar, kıyamet ondan kopar (Albayrak, 2009: 265), Beydir amma cebi omzunda (Albayrak, 2009: 242), Bin sözü bir söz keser (Albayrak, 2009: 248), Bir adamın sözü bir adama kolay (Albayrak, 2009: 249), Bir söz yola getirir, bin söz yoldan çıkarır (Albayrak, 2009: 263), Büyüe saygı, küçüe sevgi atadandır (Albayrak, 2009: 280), Elçiye zeval olmaz (Albayrak, 2009: 403), Eski dost düman olmaz, olsa da yakımaz (Albayrak, 2009: 428), Kii kılıına göre aırlanır, lafına göre uurlanır (Albayrak, 2009: 646), Geleni aırla, giden uurla (Albayrak, 2009: 467), Eli uzundan, dili uzundan sakın (Albayrak, 2009: 407), Eline, beline, diline sahip ol (Albayrak, 2009: 413), Sofrada elini, mecliste dilini kısa tut (Albayrak, 2009: 791), Hatır için çi tavuk yenir (Albayrak, 2009: 507), spatına muktedir olmadıın eyi söyleme (Albayrak, 2009: 562), Kii kendi ayıbını bilmez, elin ayıbını söyler (Albayrak, 2009: 646), Kii ölmekle hatırı da ölmez (Albayrak, 2009: 646), Küstüün daın odununu kesme/yakma (Albayrak, 2009: 689), Misafir on kısmetle gelir, birini yer, dokuzunu bırakır (Albayrak, 2009: 709), Sorma adamın aslını, konumasından (sohbetinden) bellidir (Albayrak, 2009: 795), Söz büyüün, su küçüün (Albayrak, 2009: 797), Okunmadık düüne kelolan gider (Albayrak, 2009: 734), Çarıldıın yere git ar eyleme, çarılmadıın yere gidip dar eyleme (Albayrak, 2009: 293), Teklifsiz gelen, mindersiz oturur (Albayrak, 2009: 827), Toyda oynamaz, vay da alamaz (Albayrak, 2009: 837), Yetim hakkı, yedi taı deler (Albayrak, 2009: 889), Küçüklere oul de efkat eyle, ululara ata de hürmet eyle (Albayrak, 2009: 687), Baba dostu, düman olmaz (Albayrak, 2009: 215), Kapını pekçe kapa, komunu hırsız tutma (Albayrak, 2009: 594), At çalındıktan sonra ahırın kapısını kapama (Albayrak, 2009: 183). Yaamın akıı içinde insanların birbirilerinin sevinçlerini, üzüntülerini, sıkıntılarını paylaması, gerektiinde maddi ya da manevi yardımdan kaçınmaması beklenir. Bu destei verirken güven duygusunun temele alındıı dürüst davranıların sergilenmesi bireyler arası ilikilerde büyük önem taır. Kiilerin dedikodudan, yalandan, nezaketsizlikten, saygısızlıktan, haksızlık, hırsızlık vb. yapmaktan uzak

7 durması gerekir. Yukarıda sıralan atasözleri bu düünceleri destekleyen birer öreti, toplumsal düzeni salayan bir çeit sözlü hukuk kuralları mahiyetindedirler Selamlama Bir selam, bin hatır yapar (Albayrak, 2009: 262), Kelamdan evvel selam gerek (Albayrak, 2009: 620) atasözleritoplumsal ilikiler balamında selamlamanın deerini vurgulamaktadır. Özellikle Anadolu da selam alıp vermek büyük önem taımaktadır. Bir kii bir dierinin selamını almazsa, halk örf ve âdetlere uymayan bir kiiyi selam vermeyerek dolayısıyla varlıını yok sayıp toplum dıına iterek cezalandırdıından selam veren kii aralarında bir sorun olup olmadıını düünmeye balar. O yüzden ilkellerden günümüze selam alıp vermek her eyin yolunda gittiinin ifadesidir Söz Verme/Yemin Etme Eski Türklerde bir sözlü kültür ritüeli olan ant içmek, yemin etmek en az yazılı belgeler kadar deerli olduundan günümüzde de bir kiinin verdii sözden, ettii yeminden vazgeçmesi o kiinin toplum tarafından dılanmasına neden olmaktadır. Hayatın her aamasında gerek bireysel olarak gerekse aileler arasında verilen sözlerin tutulması beklenir. Sözünü tutmayan kiinin söylediklerine itibar edilmez, kendisine ve