DİYABETLİ HASTALARDA AYAK BAKIMI VE AYAKKABI KULLANIM ALIŞKANLIKLARININ BELİRLENMESİ 1

Transkript

1 HAKEMLI HEMŞIRELIK ARAŞTIRMALARI DERGISI INTERNATIONAL REFEREED JOURNAL OF NURSING RESEARCHES UHDULUSLARARASI DİYABETLİ HASTALARDA AYAK BAKIMI VE AYAKKABI KULLANIM ALIŞKANLIKLARININ BELİRLENMESİ 1 DETERMINATION OF FOOT CARE AND FOOTWEAR HABITS IN PATIENTS WITH DIABETES Gülay GÜLŞEN 1, Nermin OLGUN 2 1 Ondokuz Mayıs Üniversitesi Hastanesi, Samsun / Türkiye 2 Acıbadem Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, İstanbul / Türkiye Öz: Amaç: Araştırmanın amacı diyabetli hastaların ayak bakımı ve ayakkabı kullanım alışkanlıklarını belirlemektir. Yöntem: Retrospektif ve tanımlayıcı tipteki bu araştırmada veriler literatür doğrultusunda araştırmacı tarafından geliştirilen Birey Tanıtım Formu ve Ayak Bakımı ve Ayakkabı Kullanım Alışkanlıkları Formu ile toplandı. Araştırmanın evrenini bir üniversite hastanesi kliniğinde yatarak tedavi olan, rastgele seçilen ve araştırmaya katılmayı kabul eden 238 diyabetli hasta oluşturdu. Veriler Nisan 2013-Nisan 2014 tarihleri arasında toplandı. Çalışma Yüzdelik ki-kare testi ve Fisher kesin ki-kare testleri ile analiz edildi. Bulgular: Araştırma grubunda %23.1 i tip 1 diyabetli hasta, %76.9 u tip 2 diyabetli hasta olup, yaş ortalaması 49.23±14.81 (Kadın:49.16±15.21, Erkek: 49.31±14.39) dir. Diyabetli hastaların %36.6 sı 0-5 yıldır, %26.5 i 6-10 yıldır, %37 sinin 11 yıl ve üzeri diyabetli olduğu saptandı. Araştırma grubundaki diyabetli hastaların %6.3 ü diyetle tedavi olurken, %18.1 i oral antidiyabetik (OAD) ile %45.4 ü insülinle, %30.2 si insülin+oad ile tedavisine devam ettiği belirlendi. Metabolik parametrelerde diyabetli hastaların glikozillenmiş hemoglobin (HbA1c) ortalamaları 9.99±2.20 dir. Araştırma grubumuzda düzenli muayeneye geldiğini söyleyen diyabetli hasta sayısı %48.7 dir. Daha önce ayak bakımı ile ilgili bir kez eğitim aldığını söyleyen hasta sayısı %15.2 iken, %69.7 si hiç eğitim almadığını belirtti. Ayaklarını her gün kontrol ettiğini söyleyen hasta sayısı %54.6 dır. Diyabetik ayak eğitimi alan ve eğitim almayan grup arasında ayakkabının içinin giymeden kontrol edilmesi, evde terlik kullanımı, çorap değişim sıklığı, ayak yıkanan suyun ısısı ve günlük ayak kontrolünün yapılması gibi birçok karşılaştırma parametresinde farklılıklar bulundu (p<0.05). Aynı zamanda diyabetin tipi ile ilgili yapılan karşılaştırma parametrelerinde de; tırnakların kesilme şekli, parmak arası kurulama, çorap değişim sıklığı, ayakta kurulama ve çatlama olması gibi pek çok risk faktöründe de anlamlı fark olduğu saptandı (p<0.05). Sonuç: Özellikle ayak bakımının takibi konusunda verilen eğitimlerin etkili olduğu, bu nedenle de sürekliliğinin olması gerektiği düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler: Diyabet, Ayak Bakımı, Diyabet Eğitimi Abstract: Aim: The aim of this study was to determine foot care management and shoe use habits of diabetic patients. Methods: This was a retrospective descriptive study designed according to litearture in which data were collected using Personal Introduction Form and Foot Care and Shoe Use Habits Form. Two-hundred and thirty-eight diabetic patients hospitalized at a university hospital who were willing to participate, were randomly included in the study. All data were collected between April 2013 and April Data were analyzed by percentages, Chi square and Fisher s exact test. Results: The percentages of type 1 and type 2 diabetic patients were 23,1% and 76,9%, respectively. The average age was 49.23±14.81 (female: 49.16±15.21, male: 49.31±14.39). The duration of diabetes was 0-5 years in 36.6%, 6-10 years in 26.5% and 11 years in 37% of the patients. The types of treatment were diet in 6.3%, oral antidiabetics (OAD) in 18.1%, insulin in 45.4% and insulin + OAD in 30.2% of the patients. The mean glycosylated hemoglobin was 9.99±2.20. Of all patients, 48.7% reported that they regularly came to check-ups and examinations. 15.2% of the patients had foot care education at least once and 69.7% of the patients never had foot care education. 54.6% of the patients reported that they examined their own feet every day. There were significant differences between patients who had and who did not have foot care education regarding control of inside of shoes before putting them on, use of slippers at home, frequency of socks change, temperature of water in which feet were washed and examination of own feet every day (p<0.05). Regarding the comparison of diabetes type; there were significant differences in the modality of cutting nails, drying between fingers, frequency of socks change and dryness and cracking of feet (p<0.05). Conclusion: Education for foot care follow-up is especially important and should be continued regularly. Key Words: Diabetes Mellitus, Foot Care, Diabetes Education Doi: /UHD (1) Sorumlu Yazar: Gülay GÜLŞEN, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Hastanesi, Samsun / Türkiye gulayb@omu.edu.tr Geliş Tarihi / Received: Kabul Tarihi/ Accepted: Makalenin Türü: Type ofarticle (Araştırma Uygulama / Research -Application) Çıkar Çatışması / Conflict of Interest:Yok / None Etik Kurul Raporu Var - Yes Ethics Committee (Ondokuz Mayıs Üniversitesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu Sayı:2012/140 Tarih: ) 38

