Sepiyolit. (%) (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) SiO

Transkript

1 1.Ticari Mineralleri: Sepiyolit (Mg 8 Si 12 O 30 (OH) 4 (OH 2 ) 4 8H 2 O) Poligorskit (Mg 6 Al 2 Si 8 O 20 (OH) 2 (OH 2 ) 4 4H 2 O) Laflinit (Mg 8 Si 12 Na 4 O 30 (OH) 4 (OH 2 ) 4 8H 2 O) 2. Özellikler: Sepiyolit, Sepiyolit-Paligorskit grubuna ait, magnezyum hidrosilikat dan ibaret doğal bir kil mineralidir. Tetrahedral ve oktahedral oksit tabakalarının istiflenmesi sonucu oluşan lifsi bir yapısı vardır ve lif boyunca devam eden kanal boşluklarına sahiptir [1]. Sepiyolit, Fersman [2] a göre tabiatta iki değişik poliformik yapıda çökelmektedir. Bunların birincisi; amorf, kompakt halde ve masif yumrular şeklinde olan ve dış görünüşü deniz köpüğünü andırdığı için almanca Meerschaum, Osmanlı türkçesiyle Derya köpüğü ve günümüzde lületaşı adı ile bilinen Çizelge 1. Tabakalı Sepiyolitin (Sanayi Sepiyoliti) Fiziksel Özellikleri. YAPI Lifsi, toprağımsı GÖRÜNÜM Kaygan Beyaz, krem, kahverengi, gri veya RENK pembe, açık sarı LİF BOYUTLARI Uzunluk x Genişlik x Kalınlık GÖZENEK BOYUTLARI mikropor çapı mezopor yarıçapı 100 Å-3 ile 5 m x Å x Å 15 Å Å YOĞUNLUK g/cm 3 SERTLİK (Mohs a göre) KIRILMA İNDEKSİ 1.50 Çizelge KURUMA 2. Bazı SICAKLIĞI Lületaşı ve Sepiyolit 40 C Çeşitlerinin Kimyasal Bileşimleri. *ERİME Lületaşı SICAKLIĞI Lületaşı Sedimanter C sepiyolit Hidrotermal Bileşim (Sanayi sepiyoliti) Sepiyolit -sepiyolit, ikincisi ise; küçük, yassı ve yuvarlak partiküller veya amorf agregalar halinde oluşan -sepiyolit tir [3]. Günümüzde sanayi sepiyoliti olarak bilinen ve süs eşyası yapımına uygun olmayan -sepiyolit, tabakalı bir sepiyolit türü olarak, oluşumu, bileşimi, özellikleri ve kullanım alanları itibariyle - sepiyolitten ayrılır. Sedimanter tabakalar halinde çökelen sepiyolitler, genellikle toprağımsı, ince taneli ve kaygan görünümlüdür. Bu tip sepiyolitlerde, sepiyolit minerali, bileşimde Alüminyumlu sepiyolit Laflinit (%) (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) SiO MgO Al 2O Na 2O K 2O Fe 2O FeO MnO TiO CaO A.Z %90 ı aşan oranlarda bulunur ve buna eşlik eden mineraller de; genelde dolomit ve smektit grubu killer ile manyezit, paligorskit ve detritik minerallerdir. Bunların haricinde dışı kil karbonat mineralleri, kuvars, 1. Eskişehir-Sepetçi [5]; 2. Konya-Yunak [6]; 3. Konya; 4. Eskişehir-Sivrihisar [7]; 5. İspanya-Vallecas[8] 6. feldspat ve Japonya-Kuzuu District; 7. Madagaskar[9]; 8. Bolu-Kıbrıscık [10]; 9. Avustralya- Tintinara [11]; 10. USA- fosfatlar da Wyoming [23]. olabilmektedir. Ayrıca, hemen her zaman organik maddeler de bu tipteki sepiyolit kilinin bileşiminde yer alır. Ancak, sepiyolit kiline koyu renk veren organik maddenin oranı %10 u aşmaz. Masif yapılı sepiyolit kilinde ise gerek intraklastlar, gerekse hamur maddesi sepiyolit mineralinden meydana gelir. Genellikle organik madde içermeyen bu tipteki sepiyolit içeriği %90 dan fazladır. Dolomitli sepiyolitler çoğunlukla %50 ve daha fazla oranlarda sepiyolit içerirler. Sepiyolit dışındaki başlıca bileşen, dolomit mineralidir; yer yer değişik oranlarda illit, detritik kuvars ve volkanik cam da bulunur. Sepiyolit içeriğinin %50 nin altına düştüğü durumlarda, malzeme sepiyolitli dolomit niteliğini kazanır. Ancak, ana sepiyolit seviyesindeki malzemede sepiyolit hemen her zaman %10 ve daha fazla oranlarda bileşimde yer alır [12]. Monoklinik veya psödorombusal sistemde kristalleşen sepiyolit gözenekli (poroz) bir yapıya sahiptir Nemli olduğunda tırnakla çizilebilir, dil ile dokunulduğunda kil gibi çeker. Çok gözenekli olan türlerin yoğunluğu zaman zaman birin altına düşebilmektedir; kuruduğu zaman yoğunluğu düşeceğinden suda yüzme özelliği gösterir. Sepiyolitin sahip olduğu fiziksel özellikler, Çizelge 1 de, bazı lületaşı ve sepiyolit çeşitlerinin kimyasal bileşimleri Çizelge 2 de topluca verilmiştir. Fizikokimyasal özellikleri ise şu şekildedir.