ailesine güvenilmez. Toplumsal yaamın vazgeçilmezlerinden olan dostluk kavramı ve bu kavramın gerei olan güven duygusu ancak bireylerin sözleri ve eylemlerinin tutarlılııyla bir anlam kazanır. Yazının olmadıı dönemlerden günümüze söz verme, daha sonra Türk-slâm kültür geleneine balı olarak yemin etme kavramları toplum arasında kabul gördüünden ilevselliini sürdürmektedir. Aaıda çok sayıda örnei bulunan bu gelenee balı atasözleri toplumsal yaamda söz vermenin, sözü yerine getirme yükümlülüünün, sözün getirilmemesi halinde karılaılacak sorunların adeta bir özeti, bireyler arası ilikileri yönlendiren bir çeit sözlü hukuk kurallarıdır. Açık söze ant gerekmez (Albayrak, 2009: 94), Adam odur ki sözünden dönmeye (Albayrak, 2009: 99), Er olan ikrarından dönmez (Albayrak, 2009: 420), Erkek olan sözünden dönmez (Albayrak, 2009: 425), Söz verme, verdinse dönme (Albayrak, 2009: 799), Adam sözünden bellidir (Albayrak, 2009: 99), Kii sözünden bilinir (Albayrak, 2009: 647), Er gözünden, yiit sözünden belli olur (Albayrak, 2009: 419), nsanın deeri sözünden belli olur (Albayrak, 2009: 559), Attıın okun varacaı yeri bilmen gerek (Albayrak, 2009: 197), Büyük lokma ye, büyük söz söyleme (Albayrak, 2009: 282), Beylerin sözü, sözlerin beyidir (Albayrak, 2009: 243), Bugünün sözü, yarının köprüsüdür (Albayrak, 2009: 277), Er isen ant içme, bir sözün yeter (Albayrak, 2009: 420), Erkein sözü, demirin kertii (Albayrak, 2009: 424), Koyuna boz, sözüne söz (Albayrak, 2009: 659), Malın iyisi gözünden, insanın iyisi sözünden belli olur (Albayrak, 2009: 697), Söz bir, Allah bir (Albayrak, 2009: 797), Söz birlii, el birlii (Albayrak, 2009: 797), Söz, borca benzer (Albayrak, 2009: 797), Söz dokuz boumdur, boa boa söyle (Albayrak, 2009: 798), Söz geri dönmez (Albayrak, 2009:798), Söz namustur (Albayrak, 2009: 798), Sözün sermayesi tutmaktır (Albayrak, 2009: 799), Çamın közü, yalancının sözü olmaz (Albayrak, 2009: 295), Laf yiidin yarısıdır (Albayrak, 2009: 690), Vaat borcun aynıdır (Albayrak, 2009: 854) Toplumsal Dayanıma/Yardımlama Kırsal yaam alanlarından kent yaamına insanlar pek çok konuda birbirlerinden yardım alırlar. Bu yardımlar köylerde daha çok tarla ve bahçe ileri için olurken, kentlerde ise genellikle manevi bir destekten söz edilebilir. Az el a kotarır, çok el i kotarır (Albayrak, 2009: 209), Tek elden ses çıkmaz (Albayrak, 2009: 826), Bir elin nesi var, iki elin sesi var (Albayrak, 2009: 264) atasözleri yardımlamanın gerekliliini yansıtır. Türk-slâm kültüründe hatır ve hak kavramları son derece önem taır. Bir kimsenin gönlünü kırmak, toplum tarafından ho karılanmaz. Bir kiinin bir dierine nazının geçmesi, o kiide hatırının olduunu gösterir. ki insanın arasında böylesine bir ba oluması aslında bu kiiler arasında sözlü bir hukukun varlıını gösterir. Dolayısıyla Türk toplumunda kimse bir dierinin ahını almak, hatırını kırmak, hakkını yemek istemez. Yapılan her iin manevi bir borç gibi görülmesi, paylaılan en küçük bir eyin bile kimi zaman ne kadar deerli olabilecei, ötekini düünmenin toplumda kiiye itibar kazandıracaı Aç doyuran aç kalmaz (Albayrak, 2009: 90), Tuz ekmek hakkını bilmeyen kör olur (Albayrak, 2009: 838), Yarım elma, gönül alma (Albayrak, 2009: 875), Bir acı kahvenin kırk yıl hatırı (hakkı) vardır (Albayrak, 2009: 249), Bir dilim elmanın bin yıl hatırı vardır (Albayrak, 2009: 254), Bir fincan kahvenin kırk yıl hakkı (hatırı) var(dır) (Albayrak, 2009: 256), yilikte adı çıkanı el üstünde tutarlar (Albayrak, 2009: 580), Süleyman isen dahi karıncanın ahından sakın (Albayrak, 2009: 804) gibiatasözleri yoluyla sezdirilerek öretilir Komuluk likileri Konargöçer bir yaam süren eski Türklerde büyük önem taıyan yurt tutma gelenei beraberinde komuluk ilikilerinin deerini de arttırmaktadır. Konargöçerlik gelenei, kolay kurulup kolay toplanabilen, çabuk ve çevik olmayı gerektiren ve maddi hiçbir nesneye itibar etmeyen bir yapıyı yüzyıllarca

8 koruduundan daha çok manevi deerleri benimsemi ve önemsemitir. Dolayısıyla her yıl aynı yeri yurt tutan ve gerek kılaa gerekse yaylaa aynı komularla göçen bir toplumun en yakını da aslında hem gerçek hem mecaz anlamıyla komularıdır. Komular hemen her ihtiyaçları için birbirlerinin yardımına koarlar. Birbirlerini tanır, gerektiinde birbirlerinin eksiklerini tamamlar, ihtiyaçlarına katkıda bulunurlar. Atasözlerinde komuların birbirlerine muhtaç olabilecekleri, kimsenin bir dieri hakkında kötü düünmemesi gerektii, bunun olması halinde kiinin kendisinin de zarar görecei, bireyin hem kendi hakkını hem de komusunun hakkını gözetmesi gereklilii salık verilir. Anan atan kim? Yakın komu (Albayrak, 2009: 156), Ekmek vermez komu olma (Albayrak, 2009: 393), Ev alma kendine, komu al (Albayrak, 2009: 441), Evvel komunu (komu) bul, sonra yurdunu tut (Albayrak, 2009: 448), yilik et komuna, iyilik gelsin baına (Albayrak, 2009: 579), Ne dilersen eine (komuna), o gelir baına (Albayrak, 2009: 719), Kem dileme komuna, kem i gelir baına (Albayrak, 2009: 621), Komu komunun dayaıdır (Albayrak, 2009: 653), Komu komunun külüne muhtaçtır (Albayrak, 2009: 653), Komu komuya lazım olur (Albayrak, 2009: 653), Komuda pien aın yedi mahalleye faydası vardır (Albayrak, 2009: 653) atasözleri komuluk hukuku açısından dikkate deer örneklerdir. Günümüzde özellikle kırsal yerleimlerde youn bir ekilde devam eden komuluk ilikileri, kent yaamında daha çok bayram, düün vb. gibi özel günlerle sınırlı kalmaktadır. Ancak her koulda Komuyu komudan sorarlar (Albayrak, 2009: 655) felsefesi sürdürülmekte, herhangi bir kii ile ilgili bir konuda önce komulara danıılmaktadır Ahlâka Aykırı liki (Zina) Bireyler arasındaki balar sosyal birleim veya toplanma eklindedir. Eer bireyler, topluluklar birtakım törelerde birlemilerse aralarında sosyal bir birleim hayatı vardır(ziya Gökalp, 2005: 17). Bir topluluun her bir ferdi toplumsal yaama dâhil olabilmek için bu törelere uymak zorundadır. Töreler, toplumsal yaamı düzenlediinden özellikle kamu hukuku balamında daha büyük bir önem taır. Zina, ilkellerden günümüze töreler balamında cezaya tabi tutularak insanlık tarihinin hiçbir döneminde toplum tarafından ho karılanmamıtır. Zina, bina yıkar (Albayrak, 2009: 917) atasözü toplumun örf ve âdet hukukuna göre ahlâka aykırı ilikiye karı tutumunu gösterir Ceza Hukuku Örf ve adet hukukuna ait cezaî yaptırımlar her ne kadar yazılı birer belge nitelii taımasalar da halk arasında toplumsal yaamı ekillendiren önemli dinamiklerden biri olarak karımıza çıkmaktadır. Toplum içinde yapılan, toplumsal yapıya aykırı herhangi bir davranıın cezası, ayıplama, kınama, toplum dıına itilme vb. gibi toplum tarafından manevî olarak verilir. Birinden borç alıp geri ödemeyen