2 GİRİŞ Günümüzde diyabet, sıklığı ve yarattığı sorunlar nedeniyle tüm dünyada önemi gittikçe artan bir sağlık sorunudur. Yaşam tarzındaki hızlı değişim ile birlikte gelişmiş ve gelişmekte olan toplumların tümünde özellikle tip 2 diyabet prevalansı hızla yükselmektedir yılı itibari ile dünyadaki diyabetli hasta sayısı 382 milyon iken bu sayının 2035 yılında %55 oranında artarak 592 milyona ulaşacağı öngörülmektedir (IDF, 2013). Türkiye de diyabetin artış hızının dünya ve Avrupa genelinin üzerinde olduğu belirtilmiştir (Satman et al., 2013:169-80). Her on saniyede bir üç kişide diyabet gelişirken, diyabet ve diyabete bağlı komplikasyonlar yüzünden her yıl 4,8 milyon kişi hayatını kaybetmektedir. Artan diyabetli hasta sayısı ve diyabetin geç teşhisi nedeniyle oluşan komplikasyonlar üzerinde durulması gereken önemli bir sosyo-ekonomik sorundur yılındaki diyabet harcamalarının Türkiye ye maliyeti 13 milyar Türk Lirası olmuştur. Dünyada ise 2011 yılında erişkinlere yönelik toplam sağlık hizmeti harcamalarının %11 i, olan 465 milyar doları diyabetle ilişkili tedavi ve bakım harcamalarından kaynaklanmıştır Ülkemizde 7 milyon kadar diyabet hastası olduğu bilinmektedir Bunların arasında bir milyonun üzerinde diyabetik ayak yarası olduğu ve e yakın ayakta da enfeksiyon olduğu bildirilmiştir (Satman et al., 2013:169-80). Diyabetin sebep olduğu nöropati, mikro ve makroanjiyopatik komplikasyonların birlikteliğinden doğan diyabetik ayak problemleri, diyabetli hastaların yaşam kalitesini azaltan mortalite ve morbiditenin artmasına neden olan en önemli komplikasyonlardan biridir (Cihangiroğlu, 2009:1-7; Çelik ve Öztürk, 2009:22-7). Diyabetik ayak diyabetli hastaların hastaneye başvurma nedenlerinin %20 sini oluşturmaktadır (Çelik ve Öztürk, 2009:22-7). Diyabetik ayak yaşam kalitesini bozar ve ağır iş gücü kaybına neden olur. Hastane yatışlarında ise kalış süresinin artmasıyla toplumsal ve ekonomik yük kaybı daha da artmaktadır (Erdoğan, 2010:34). Diyabetik ayak periferal nöropati, periferal vasküler hastalık ya da her iki tablonun bir arada oluşuna bağlı cilt fonksiyonlarının bozulmasıyla karakterize, ileri evrelerinde ülserasyonlara yol açabilen klinik bir tablodur (Erdoğan, 2010:34). Ayaklar hem diyabetlilerde hem de normal insanlarda zedelenme, travma, enfeksiyon oluşumuna en açık organlardır ve diyabetlilerde ayak daha kolay zedelenmektedir. Ayak ve parmaklardaki koruyucu duyunun azalması, kan dolaşımının ayaklarda yavaşlaması, terleme kaybı sonucu kuruluk ve çatlakların oluşması ile periferik damar hastalığı ve görme bozukluğu da mevcutsa ayaklar bir kat daha fazla risk altına girmektedir (Koçak ve Olgun 2009:28-37). Diyabetik ayak problemleri önlenebilir bir komplikasyondur. Diyabetli hastaların tanı aldığı andan 39