2 Sorptif Özellikleri: Sepiyolit kendine has yapısı itibariyle son derece yüksek bir sorpsiyon özelliğine sahiptir ve kendi ağırlığının katı kadar su tutabilir. 300 C nin üzerine ısıtıldığında, yapısal değişikliklere ve gözeneklerin tahrip olmasına bağlı olarak, sorpsiyon kapasitesi azalır; sepiyolitin genleşme özelliği yoktur. Zeolitik su, yapısal zincirlerin kenarlarında magnezyum iyonlarına koordine olmuş su molekülleri ile hidrojen bağları oluşturur. Sepiyolit, genellikle su ve amonyum gibi polar moleküller ile polar olmayan bileşikleri ve nispeten daha az miktarda metil ve etil alkolleri adsorplayabilmektedir. Ancak, polar olmayan bileşiklerin adsorpsiyonu dış yüzeylerle sınırlı olup tutulan molekülün boyutuna ve şekline bağlıdır [4]. Yüzey Alanı Modifikasyonları: Sepiyolit süspansiyonları sulu ortamda ph 8.5 civarında tampon bir ph oluşturmaktadırlar. Beyaz ve kahverengi Türk sepiyolitleri ile ph ya bağlı olarak yapılan zeta potansiyel ölçümlerinde, beyaz sepiyolitin sıfır yük noktası (syn) ph 4, kahverengi sepiyolitin syn si ise ph=5 civarında bulunmuş ve katyon değişiminden dolayı özellikle çok değerlikli iyonların (Ca +2, Al +3, Pb +2, Co +2 ) magnezyum ile yer değiştirerek yüzeyin yükünü belirlemede önemli rol oynadıkları tespit edilmiştir[13]. Termal Özellikleri: Doğal sepiyolit; fiziksel adsorplanmış higroskopik su, kimyasal adsorplanmış zeolitik su, kristal yapıda bulunan bağıl su ve hidroksil suyu olmak üzere dört çeşit su içermektedir. Sepiyolite ısıl işlem uygulandığında, adı geçen su molekülleri nedeniyle, değişik termal davranışlar göstererek yapısal ve morfolojik değişimlere uğramaktadır. Katalitik Özellikleri: Kil minerallerinin katalitik aktivitesi, bunların yüzey aktivitelerinin bir fonksiyonudur. Heterojen katalizörlerin etkinlik, seçicilik, büyük yüzey alanı, mekanik sağlamlık ve termal duraylılık gibi önemli özellikleri, katalizör taşıyıcının gözenekli yapısı ile yakından ilgilidir. Bu ve buna benzer özelliklerinden dolayı sepiyolit minerali, son zamanlarda katalizör taşıyıcı olarak simektit ve kaolin grubu minerallere tercih edilmektedir. Sepiyolit hem asidik hem de bazik merkeze sahip olması nedeniyle, asit-baz çift fonksiyonlu bir katalizördür [14]. 3.Kullanım Alanları: Sepiyolitin sorpsiyon kapasitesi, diğer killerden daha yüksektir. Mekanik direnç ile birlikte bu özellik, su ve yağ absorbanı olarak çok çeşitli alanlarda kullanımına imkân verir. Sepiyolit ayrıca yüksek oranda rutubet ve organik buharı emme kapasitesine sahiptir. Başlangıçta absorpsiyon hızı, silika jel veya aktif alüminaya göre daha düşük olmasına karşın hegzan, benzen ve metil alkol gibi organik sıvıları çok daha yüksek kapasitede absorbe edebilir. İstenmeyen kokuları absorbe etme konusunda büyük bir kapasiteye sahip olan sepiyolitin en büyük tüketim alanı, evcil ve ahır hayvanlarının artıklarının emilmesinde hayvan altlığı (pet-litter) olarak kullanımıdır. Özellikle Avrupa da kedi toprağı (cat-litter) olarak bol miktarda tüketilmektedir Halen bu alanda Avrupa pazarı 1 milyon ton civarında olup buna, ağır killer olarak tanımlanan Cabentonit (fuller s earth) ve Na-bentonit; hafif killer (LWC) olarak adlandırılan sepiyolit, paligorskit ve diyatomit; silisli mineraller; talaş veya sentetik malzemeler dahildir. Bu pazar her geçen yıl istikrarlı bir şekilde büyümektedir. Deterjan ve temizlik maddelerinde kullanımı son yıllarda incelemeye alınan yüksek iyon değişim kapasitesine sahip killer, sert suların yumuşatılması işlemlerinde uygulama