bir kimsenin bu davranıı kulaktan kulaa yayılarak ayıplanır, kınanır.toplumda yapılması ayıp kabul edilen bir davranıı gerçekletiren bu kii, bir daha kimseden borç alamaz duruma geldii gibi toplum içinde saygınlıını da kaybeder. Bu durum toplumsal baskıyı beraberinde getirir. Böylece aynı davranıı sergilemeyi düünen bir baka kii, söz konusu baskıdan dolayı bu fikrinden doal olarak vazgeçer. Benzer nitelikte toplumda cezai yaptırım gücü olan toplum dıına itilme cezası aırlıklı olarak halk arasında yüz kızartıcı suçlar olarak bilinen hırsızlık, tecavüz vb. gibi durumlarda verilir. Sözlü hukuka göre suç ileyen kiinin kimi zaman davranılarla cezalandırılacaı düünülürken kimi zaman da Alatan gülmez (Albayrak, 2009:114), Ah alan onmaz (Albayrak, 2009:117), Aldanan kazanır, aldatan aldanır (Albayrak, 2009:135), Aldatan aldanır (Albayrak, 2009:136) gibi manevi bedeller ödeyecei öretisi bu sözler aracılııyla yansıtılır.hak kavramı Türk-slâm geleneinin güçlü bir unsurudur. Kiiler arası ilikilerde hakkın korunmasına önem verilir. Bir bakasının hakkına girenin hem toplumsal olarak hem de vicdanen cezalandırılacaı inancı, Dava için bir kadı, ispat için iki ahit (Albayrak, 2009: 326), Eden bulur, sanma kalır, vakti gelir (Albayrak, 2009: 385), Ekmekle oynayanın ekmeiyle oynanır (oynarlar) (Albayrak, 2009: 393), Hak yerini bulur (Albayrak, 2009: 496), Haklı söz, haksızı Badat tan çevirir (Albayrak, 2009: 497), Kii ettiini bulur; kimi tez, kimi geç (Albayrak, 2009: 646), Kii ettiinden arlanır (Albayrak, 2009: 646), Kii ektiini biçer (Albayrak, 2009: 646), Kii kendi kazdıı kuyuya kendi düer (Albayrak, 2009: 646), Kii ne ekerse onu biçer (Albayrak, 2009: 646), Ne ekersen onu biçersin (Albayrak, 2009: 719), Rüzgar eken, fırtına biçer (Albayrak, 2009: 765), Etme bulursun, sonra piman olursun (Albayrak, 2009: 440), Masumun ahı, indirir ahı (Albayrak, 2009: 702), Mazlumun ahı yerde kalmaz (Albayrak, 2009: 703), Mazlumun ahı yeri göü titretir (Albayrak, 2009: 703), Zalimin ettii yanına kalmaz (Albayrak, 2009: 910) gibi atasözleri aracılııyla gelecek nesillere aktarılmaktadır. Halk arasında her insanın hata yapabilecei bilinir. Toplum bir kez hata yapan kiiyi dılamaz. Ancak hatanın ya da halkın ho karılamayacaı davranıların tekrarı halinde hata yapan kimse halk hukukuna göre ayıplanır, kınanır ve hatta toplum dıına itilir. Bu balamda Adın çıkacaına canın çıksın

9 (Albayrak, 2009:104), Bir adamın adı çıkacaına canı çıksın (Albayrak, 2009: 249), Ba kesen, ya kesen, ta kesen iflas olmaz (Albayrak, 2009: 228), Bir suçla adam asılmaz (Albayrak, 2009: 263), Bir sürçen atın baı kesilmez (Albayrak, 2009: 263), Dövü günü bulunma, ertesi gün bir ayıp diyen bulunur (Albayrak, 2009: 370), Yüz karası yumakla gitmez (Albayrak, 2009: 907), Yüz karası göz yaıyla yıkanır (Albayrak, 2009:907), Yüz yüzden utanır (Albayrak, 2009: 908) atasözleri sözlü hukukun halk kültürüne yansıması olarak karımıza çıkar. III. Sonuç Sözlü kültür toplumlarından günümüze, toplumsal yaamı düzenleyen kurallar arasında yer alan sözlü hukuk kuralları, gerek dorudan gerekse dolaylı olarak, özel hukuk ve kamu hukuku balıı altında deerlendirilebilecek pek çok atasözünde topluma sezdirilerek öretilmitir. Kiinin inin gündelik yaamını sorunsuz bir ekilde sürdürebilmesi sözlü hukuk kurallarını benimsemesi ve uygulamasına balı