3 itibaren düzenli eğitimle beraber izlemleri ve koruyucu davranışların kazandırılması önemlidir. Önlem ve iyi bir hasta eğitimi, sağlık çalışanlarının duyarlılığı ve eğitimi ile çok yönlü ayak ülseri tedavisi ve düzenli izlem sonucu ayak ampütasyonlarının %49-85 oranında azaldığı bildirilmiştir (Yüksel, 2002:127-37). Dünya Sağlık Örgütü (WHO) nun 21. yüzyılda 21 Sağlık Hedefinde ise 2020 yılına kadar ayak ampütasyonlarının %3 oranında azaltılması hedeflenmektedir. Amerikan Diyabet Birliği diyabete bağlı ampütasyonların %40-50 oranında azalacağını bildirmiştir (ADA, 2009). Nontravmatik ayak ampütasyonlarının %40-60 ı diyabete bağlıdır. Ampütasyon ve diyabetik ayak yıllık maliyetinin yaklaşık olarak dolar arasında olduğu tespit edilmiştir (Çelik ve Öztürk, 2009:22-7; Greenman et al., 2005: ). Ayak ülserli diyabetli bir hastanın ortalama hastanede yatış süresi, ülseri olmayan bir diyabetliden en az %50 daha uzundur (TEMD, 2009:15-20). Kır ve arkadaşlarının (2009:6-13) bir üniversite hastanesinde yaptıkları çalışmada hastaların diyabetik ayak nedeniyle yatış oranı %28.8 olarak bulunmuştur. Yine aynı çalışmada diyabetik ayak problemi olan diyabetli hastaların diğer komplikasyonlar ile yatan diyabetlilere oranla daha fazla tıbbi harcamaya sebep olduğu saptanmıştır (Kır vd., 2009:6-13). Alt ekstremite ampütasyonlarının %85 inde ayakta ülser hikayesi vardır. Hastalığın başarılı bir biçimde tedavi ve izlenmesinde diyabetli hastanın etkin rolünün sağlanabilmesi için hasta eğitimi ve hastanın kendi kendine yardımı öğrenmesi büyük önem taşımaktadır (Edirne vd., 2001:88-91). Bu çalışma, endokrin kliniğinde yatarak tedavi gören diyabetli hastaların ayak bakımı ve ayakkabı kullanım alışkanlıklarını belirlemek amacı ile yapıldı. GEREÇ VE YÖNTEM Araştırma Tipi: Bu araştırma, tanımlayıcı retrospektif tipte bir çalışmadır. Evren ve Örneklem: Araştırmanın evrenini Nisan 2013-Nisan 2014 tarihleri arasında Ondokuzmayıs Üniversitesi Hastanesi Endokrin ve Metabolizma Hastalıkları kliniğinde yatarak tedavi olan ve araştırmaya katılmayı kabul eden 18 yaş üstü basit rastgele örnekleme yöntemi ile seçilen 238 Tip 1 ve Tip 2 diyabetli hasta oluşturdu. Verilerin Toplanması: Araştırmada veri toplamak amacıyla, ilgili literatür doğrultusunda araştırmacı tarafından geliştirilen Birey Tanıtım Formu ve Ayak Bakımı ve Ayakkabı Kullanım Alışkanlıkları Formu kullanıldı. Veriler araştırmaya katılmayı kabul eden diyabetli hastalara araştırmanın amacı açıklandıktan ve sözlü onamları alındıktan sonra yüz yüze görüşme yöntemi ile toplandı. Birey Tanıtım Formu-Ayak Bakımı ve Ayakkabı Kullanım Alışkanlıkları Formu: Diyabetli hastanın tanıtıcı özelliklerini içeren (cinsiyet, yaş, meslek, medeni durum, ekonomik durum, yaşadığı yer, eğitim düzeyi) sorularını kapsamaktadır. Anket 40

4 sorularının diğer kısmında kaç yıldır diyabetli olduğu, diyabetin tedavi şekli, mikrovasküler ve makrovasküler komplikasyonlar, hipertansiyon ve hiperlipidemi varlığı, sigara ve alkol kullanımının mevcut olup olmadığı soruldu. Diğer sorularda; diyabet için düzenli kontrollerine gidip gitmedikleri, ne sıklıkta muayeneye gittikleri, ayak bakımı eğitimi alma durumları, hastaneye diyabetik ayak nedeniyle yatış ve ampütasyon olup olmadığı öğrenilmek istenmiş, üç ayrı başlık altında ise ayakkabı kullanımı, çorap kullanımı ve tırnak bakımı ile ilgili bilgileri kapsayan sorular soruldu. Verilerin Değerlendirilmesi: Çalışmada elde edilen bulguların değerlendirilmesi SPSS (Statistical Package for Social) for Windows 15.0 programı kullanılarak yapıldı. Çalışma verileri değerlendirilirken tanımlayıcı istatistiksel metotları (frekans, yüzde, ortalama, standart sapma), ki-kare testi ve Fisher kesin ki-kare analizleri kullanıldı. Sonuçlar %95 güven aralığında, anlamlılık p<0.05 düzeyinde çift yönlü olarak değerlendirildi. Araştırmanın Sınırlılıkları: Araştırma sadece üniversite hastanesinde yapıldı. Diğer bir sınırlılık ise, sadece Endokrin ve Metabolizma Hastalıkları kliniğinde yatan diyabetli hastaların ele alınması ve diyabetlilerle hastane ortamında görüşülmesidir. Araştırmanın Etik İlkeleri: Çalışmanın uygulanabilmesi için, Ondokuzmayıs Üniversitesi Eğitim ve Araştırma Hastanesi etik kurulundan izin alındı. Araştırmanın yapılacağı kliniklerde görev yapan tüm çalışanlara ve araştırmaya dahil edilen diyabetli hastalara araştırmanın amacı ve uygulaması hakkında açıklama yapıldı. Yanıtların gönüllü olarak verilmesi gerekliliğinden araştırmaya alınacak bireylerin, gönüllü ve istekli olmalarına özen gösterildi, çalışmaya katılıp katılmamakta özgür oldukları açıklandı ve sözel onamları alındı. BULGULAR Araştırma grubunda %23.1 i tip 1 diyabetli hasta, %76.9 u tip 2 diyabetli hasta olup, %54.6 sı kadın cinsiyettedir. Araştırma grubundaki hastaların yaş ortalaması 49.23±14.81 (Kadın:49.16 ±15.21, Erkek: 49.31±14.39) dir. Diyabetli hastaların %78.2 si evlidir. Araştırmaya katılan diyabetli hastaların gelir durumuna bakıldığında çoğu diyabetli hasta (%63.4) gelirini giderine eşit olarak ifade etti. Diyabetli hastaların çoğunun ilköğretim mezunu oldukları (%40.3), %72.3 ünün çalıştığı ve %72.3 ünün şehirde yaşadığı belirlendi. Diyabetli hastaların %36.6 sı 0-5 yıldır, %26.5 i 6-10 yıldır, %37 sinin 11 yıl ve üzeri diyabetli olduğu saptandı. Araştırma grubundaki diyabetli hastaların %6.3 ü diyetle tedavi olurken, %18.1 i oral antidiyabetik (OAD) ile, %45.4 ü insülinle, %30.2 si insülin+oad ile tedavisine devam etmekteydi. Diyabetli hastaların komplikasyon durumuna bakıldığında %31.9 unda retinopati, %34.5 inde nöropati, %7.6 sında nefropati, %60.1 inde hipertansiyon, %46.6 sında hiperlipidemi mevcuttu. 41