alanı bulmaktadır [4]. Sepiyolitin reolojik özellikleri, sepiyolitli süspansiyonları çok yararlı bir tiksotropi (süspansiyonda katı tanelerin çökmeye karşı gösterdikleri direncin, süspansiyonun hareketlenmesiyle azalıp, durgun halde iken artması) malzemesi ve kalınlaştırıcı (thickener) haline getirir. Sepiyolitin bir diğer önemli reolojik özelliği de, diğer killere göre tuzlu ortamlarda daha duraylı olmasıdır [4]. Sepiyolit likit polyester reçinelerinde kalınlaştırıcı (thickener) ve tiksotropi sağlayıcı katkı maddesi olarak kullanılır. Böylece pigmentlerin çökmesi ve uygulamadan sonra eğilmesi önlenmektedir. Sepiyolitin bu tür organik ortamlarda kullanılabilmesi için hidrofil yüzeylerinin polyester ile uyumlu hale getirilmesi gerekir. Günümüzde sondaj çamuru olarak genellikle kil süspansiyonları kullanılmaktadır. Sepiyolit elektrolit varlığına karşı minimum hassasiyet gösterdiğinden, tuzlu ortamlarda, diğer killere (bentonit vs.) göre daha duraylıdır ve bu özelliğiyle, petrol sondajlarında kullanılan sondaj çamurlarında tercih edilen bir kil mineralidir [4, 19]. Özellikle laflinit kilinin (Nasepiyolit) su bağlama özelliklerinin keşfedilmesinden sonra, bunun katkı maddesi olarak filtrasyon yeteneği zayıf olan sepiyolit çamurlarına katılması düşünülmüş ve bu bağlamda olumlu sonuçlar alınmıştır. Ayrıca, laflinitin tuz kirlenmesinden de etkilenmediği belirlenmiş ve bu karışımın tuzlu çamur yapımında kullanılabileceği ortaya konmuştu[20]. Bazı Lületaşı ve Sepiyolit Çeşitlerinin Kimyasal Bileşimleri. Sivrihisar yöresine ait farklı havzalardan alınan sepiyolit numuneleri ile sondaj çamuru katkı maddesi elde etmek için yapılan araştırmalardan olumlu sonuçlar alınmıştır [21]. Sepiyolit, bentonit, lignosülfonat ve diğer bağlayıcılar kullanılarak yapılan araştırmalar sonucunda, sepiyolitin diğerlerinden daha iyi bağlayıcı özelliğe sahip olduğu tespit edilmiştir. Bu nedenle balık, kümes hayvanları ve küçük baş hayvan yemlerinin peletlenmesinde yaygın olarak kullanılmaya başlamış ve domuzlar için kullanılan yağlı tip yemlerden tavşanlar için kullanılan lifsi yemlere kadar bir çok farklı türde yemlerin peletlenmesinde başarılı sonuçlar elde edilmiştir. Kauçuk sanayinde, organik ve inorganik bileşimli dolgu maddeleri kullanılır. Halen kullanılan inorganik dolgu maddesi iki tiptir. Bunlar; örneğin silika gibi, kimyasal olarak çöktürülmüş malzemeler ile sepiyolit gibi mikronize doğal malzemelerdir. Dolgu maddeler ayrıca, kuvvetlendirici (re-inforcing), yarı kuvvetlendirici (semi-inforcing) ve seyrelticiler olarak da gruplandırılabilirler. [4, 22]. Asbestli sürtünme malzemeleri, motorlu araçların fren sistemlerinde kullanılan geleneksel malzemelerdir. Ancak, 1970 li yıllardan itibaren asbestin insan sağlığı üzerindeki kanserojen etkisi, gelişmiş ülkelerde, alternatif olarak kullanılabilecek bir çok doğal ve sentetik malzeme üzerinde araştırmalar yoğunlaştırılmış, lifsi yapıda olması ve buna karşılık kansorejen etkisinin asbeste kıyasla son derece düşük olması dolayısıyla, sepiyolitin asbest yerine kullanılması gündeme gelmiştir. Halen üretilmekte olan asbestli sürtünme malzemeleri ile karşılaştırıldığında, sepiyolitli sürtünme malzemelerinin daha iyi ısıl direnç, düşük sürtünme, düşük özgül ağırlık ve presle daha iyi şekillendirme özelliklerine sahip olduğu belirlenmiştir. Sepiyolit kullanım alanları Şekil 1 de verilmektedir. SEPİYOLİTİN KULLANIM ALANLARI