olmutur. Bu çalımada N. Albayrak ın Türkiye Türkçesinde Atasözleri adlı kitabında yer alan atasözü taranarak özel hukuk balamında aile ve miras (28), borç (29), ve ticaret (11) balıkları çerçevesinde 68 atasözü tespit edilmitir. Kamu hukuku balamında idare (4), usûl (8), toplumsal ilikiler (38), selamlama (2), söz verme/yemin etme (27), toplumsal dayanıma/yardımlama (10), komuluk ilikileri (12), ahlaka aykırı iliki (zina) (1),ceza (30) balıkları çerçevesinde 132 atasözü tespit edilmitir.! " #$ % &'((% )* Yapılan taramalar sonucu belirlenen toplam 200atasözünün n toplumsal dinamikleri, örf ve âdetleri, toplumun sosyokültürel deerlerini kuaktan kuaa özlü, sanatlı ve kimi zaman ölçülü bir ekilde aktararak sözlü hukuk kurallarını yaattıını söylemek mümkündür. Çalımada da tespit edildii üzere atasözleri ya, cinsiyet, sosyal statü vb. ayrımı gözetmeksizin toplumun hemen her bireyi tarafından kabul gördüünden kamu vicdanında kimi zaman bir hukuk kuralları kadar etkindirler. Kiiyi yapacaı acaı yanlıtan uzaklatırır, gündelik hayatın akıı içinde toplumsal ilikilerin düzenlenmesini salar. Anlam bakımından dile zenginlik katarak, dilin ilerliini arttırırlar. KAYNAKÇA AKSAN, Doan (1998).Anlambilim, Anlambilim,Ankara: Engin Yayınları. AKSOY, Ömer Asım (1998).Atasözleri ve Deyimler Sözlüü I-II, stanbul: nkılâp Yayınları

10 ALBAYRAK, Nurettin (2004). Ansiklopedik Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüü, stanbul: L&M Yayınları. ALBAYRAK, Nurettin (2009). Türkiye Türkçesinde Atasözleri, stanbul: Kapı Yayınları. ARSAL, Sadri Maksudi(1947). Türk Tarihi ve Hukuk, stanbul: stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları. AYDIN, M.Âkif(2009). Türk Hukuk Tarihi, stanbul: Beta Basım Yayım Daıtım A.. AYDOAN, Metin (2005), -Antik Ça dan Küresellemeye-Yönetim Gelenekleri ve Türkler II, zmir: Umay Yayınları. CN, Halil ve Gül AKYILMAZ (2003). Türk Hukuk Tarihi, Konya: Sayram Yayınları. ÇOBANOLU, Özkul (2004). Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Bakanlıı Yayınları. ERDENTU, Nermin (1977). Sosyal Âdet ve Gelenekler, Ankara: Kültür Bakanlıı Yayınları. ERGN, Muharrem (2008). Dede Korkut Kitabı I-II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ERGNER, Güzide (2010). Atasözlerinde Sosyal Hayat, Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Hatay: Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. GUIRAUD, Pierre (1999). Anlambilim(çev. Berke Vardar), stanbul: Multilingual Yayınları. KAFESOLU, brahim(1976). Türk Devleti, Atsız Armaanı (hzl. Erol Güngör vd.), stanbul: Ötüken Yayınları, s KAYA, Doan (2007). Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüü, Ankara: Akça Yayınları. ÖGEL, Bahaeddin (2001). Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelime Çaları, stanbul: Türk Dünyası Aratırmaları Vakfı Yayınları. PALA, skender (2012). Sözün Özünden Dünden Bugüne Atasözleri, stanbul: Kapı Yayınları. Sarıbay, Ali Yaar (2006). Toplumun Mantıı-Bir Mantıksal Anlatı Olarak Sosyoloji-, stanbul: Alfa Basım Yayım Daıtım. Türkçe Sözlük (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. YURTBAI, Metin (2012). Sınıflandırılmı Türk Atasözleri Sözlüü, stanbul: Excellence Publishing. ZYA GÖKALP (2005). Türk Ahlâkı (sadeletiren: Yalçın Toker), stanbul: Toker Yayınları. ZYA GÖKALP (2007). Türk Medeniyet Tarihi, Ankara: Elips Kitap