5 Metabolik parametrelerde diyabetli hastaların glikozillenmiş hemoglobin (HbA1c) ortalamaları 9.99±2.20, açlık kan şekeri ortalamaları (AKŞ) ± mg/dl., tokluk kan şekeri ortalamaları (TKŞ) ± mg/dl dir. Araştırma grubumuzda düzenli muayeneye geldiğini söyleyen diyabetli hasta sayısı %48.7 dir. Diyabetli hastaların %23.5 i 0-3 ayda bir, %31.9 u 3-6 ayda bir, %20.6 sı yılda bir, (%23.9) u ise bir yıldan daha uzun bir sürede muayeneye gittiklerini belirtti. Diyabetli hastaların ayak bakımı eğitimini sorguladığımızda; daha önce ayak bakımı ile ilgili %15.2 si bir kez eğitim aldığını, %10.5 i iki kez eğitim aldığını, %4.6 sı üç kez ve üzeri eğitim aldığını belirtirken, %69.7 si hiç eğitim almadığını söyledi. Ayak bakımı eğitimi alan diyabetli hastaların %24.8 i hemşireden eğitim aldıklarını ifade etti. Ayağında yara açıldığını söyleyen diyabetli hasta oranı %15.1 ve %4.6 sı yara nedeniyle ameliyat olduğunu ve %7.1 i yara nedeniyle hastaneye yattığını ve %2.1 i diyabet nedeniyle ayak ampütasyonu olduklarını ifade etti. Çalışmamızdaki olgular ayak bakımı yapma alışkanlıklarının dağılımı açısından değerlendirildiğinde, hastaların yarısından çoğunun ayaklarını her gün kontrol ettiği (54.6), %77.3 ünün her gün ayaklarını duru (%54.6), ılık su ile (%48.7) yıkadığı, bez havlu ile (%68.1) kuruladığı ancak parmak aralarını kurulamadığı (%60.1), ayak yıkama suyunu evde başka birinin kontrol etmediği (%87.8), evde terlik kullandığı (%56.3), ayaklarına (%71.8), ve parmak aralarına nemlendirici krem kullanmadığı (%84.7), ayaklarını sıcak su torbası, soba ve ısıtıcıda ısıtmadığı (%87.4), yarısının (%50) ayağında kuruma, çatlama, nasır ve kaşıntı, %73.1 inde şekil bozukluğu olduğu, su toplaması olmadığı (%68.5), nasırını kesmediği (%63.5) belirlenmiştir (Tablo 1) Ayakkabı ile çorap kullanımı ve tırnak bakımı alışkanlıklarının dağılımı değerlendirildiğinde olguların %53.4 ünün üç çift ve üzerinde ayakkabıya sahip olduğu, %73.9 unun özel ayakkabı yaptırmadığı, %80.3 ünün burnu sivri ve topuklu ayakkabı giymediği, %62.2 sinin ayakkabıları düzenli boyatmadığı, %52.9 unun ayakkabının içinin taş, çivi gibi yabancı cisim açısından kontrol ettiği, %63.1 inin her zaman kullandığı ayakkabı ile yürüyüş yaptığı, %79 unun pamuk ve yünlü çorap tercih ettiği ancak %61.3 ünün lastiklerinin sıkı olduğu, %50.8 inin çoraplarını her gün değiştirdiği belirlendi. Yaklaşık yarısının (%49.2) tırnaklarında kalınlaşma olduğu ve tırnaklarını herhangi bir zamanda (%63.1), kendine özel olmayan bir tırnak makası ile (%52.9), kenarlarını düzgün olarak (%58.8) kestiği, tırnak batması olmadığı (%72.3) saptandı (Tablo 2). 42