3 Sorptif Uygulamalar Katalitik Uygulamalar Reolojik Uygulamalar Diğer Uygulamalar Hayvan altlığı (pet-litter) Renk giderici madde Tarım ve böcek ilaçları taşıyıcısı İlaç sanayiinde Sigara filtrelerinde Deterjan ve temizlik maddelerinde Karbonsuz kopya kâğıdı ve deodorant etkili kâğıt yapımında Katalizör taşıyıcı olarak Polyesterlerde Boyalarda Asfalt kaplamalarında Gres kalınlaştırı Kozmetiklerde Plastisollerde Tarımda Toprak düzenleyici Akışkan taşıyıcı Tohum kaplama maddesi Gübre süspansiyonlarında Besicilikte Gelişimi hızlandırıcı İlave katkıları taşıyıcı Sondaj çamuru olarak Kauçuk sanayiinde Seramik üretiminde Fren balatalarında asbest yerine Lif takviyeli çimento üretiminde Kaplanmış ark-kaynak elektrotlarında Biyoreaktörlerde Şekil 1. Sepiyolit Kullanım Alanları 4. Nitelikleri ve Sınırlamalar: Sepiyolitin sorpsiyon kapasitesi, diğer killerden daha yüksektir. Mekanik direnç ile birlikte bu özellik, su ve yağ absorbanı olarak çok çeşitli alanlarda kullanımına imkân verir. Sepiyolit ayrıca yüksek oranda rutubet ve organik buharı emme kapasitesine sahiptir. Başlangıçta absorpsiyon hızı, silika jel veya aktif alüminaya göre daha düşük olmasına karşın hegzan, Çizelge yılı Avrupa Kedi Toprağı (Cat-Litter) Pazarı (1000 ton). ÜLKE HAFİF MALZEMELER AĞIR KİLLER TOPLAM Almanya Fransa İngiltere Hollanda İtalya Belçika İsviçre İsveç İspanya Avusturya Danimarka Finlandiya Norveç Portekiz TOPLAM benzen ve metil alkol gibi organik sıvıları çok daha yüksek kapasitede absorbe edebilir. İstenmeyen kokuları absorbe etme konusunda büyük bir kapasiteye sahip olan sepiyolitin en büyük tüketim alanı, evcil ve ahır hayvanlarının artıklarının emilmesinde hayvan altlığı (pet-litter) olarak kullanımıdır. Özellikle Avrupa da kedi toprağı (cat-litter) olarak bol miktarda tüketilmektedir Halen bu alanda Avrupa pazarı 1 milyon ton civarında olup buna, ağır killer olarak tanımlanan Cabentonit (fuller s earth) ve Na-bentonit; hafif killer (LWC) olarak adlandırılan sepiyolit, paligorskit ve diyatomit; silisli mineraller; talaş veya sentetik malzemeler dahildir. Bu pazar her geçen yıl istikrarlı bir şekilde büyümektedir. Çizelge 3 de yılı Avrupa Kedi Toprağı (Cat-Litter) Pazarı verilmektedir. Deterjan ve temizlik maddelerinde kullanımı son yıllarda incelemeye alınan yüksek iyon değişim kapasitesine sahip killer, sert suların yumuşatılması işlemlerinde uygulama alanı bulmaktadır [4]. Sepiyolitin reolojik özellikleri, sepiyolitli süspansiyonları çok yararlı bir tiksotropi (süspansiyonda katı tanelerin çökmeye karşı gösterdikleri direncin, süspansiyonun hareketlenmesiyle azalıp, durgun halde iken artması) malzemesi ve kalınlaştırıcı (thickener) haline getirir. Çizelge Sepiyolitin 4. Hayvan bir diğer Yemi önemli İçin reolojik Kullanılan özelliği Sepiyolitlerin de, diğer Özellikleri killere göre tuzlu ortamlarda daha duraylı olmasıdır [4]. Sepiyolit likit polyester reçinelerinde kalınlaştırıcı (thickener) Kek Önleyici ve tiksotropi sağlayıcı katkı maddesi olarak kullanılır. Özellikler Böylece pigmentlerin çökmesi Bağlayıcı ve uygulamadan Reaktif-Taşıyıcı sonra eğilmesi önlenmektedir. Sepiyolitin bu tür organik Tane Boyutu ortamlarda (mesh kullanılabilmesi ASTM) için hidrofil 100 yüzeylerinin polyester ile uyumlu hale getirilmesi gerekir. Günümüzde Bulk Yoğunluk(g/l) sondaj çamuru olarak genellikle kil süspan-siyonları kullanılmaktadır. Sepiyolit elektrolit varlığına karşı minimum hassasiyet gösterdiğinden, tuzlu ortamlarda, diğer killere (bentonit vs.) göre daha duraylıdır ve Nem (%) bu özelliğiyle, petrol sondajlarında kullanılan sondaj çamurlarında tercih edilen bir kil mineralidir [4, 19]. Westinghouse Yağ Adsorbsiyonu(%) Özellikle laflinit kilinin (Na-sepiyolit) su bağlama özelliklerinin keşfedilmesinden sonra, bunun katkı maddesi olarak Linseed filtrasyon Yağ Absorbsiyonu yeteneği zayıf (%) olan sepiyolit 93 5 çamurlarına -- katılması düşünülmüş ve bu bağlamda olumlu Mohs Sertliği Katyon Değişim Katsayısı(meq/100g) Su Tutma (%)