6 Tablo 1. Hastaların Ayak Bakımı Yapma Alışkanlıklarının ve Ayakta Oluşan Sorunların Dağılımı Özellikler Sayı (n) Yüzde (%) Ayakların her gün kontrol edilmesi Ayakların her gün yıkanması Ayakların ne ile yıkandığı Ayakların yıkama suyunun ısısı Ayakların kurulanması Parmak aralarını kurulama Ayakların yıkama suyunun evden başka birisinin kontrol etmesi Evde terlik kullanma Ayaklara nemlendirici krem uygulama Parmak aralarına krem uygulama Ayakları sıcak su torbası, soba ve ısıtıcıda ısıtma Ayakta kuruma ve çatlama Evet Hayır Evet Hayır Sabunla Duru su ile Şampuanla Sıcak su Ilık su Soğuk su Bez havlu Kağıt havlu Kurulamayan Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Bazen

7 Özellikler Sayı (n) Yüzde (%) Ayakta su toplanması Ayakta nasır oluşumu Nasırların kesilmesi Ayakta kaşıntı Ayakta şekil bozukluğu Evet Hayır Bazen Evet Hayır Bazen Evet Hayır Bazen Nasır bandı Evet Hayır Bazen Hallux vagus Pençe parmak Her ikisi beraber Tablo 2. Hastaların Ayakkabı ve Çorap Kullanımı ile Tırnak Bakımı Alışkanlıklarının Dağılımı Özellikler Sayı (n) Yüzde (%) Kaç çift ayakkabıya sahip Bir çift İki çift Üç çift ve üzeri Evet Ayağa özel ayakkabı yaptırma Hayır Gerekirse

8 Özellikler Sayı (n) Yüzde (%) Burnu sivri ve topuklu ayakkabı giyme Ayakkabıları düzenli boyatma Ayakkabının içinin taş, çivi gibi yabancı cisim açısından kontrol edilmesi Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Her zaman kullanılan ayakkabı Yürüyüşlerde kullanılan ayakkabı çeşidi Rahat, spor ayakkabı Diğer (terlik) Çorap cinsi Çorap lastiğinin esnekliği Naylon Pamuk veya yünlü Sıkı Gevşek Her gün Çorap değişim sıklığı Gün aşırı Üç gün ve üzeri Ayak tırnaklarında kalınlaşma Tırnak kesme zamanı Evet Hayır Banyodan sonra Herhangi bir zamanda Tırnak makası şahsa ait Evet Hayır Derin kesme

9 Özellikler Sayı (n) Yüzde (%) Tırnakların kesilme biçimi Kenarları düzgün Kalınlaşmış ve kesemiyor Tırnak batması mevcut Evet Hayır Daha önce diyabet eğitimi alan hastalar ve diyabet eğitimi almayan hastalar, ayak bakımı ile ayakkabı ve çorap kullanım alışkanlıkları açısından karşılaştırıldığında; eğitim alan grupta ayağa uygun özel ayakkabı yaptırma, ayakkabıyı düzenli boyama, evde terlik kullanma, çorap cinsi, çorap lastiğinin esnekliği, çorapların değişim sıklığı, ayakların günlük kontrolü ve sabunla yıkanması, suyun ısısının kontrolü, ayakların ve parmak aralarının kurulanmasına dikkat edilmesi istatistiksel olarak anlamlı çıkmıştır (p<0.05). Yine ayakkabının içinin kontrolü, ayakların nemlendirilmesi ve tırnak makasının şahsa ait olması yine eğitim alan grupta istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0.001). Daha önce diyabet eğitimi alan grupta yürüyüş esnasında giyilen burnu sivri ve topuklu ayakkabı giyme, sıcak su torbası kullanımı, soba veya ısıtıcıda ayakları ısıtma, ayaklarda kuruma ve çatlama oluşması, nasır oluşumu, kaşıntı olması, tırnaklarda kalınlaşma, ayakta şekil bozukluğu olma durumu, tırnakları kesme zamanı, tırnak kesme biçimi ve tırnak batması oluşumunda istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadı (p>0.05) (Tablo 3). 46

10 Tablo 3. Eğitim Alan ve Eğitim Almayan Hastaların Ayak Bakımı ve Ayakkabı ve Çorap Kullanım Alışkanlıklarına Yönelik Karşılaştırma Parametreleri Özellikler Özel ayakkabı yaptırma Ayakkabıyı düzenli boyama Ayakkabının içinin kontrolü Evde terlik kullanma Çorap cinsi Eğitim alan Eğitim almayan n % n % χ 2 ; p Evet Hayır ; <0.05 Gerekirse Evet ; <0.05 Hayır Evet ; <0.001 Hayır Evet ; <0.05 Hayır Naylon ; <0.05 Pamuk, yün Çorap lastiğinin esnekliği Evet ; <0.05 Çorapların değişim sıklığı Ayakların günlük kontrolü Ayakların günlük yıkanması Sabunla yıkama Suyun ısısının kontrolü Hayır Her gün Gün aşırı ; <0.05 Üç gün üzeri Evet ; <0.05 Hayır Evet ; <0.05 Hayır Evet Hayır ; <0.05 Diğer Sıcak Ilık ; <0.05 Soğuk

11 Özellikler Eğitim alan Eğitim almayan Ayakları kurulama Parmak arası kurulama Ayakları nemlendirme Tırnak makası şahsa ait Havlu Kağıt havlu ; <0.05 Kurulamayan Evet ; <0.05 Hayır Evet ; <0.001 Hayır Evet ; <0.001 Hayır Diyabet tipi ile topuklu veya sivri burun ayakkabı giyme, ayakları ve parmak aralarını kurulama, çorapların değişim sayısı, ayakları yıkama suyunun ısısı, ayakta kuruma, çatlama ve kaşıntı oluşumu, hallux vagus, pençe parmak oluşumu ve her ikisinin de bir arada görüldüğü şekil bozuklukları oluşumu, tırnak kalınlaşması, tırnakların kesilme şekli ve tırnak makasının kişiye özel kullanımı (p<0.05); ayakları yıkama suyunun ısısı ve çorabın lastik kısmının esnekliği arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olduğu görüldü (p<0.001). Diyabetin tipi ile evde terlik giyme, ayaklara nemlendirici kullanma, nasır oluşumu, su toplaması, ayakları soba, ısıtıcı veya sıcak su torbası yardımı ile ısıtma, her gün ayakların ve ayakkabının içinin kontrol edilmesi, ayakların her gün yıkanması, ayağa gerektiğinde özel ayakkabı yaptırma durumu, yürüyüşlerde giyilen ayakkabı ve kullanılan çorabın cinsi arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olmadığı belirlendi (p>0.05) (Tablo 4). 48

12 Tablo-4. Diyabetin Tipine Göre Ayak Bakımı ve Ayakkabı Kullanım Alışkanlıklarının Karşılaştırma Parametreleri Burnu sivri veya topuklu ayakkabı giyme Ayak yıkama suyunun ısısı Çorap değişimi Çorap lastiği esnekliği Parmak arası kurulama Ayakta kuruma, çatlama Ayak ve parmak arası kaşıntı Ayakta şekil bozukluğu Tırnak kalınlaşması Tırnak makası şahsa ait Tip 1 DM Tip 2 DM n % n % χ 2 ; p Evet ; <0.05 Hayır Sıcak Ilık ; <0.001 Soğuk Her gün Günaşırı ; <0.05 Üç gün üzeri Evet ; <0.001 Hayır Evet ; <0.05 Hayır Evet Hayır ; <0.05 Bazen Evet Hayır ; <0.05 Bazen Hallux vagus Pençe parmak ; <0.05 Her ikisi beraber Evet ; <0.05 Hayır Evet ; <0.05 Hayır Tırnakların kesilme şekli Derin Kenarları düzgün ; <0.05 Kesemiyor

13 TARTIŞMA Diyabet, hastalığın doğası nedeni ile ayak yaralarının gelişimi için uygun ortamı hazırlamaktadır. Yara oluşumunda erken teşhis ve yaranın uygun ve yoğun bir şekilde tedavi edilmesi çoğu diyabetlide ayak kayıplarını önler (Yılmaz, 2005:5-20). Diyabetli hastalarda etkin koruyucu ayak bakımı yapabilmek için riskin belirlenmesi şarttır (Kır ve Olgun, 2007:28-31). Diğer bir literatürde de belirtildiği gibi risk faktörlerinin bilinmesinin yanı sıra düzenli olarak izlem de önerilmektedir (Yüksel, 2002:127-37). Diyabetik ayak oluşumunu önlemenin en önemli noktası tüm diyabetli hastaların eğitilmesi ve verilen eğitimlerin her kontrolde tekrar edilmesidir. Diyabetli hastaların ayak bakımı ve ayakkabı kullanımına ilişkin alışkanlıklarını inceleyen bu çalışmamızda klinikte yatan diyabetlilerin sadece üçte birinin eğitim aldığı belirlendi. Literatüre göre ayak bakımına ilişkin eğitim alanların ayak sağlığı için dikkat edilmesi gereken hususları bilme oranı hiç eğitim almayanlara göre daha yüksektir (Batkın ve Çetinkaya, 2005:6-12). Ancak bilgi düzeyinden daha önemli olan husus diyabetli hastaların bilgilerini ne kadar uyguladıklarıdır. Çünkü ayak bakımı ile ilgili bilgileri yeterli düzeyde olduğu tespit edilen diyabetli hastaların bile, bu bilgilerini günlük hayatta uygulamadıklarını gösteren çalışmalar mevcuttur. Çalışmamızda ayak bakımı eğitimi almadığını bildiren hasta oranının yüksek çıkması diyabetli hasta takibinde ayak bakımı eğitiminin bölgemizde yetersiz seviyede olduğunu bize göstermektedir. Eğitim aldığını bildiren diyabetli hastaların ayak bakımlarına yönelik alışkanlıklarına baktığımızda oranların çok düşük olmadığı gözlendi. Bu da alınan eğitimlerin davranış şekline dönüştürülmüş ve günlük yaşamda kullanılmış olduğunu bize göstermektedir. Çalışmamızda diyabetli hastaların yarısının her gün ayağını kontrol ettiği tespit edildi. Diyabetlilerin her gün ayaklarını kontrol etmeleri ayakta risk oluşturabilecek etmenlerin erken dönemde fark edilmesini sağlayacaktır (Tüzün, 2005:1-4). Bu da büyük oranda hastada diyabetik ayak gelişiminin önlenebileceğini bize gösterir. Ayak bakımının yetersiz olması sonucunda ayaklarda oluşan mikroorganizmaların oluşan çatlaklardan içeri girmesi ile diyabetik ayak yaraları meydana gelmektedir (ADA, 2009). Ayakların nemli tutulması kuruma ve çatlamaların önüne geçer ve sonuçta diyabetik ayağın oluşmasını engeller. Araştırmamızda ki diyabetli hastaların sadece dörtte biri ayağına nemlendirici uyguladığını bildirmiştir. Bu da eğitim açığını bize göstermektedir. Yaptığımız araştırmada suyun ısısını evden bir başkasının kontrol etmediğini söyleyen diyabetli hasta sayısı çoğunluktadır. Ayakların yıkanacağı suyun ısısının kontrol edilmeme oranları, diyabetik ayağı olan ve olmayan diyabetlilerde benzer bulundu. Diyabette nöropati nedeniyle ısıyı ve yabancı maddeleri algılama düzeyi azalmakta hatta yok olmaktadır (Türkaslan ve Altındaş, 2004:51-7). Bu doğrultuda diyabetli hastanın ayaklarını 50