4 sonuçlar alınmıştır. Sepiyolit, bentonit, lignosülfonat ve diğer bağlayıcılar kullanılarak yapılan araştırmalar sonucunda, sepiyolitin diğerlerinden daha iyi bağlayıcı özelliğe sahip olduğu tespit edilmiştir. Bu nedenle balık, kümes hayvanları ve küçük baş hayvan yemlerinin peletlenmesinde yaygın olarak kullanılmaya başlamış ve domuzlar için kullanılan yağlı tip yemlerden tavşanlar için kullanılan lifsi yemlere kadar bir çok farklı türde yemlerin peletlenmesinde başarılı sonuçlar elde edilmiştir. Çizelge 4 de hayvan yemi için kullanılan sepiyolitlerin özellikleri verilmektedir. Kauçuk sanayinde, organik ve inorganik bileşimli dolgu maddeleri kullanılır. Halen kullanılan inorganik dolgu maddesi iki tiptir. Bunlar; örneğin silika gibi, kimyasal olarak çöktürülmüş malzemeler ile sepiyolit gibi mikronize doğal malzemelerdir. Dolgu maddeler ayrıca, kuvvetlendirici (re-inforcing), yarı kuvvetlendirici (semiinforcing) ve seyrelticiler olarak da gruplandırılabilirler. [4, 22]. Asbestli sürtünme malzemeleri, motorlu araçların fren sistemlerinde kullanılan geleneksel malzemelerdir. Ancak, 1970 li yıllardan itibaren asbestin insan sağlığı üzerindeki kanserojen etkisi, gelişmiş ülkelerde, alternatif olarak kullanılabilecek bir çok doğal ve sentetik malzeme üzerinde araştırmalar yoğunlaştırılmış, lifsi yapıda olması ve buna karşılık kansorejen etkisinin asbeste kıyasla son derece düşük olması dolayısıyla, sepiyolitin asbest yerine kullanılması gündeme gelmiştir. Halen üretilmekte olan asbestli sürtünme malzemeleri ile karşılaştırıldığında, sepiyolitli sürtünme malzemelerinin daha iyi ısıl direnç, düşük sürtünme, düşük özgül ağırlık ve presle daha iyi şekillendirme özelliklerine sahip olduğu belirlenmiştir. 5. Ülkemizde ve Dünyada Rezerv Üretim, Tüketim ve Ticareti: Dünyada lületaşı tipi sepiyolit yatakları, ülkemiz dışında başlıca Somali, Tanzanya, Kenya ve Meksika da bulunmaktadır. Somali Cumhuriyeti nde iyi kaliteli, düşük yoğunluklu ve yüksek poroziteli lületaşı ile birlikte sedimanter (tabakalı) sepiyolit oluşumları da mevcuttur. Yataklar Mogadişu nun 350 km kuzeybatısında, El- Bus civarında, Mudugha dadır. Bunların toplam rezervleri, 2 milyon tonu görünür olmak üzere, milyon ton civarında tahmin edilmektedir. Tanzanya lületaşı hakkında ayrıntılı bilgi bulunmamakla beraber, çeşitli kalitelerde beyaz, açık yeşil ve açık kahverengi renklerde olduğu bilinmektedir. Kenya lületaşı yatakları, Kenya-Tanzanya sınırında Amboseli Gölü kenarında Sinya da bulunmakta ve kuzeye doğru Kenya içinde devam etmektedir. Meksika daki nodüllü veya bloklu yapıdaki iki yatak ticari olarak işletilmeye elverişsizdir. Bunlar dışında Madagaskar, Fas, İran, Hindistan, Fransa, Yugoslavya, Çekoslovakya, Yunanistan, Kırım, İspanya, Avusturya ve ABD vs. gibi pek çok ülkede sepiyolit varlığı bilinmekle beraber, ticarî değerleri ve rezervleri hakkında yeterli bilgi edinilememiştir [15]. Dünya sedimanter sepiyolit üretiminin hemen hemen tamamı İspanya tarafından karşı-lanmaktadır. Pek çok sepiyolit yatağı bulunan bu ülkeye ait sepiyolit rezervleri milyon ton civarındadır [16]. İspanya dışında