14 ısıtıcılardan ve sıcak maddelerden koruması gerektiği önerilmektedir (ADA, 2009). Çalışmamızda ayaklarını yıkadığı suyun bir başkası tarafından kontrol edildiğini söyleyen diyabetli hasta sayısı %12.2 dir ve bu oran oldukça düşüktür. Suyun ısı kontrolünün yapılmaması diyabetli hastaların fark etmeden çok sıcak su ile ayaklarını yıkamalarına, bu da cilt tahrişleri ile yanıklara ve diyabetik ayak oluşumuna zemin hazırlayabilir. Diyabette nöropati nedeniyle ısıyı algılama düzeyi azalmakta hatta yok olmaktadır (Türkaslan ve Altındaş, 2004:51-7) Yapılan bir araştırmada da diyabetli hastaların %17 si üşüyen ayaklarını ısıtmak için ütü, soba, sıcak su torbası veya ısıtıcı pedler gibi yöntemler kullandıklarını bildirmişlerdir (Aypak vd., 2012:423-8). Bizim çalışmamızda diyabetli hastaların çoğunun ayaklarına sıcak su torbası uygulama, soba ve ısıtıcıda ısıtma gibi diyabetik ayak oluşumuna zemin hazırlayan olumsuz davranışlardan uzak durduklarını bildirmişlerdir. Bu da diyabetli hastanın kendi bakımına yönelik davranış şeklinde yüz güldürücü bir geri bildirim olabilir. Ayakların bu yöntemlerle ısıtılması nöropati nedeniyle duyu kaybına uğrayan ayak ve parmaklarda yara açılmasına zemin hazırlayarak diyabetik ayak oluşumuna neden olacaktır. Bu nedenle hasta ve yakınına verilen her eğitimde özellikle vurgulanmalıdır. Diyabetli hastaların çoğu ayaklarını her gün yıkadığını bildirdi. Literatürdeki çalışmalarda da yıkama davranışının yüksek oranda olduğu hatta gün içerisinde birden fazla sayıda yıkama olduğu görülmektedir (Batkın ve Çetinkaya, 2005:6-12). Hastaların ifade ettiği gibi bunun nedeni çoğunlukla abdest almak için ayakların sık yıkanmak zorunda kalmasıdır. Ayak sağlığı için ayakları yıkama önemlidir (ADA, 2009, Çetinkalp, 2007:157-60). Ancak, ıslak bırakılan alanlarda mantar enfeksiyonları daha kolay oluşur (Oğur vd., 2005:19-25 ). Bu nedenle ayakların mutlak surette ıslak bırakılmaması ve yumuşak pamuklu bir havlu ile kurulanması önemlidir. Çalışmamızda diyabetli hastaların yarısından fazlası ayaklarını kurulurken, daha azı ise parmak aralarını ıslak bırakmayıp pamuklu bir havlu ile kuruladıklarını ifade etti. Bölükbaş ve arkadaşlarının (2006:82-91) yaptığı çalışmada diyabetik ayağı olan ve olmayan diyabetli hastaların %62.1 inin ayaklarını kurulamadığı bulunmuştur. Yapılan çalışmalarda nemli alanlarda mantar enfeksiyonlarının daha fazla görüldüğü belirtilmektedir (Yüksel, 2002:127-37; Oğur vd., 2005:19-25). Ayakların kurulanması ile ayakta enfeksiyon oluşması, dolayısıyla diyabetik ayak gelişimi önlenmektedir. Ayağın basınç noktalarının değişimi lokal basınç artışına yol açarak ödem, kallus oluşumu, deride bozulma ve ülser oluşumunu kolaylaştırarak diyabetik ayak lezyonlarının artmasına yardım eder (Yılmaz, 2005:5-20). Ayak tabanında oluşan nasırların ayağın yükünü arttırdığı ve nasır altındaki bölgelerde oluşan ayak yaralarını gizlediği ifade edilmektedir (Tüzün, 2005:1-4). Çalışmamızda diyabetli hastaların yaklaşık üçte biri ayaklarında nasır olduğunu, nasırı olanların yarısının nasır- 51