Çin Halk Cumhuriyeti nde bazı ekonomik sepiyolit yataklarının varlığı bilinmektedir. Bu sepiyolit oluşumları son derece uzun lifli olup asbesti andırmaktadır. Şekil 2 de çeşitli ülkelerin sepiyolit ve Atapuljit üretim kapasiteleri verilmektedir. Kalite olarak Dünyada rakipsiz olan Türkiye lületaşı oluşumları, Eskişehir ve Konya illerinde bulunmakla beraber, en fazla ekonomik öneme sahip olan ve uzun yıllardan beri işletilenler Eskişehir ili civarında yer almaktadır. Eskişehir in doğusunda Sepetçi, Margı, Sarısu, Kayı, Gökçeoğlu ve Türkmentokat bölgesi ile batısında Nemli-Dutluca bölgeleri lületaşı açısından en önemli bölgelerdir ve bu yörelerde 2000 yıldan beri üretim faaliyetleri sürdürülmektedir. Buradaki bazı üretim alanlarının mümkün rezervleri Çizelge 5 de verilmiştir. Türkiye nin ekonomik olarak değerlendirilebilecek sanayi veya tabakalı tip sepiyolit yatakları, Eskişehir, Çanakkale, Bursa, Kütahya ve Isparta da bulunmaktadır. Eskişehir civarında, Neojen yaşlı göl fasiyesinde sedimanter olarak teşekkül eden sepiyolit zuhurlarına ait mümkün rezerv verileri Çizelge 6 da gösterilmiştir [17]. Bunların dışında, sepiyolit içeriği %50 nin altında olan ve dokusal özellikleri itibarıyla hayvan yaygısı (pet-litter) olarak kullanılabileceği saptanan oluşumlar belirlenmiştir. %50 nin üzerinde sepiyolitli cevher rezervi, görünür rezerv bazında 1.5 milyon ton civarındadır. Hayvan yaygısı (pet-litter) olarak kullanılmaya elverişli sepiyolit rezervlerinin ise, bir kaç milyon ton civarında olduğu tahmin edilmektedir [15] Üretim(ton) Pakistan (at) İspanya (sep) Avustralya (at) Senegel (at) G.Afrika (at) İspanya (at) Diğer ABD (at-sep)

5 Şekil 2. Çeşitli Ülkelerin Sepiyolit(sep) ve Atapuljit(at) Üretim Kapasiteleri (Diğer: Ukrayna, Türkiye, Çin) Çizelge 5. Eskişehir Civarındaki Bazı Üretim Alanlarının Lületaşı Rezervleri [18]. BÖLGE Sarısu Bölgesi Kayıköyü Bölgesi Gökçeoğlu Bölgesi REZERV sandık * ton TOPLAM * 1 sandık=12 kg Çizelge 7. Yıllara Göre Türkiye Lületaşı Üretimi Dağılımı [3, 17]. YILLAR MİKTAR, kg * 1996 * *) D.İ.E. tarafından gizlilik nedeniyle bilgi verilememiştir. Çizelge 6. Eskişehir Civarındaki Bazı Bölgelerin Tabakalı Sepiyolit Rezervleri (ton) [18]. BÖLGE Yörükçayır Kepeztepe Çerkezkireç Söğütlük TOPLAM REZERV (mümkün) ,680,000 Türkiye de lületaşı üretimi geniş çapta, batı ülkelerinden gelen dış talebin artması ile 1850 yıllarında başlamış, 1890 yılına kadar lületaşı madenciliği ve üretimi en üst düzeye ulaşmıştır. Bu döneme ait üretim değerleri yoktur; ancak, ihracat rakamları mevcuttur arası dönemde üretim (ihracat), yılda sandığa düşmüş, Balkan harbinin başlaması ile de tamamen durmuştur arası sürekli harp yılları döneminde üretim, ortalama yılda 200 sandık kabul edilebilir yılından itibaren lületaşı madenciliği yeniden canlanmaya başlamış ve 1962 yılında üretim 3651 sandığa ulaşmıştır. Çizelge 7 de da görüldüğü gibi, 1970 yılından itibaren lületaşı üretimi önemli ölçüde gerilemiştir [3, 15].Ülkemizde tabakalı sepiyolit (sanayi sepiyoliti) üretimi, Eskişehir-Sivrihisar güneyi Neojen havzasında, İlyaspaşa ve Yenidoğan köyleri civarındaki ocaklarda zaman zaman yürütülmektedir. Buna ilaveten, Günyüzü-Kayakent civarında da sepiyolitli dolomit üretimi yapılmaktadır [15]. Ülkemiz sepiyolit ihracatında her geçen yıl gözardı edilemeyecek bir ihracat artışı olmaktadır. Buna ait bir değerlendirme Çizelge 8 de verilmektedir. Çizelge 8. Son Yıllardaki Türkiye Sepiyolit İhracatı Yıllar Miktar (ton) Değer ($) Birim Fiyat ($/t) * (*) Ocak-Ekim

6 Üretim (ton) 6. Pazarlama Koşulları, Başlıca Alıcı ve Satıcı Firmalar: Sektörde faaliyette bulunan tabakalı sepiyolit üreticileri şunlardır Turan Madencilik A.Ş. : Merkezi İstanbul da olan ve Japon Toyota Tsusho Corp. un önemli bir payla ortağı bulunduğu Turan Madencilik, Eskişehir in güneydoğusunda İlyaspaşa civarındaki ocaklardan yılda ton kahverengi sepiyolit üretimi gerçekleştirmekte ve üretilen cevherin tamamı, Toyota otomotiv endüstrisinde kullanılmak üzere Japonya ya ihraç edilmektedir. İhraç edilen sepiyolitin (hava kurutmalıyığın) 1991 yılı rakamlarına göre FOB fiyatı 65 $/ton olup Japonya ya nakli ton başına 45 $ lık ek bir fiyat artışı gerektirmektedir. Ocakta üretilen ve rengi içerdiği %3 C dan ileri gelen kahverengi sepiyolit, %40 civarında bir rutubete sahip olup güneşte kurutma ile bu rakam %22 ye ve daha sonra uygulanan mekanik kurutma işlemi ile %5 e düşürülmektedir. Şirket ayrıca İtalya da Laviosa Chimica Mineraria firmasına %97 saflıkta sepiyolit temin etmektedir. Bunların dışında şirket, bir İngiliz firması ile lisans anlaşması yapmış olup 1993 yılında 8000 ton civarında kedi toprağı (cat-litter) malzemesi ihraç etmiştir [17]. Mayaş Madencilik A.Ş. : Şirketin merkezi İstanbul da olup, adresi, tel. ve fax. numarası aşağıdaki verilmiştir: Kalamış Fener Caddesi, No. 7/1 Kadıköy/İstanbul, Tel.(0216) , Fax. (0216) Aynı şirketin bir diğer kardeş kuruluşu olan Dolsan A.Ş. de, Eskişehir de faaliyet göstermektedir. Aralık-1997 yılı itibariyle tonu 45 $ dan (FOB fiyat) beyaz sepiyolit ihracatı yapan bu şirketin Tel. No. (0222) dür. Doğuş Mad. Müş. A.Ş.: Şirketin merkezi Eskişehir de olup Ankara da da bir şubesi bulunmaktadır (Adres: 2 Eylül Caddesi, No. 10/11-12, Eskişehir, Tel. (0222) , Fax. (0216) Koral Industrial Minerals Madencilik San. ve Tic. Ltd. Şti.: Şirketin merkezi İstanbul da olup ocaklar Eskişehir-Sivrihisar da bulunmaktadır (Adres: Caferağa Dr. Esat Işık Caddesi, Kadıköy-İstanbul Tel. (0216) , Fax. (0216) Ülkemiz dışında dünyada en önemli lületaşı üreticisi Somali dir. Somali de 1990 yılında 10 ton, tanzanya da da benzer üretim yapılmaktadır (DPT, 1996). Sanayi sepiyoliti olarak adlandırılan sedimanter sepiyolitin ABD, Çin ve Türkiye de az miktarda üretimi dışında, İspanya dünya pazarını tek başına elinde tutmaktadır. İspanya da değişik yıllarda üretilmiş sepiyolit miktarları Şekil 3 de verilmiştir [16,17]. Üretilen sepiyolitin %90 ı ihraç edilmektedir. Söz konusu üretimi gerçekleştiren İspanya nın önde gelen üretici firmaları, Tolsa SA, Sepiol SA, MYTA, Minas Volcan SA, BENESA, Minas de Pareja SA dır Yıllar Şekil 23. İspanya da Üretilen Sepiyolitin Yıllara Göre Dağılımı. 7. Satış Fiyatları: Beyaz sepiyolitin cat litter amaçlı ihracat FOB fiatı $/ton, petrol endüstrisi için kullanılan siyah sepiyolitin ise, öğütülmüş ve torbalanmış halse FOB 135 $/ton dur. Çizelge 8 de ihracat verileri değerlendirildiğinde sepiyolit ihraç birim fiyatlarının 114 $/t a ulaştığı görülmektedir. 8. Yerine Geçebilecek Mineraller, Geri Kazanım Olanakları: Hayvan yemi üretiminde sepiyolitin yerine geçebilecek mineraller, bentonit, perlit, talk, vermikülit ve zeolitlerdir. Absorbent pet litter olarak yerine geçebilecek mineraller; bentonit, diatomit, kaolin, pümis, propillit, talk, vermikülit ve zeolit, kalınlaştırıcı ve jel yapıcı olarak kullanım alanında, yerine geçebilecek mineraller ise, bentonit, çeşitli polimerler, ve selülozik kalınlaştırıcılar olarak görülmektedir. Sepiyolitin geri kazanımı sözkonusu olmamaktadır.

7 9. Özel Özet Bilgi ve Yorumlar: Yurtiçi lületaşı imalat sektörünün çok yüksek kapasitesine rağmen, iç piyasada yeterince ham lületaşı bulunamaması ve zaten yetersiz olan üretimin iç piyasa yerine dış pazarlara kayması nedeni ile, bir tedbir olarak ham lületaşı ihracatı durdurulmuştur. Ancak, bu tedbire paralel olarak, lületaşı üretimini artırıcı rasyonel tedbirler de alınmadığından lületaşı üretimi giderek gerilemiş ve geleneksel lületaşı madenciliği yok olma aşamasına gelmiştir. Bu sonuca gelinmesinde bir diğer neden olarak, sığ derinliklerdeki rezervlerin azalmış olması, daha derin işletmelerde yeraltı suyu probleminin ortaya çıkması ve bu problemi bertaraf edebilecek teknolojinin temin edilememesi gösterilebilir. Diğer yandan son yıllarda Türkiye nin sepiyolit ihracatında önemli aşamalar kaydedilmektedir. Kaynakça [1] Vicente Rodriguez, M.A., Lopez Gonzalez, J.D. and Banares Munoz, M.A., 1994, Acid Activation of a Spanish Sepiolite, Physicochemical Charakterizatio, free Silica Content and Surface Area of the Solids obtained, Clay Minerals 29, [2] Fersman, A.E., 1913, Research on Magnesium Silicates, Zap. Imp. Akad. Nauk 32, [3] Sarıiz, K. ve Nuhoğlu, İ., 1992, Endüstriyel Hammadde Yatakları ve Madenciliği, Anadolu Üniversitesi Yayınları, No. 636, Eskişehir, [4] Alvarez, A, 1984, Sepiolite: Properties and Uses, In: A.Singer and E. Galan, eds. Palygorskite-Sepiolite. Occurrences, Genesis and Uses, Developments in Sedimentology 37, Elsevier, Amsterdam, [5] Sarıkaya, Y., Yücel, A., Eğilmez, Ö., Makul, G., Almaç, R., Harman, I. ve Bozdoğan, İ., 1985, Lületaşı (Sepiolite) Parçacıklarının Sigara Filtresinde Duman Süzgeci Olarak Kullanılması, II. Ulusal Kil Sempozyumu, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, [6] Yeniyol, M. ve Öztunalı, Ö,., 1985, Yunak Sepiyolitinin Mineralojisi ve Oluşumu, 2. Ulusal Kil Sempozyumu, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, [7] ITIT, 1993, Utilization of Sepiolitic and Mg-Bearing Clays in Turkey: MTA/Turkey - GIRIN/Japan Joint Research Project Final Report, ITIT Project No , MTA Kütüphane No. 400 (U890), Ankara. [8] Singer, A. and Galan, E., 1984, Palygorskite-Sepiolite, Occurrences Genesis, and Uses, Developments in Sedimentology 37, Elsevier, New York, 352 p. [9] Caillere, S., 1951, Sepiolite. In: G.W. Brindley, x-ray Idendification and Structures of Clay Minerals, Mineral Society, London, [10] İrkeç, T., 1995, Regresyondaki Türkiye Madencilik Sektörü İçin Yeni Bir Umut: Sepiyolit, VII. Ulusal Kil Sempozyumu, Ankara. [11]Jones, B.F. and Galan, E., 1988, Hydrous Phyllosilicates (Exclusive of Micas). In: S.W. Bailey (Editor), Sepiolite and Palygorskite, Reviews in Mineralogy. [12]Yeniyol, M., 1992, Yenidoğan (Sivrihisar) Sepiyolit Yatağının Jeolojisi, Mineralojisi ve Oluşumu, MTA Dergisi 114, [13]Sabah, E., Sağlam, H., Özdağ, H., Çelik, M.S., Türk Sepiyolitlerinin Elektrokinetik Özellikleri, IV. Seramik Kongresi Bildirileri, s , Eskişehir, Eylül [14]Çetişli, H., 1985, Asetik Asit ile n-bütanolün Eskişehir Sepiyoliti Üzerine Esterleşmesi, A.Ü. Mühendislik- Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt II, sayı 1, Eskişehir, [15]DPT, 1996, Lületaşı, Tabakalı Sepiyolit, Atapulgit (Paligorskit), Devlet Planlama Teşkilatı VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı Özel İhtisas Komisyonu, Diğer Endüstri Mineralleri Çalışma Grubu Raporu, Cilt 1, Yayın No: DPT 2421-ÖİK :480, Ankara, [16]Gonzalez-Barros, M.R., 1995, Spanish Industrial Minerals and Rocks, Industrial Minerals, May, [17]Can, G., 1992, Dünya da ve Türkiye de Sepiyolitik Kil, MTA Fizibillite Etüdleri Dairesi, Ankara, 1-8. [18]Kırıkoğlu, S., 1990, Endüstriyel Hammaddeler, İ.T.Ü Yayınları, Sayı 14118, İstanbul. [19]Chambers, C.P.C., 1959, Some Industrial Applications of the Clay Mineral Sepiolite, Silicates Inds., April, [20]Serpen, U., Ece, Ö.I., Özkan, B. ve Gök, İ.M., 1997, Laughlinite, Nontronite ve Sepiyolit Minerallerinin Jeotermal Sondaj Çamuru Olarak Kullanılması, VIII. Ulusal Kil Sempozyumu, DPÜ, Kütahya, [21]Öcal, H., Gençoğlu, H. ve İrkeç, T., 1995, Eskişehir-Sivrihisar Sedimanter Sepiyolitlerinin Teknolojik Özellikleri, VII. Ulusal Kil Sempozyumu, Ankara. [22]Tolsa Research Report [23]Fahey, J.J., Ross, M. and Axelrod, D.J., 1960, Loughlinite, a New Hydrous Sodium Magnesium Silicate, Am. Mineral., 45,