15 larını kendilerinin jilet veya makas kestiklerini söylemişlerdir. Yapılan bir çalışmada da nasırlar için kesici alet kullanımı oranı %17 olarak bulunmuştur (Aypak vd., 2012:423-8). Ayaklarda gelişen nasırlara yapılan rastgele müdahalelerde ayak doku bütünlüğü bozulur, his kaybı nedeniyle tahriş geç fark edilerek ayağın enfekte olmasına neden olabilir. Aypak ve arkadaşlarının (2012:423-8) yaptığı bir araştırmada diyabetli hastaların %59.5 i kullandığı çorabın özelliğine dikkat etmediği tespit edilmiştir. Araştırmamızda ise diyabetli hastaların çoğunun pamuklu ve yünlü çorabı tercih ettiği, yarısının çoraplarını her gün değiştirdiği, fakat çorap lastiklerinin sıkı olmaması gerektiği konusunu fazla önemsemedikleri belirlendi. Bölükbaş ve arkadaşlarının (2006:82-91) yapmış olduğu çalışmada da diyabetli hastaların %71.4 ünün pamuklu çorap giydiği görülmektedir. Pamuklu ya da yünlü, bileği sıkmayan çorap kullanımının ayak nemini korumada ve rahat kan dolaşımını sağlamada önemli olduğu belirtilmektedir (Çetinkalp, 2007:157-60). Diyabetli hastalara özellikle ayağı sıkmayan, dikişsiz ve pamuklu çorapların giyilmesi ve her gün değiştirilmesi önerilmektedir. Tırnaklar düzgün kesilmediğinde sivri kalan kısımlar cildi zedeler ve tırnak diplerinde travma oluşumuna neden olur. Travmanın oluşması diyabetik ayak oluşumuna zemin hazırlar. Araştırmamızda diyabetli hastaların yarısının tırnaklarında kalınlaşma olduğu, çoğunun tırnaklarını herhangi bir zamanda kendine özel olmayan bir tırnak makası ile kestiği, eğitim alan diyabetli hastaların ise çoğunun tırnak makasının kendisine ait olduğu saptandı. Tırnak kenarlarını düzgün olarak kesen diyabetli hasta sayısı yarıdan fazla iken, dörtte birinde tırnak batması olduğu gözlendi. Yapılan bir çalışmada ayak yarası gelişme nedenlerinin %11 ini tırnak batmalarının oluşturduğu belirtilmektedir (Abbas et al., 2002:575-9). Özkan ve arkadaşlarının (2014:29-34) yaptığı çalışmada da hastaların %62.5 inin tırnaklarını yuvarlak olarak kestikleri saptanmıştır. Tırnak kesiminde makasın enfeksiyon taşımasının önlenmesi için kişiye özel olması önemlidir. Çok derin tırnak kesimleri tırnak batmasına neden olur. Yanlış tırnak kesiminin diyabetli hastalar arasında yaygın olmasının sebebi yetersiz hasta eğitimi ile açıklanabilir. Çalışmamızda diyabetli hastaların ayakkabı kullanım alışkanlıklarına baktığımızda yarısından çoğu yürüyüşlerinde gündelik ayakkabılarını tercih ettiklerini, eğitim alan diyabetli hastaların az bir kısmı da ayağına özel ayakkabı yaptırdığını ifade etti. Aypak ve arkadaşlarının (2012:423-8) yapmış olduğu bir çalışmada diyabetli hastaların %59.5 nin özellikle kullanmaları gereken ayakkabı özelliklerine dikkat etmediklerini saptamışlardır. Yapılan bir başka çalışmada da diyabetli hastaların %75 inin kullanmaları gereken ayakkabı özelliklerinin neler olması gerektiği hususunda yeterince bilgilerinin olmadığı şeklinde bulunmuştur (Moreno et al., 1997:185-90). 52

16 Diyabetli hastalara yeterli ayak bakım eğitimi verilmemesi veya alım gücünün olmayışı diyabetli hastaların yanlış ayakkabı kullanımına neden olabilir. Çalışmamızda diyabetli hastaların az bir kısmının bir çift ayakkabısı olduğu görülmüştür. Buna göre diyabetli hastaların tek bir çift ayakkabı kullanmaları, ayakkabının her açıdan yıpranma oranını da göz önüne alırsak diyabetik ayak oluşumuna zemin hazırlayabilir. Diyabetli hastaların ayağa uygun özel ayakkabı yaptırma oranı düşüktür. Bir kısmı da gerekirse ayağına özel ayakkabı yaptırabileceğini ifade etti. Ayak numarası ve şeklinin değişebileceği göz önüne alınarak diyabetli hastaların ayak şekillerine uygun ayakkabı yaptırmaları diyabetik ayak oluşum riskini önemli ölçüde önleyecektir. Yapılan bazı çalışmalarda diyabetli hastaların uygun genişlikte ayakkabı alabilmeleri içi büyük numaralı ayakkabı aldıkları ortaya çıkmıştır. Özkan ve arkadaşlarının (2014:29-34) yaptığı çalışmada da diyabetli hastaların %93.7 sinde ayağına göre çok büyük ayakkabı kullandığı belirlenmiştir. Sıkı ayakkabı kullanımında ise aynı bölge üzerinde sürekli basınç oluşmasına neden olur. Uygun ayakkabı kullanıldığı zaman, basınç noktalarına sürekli yüksek basıncı engeller. Çevreye karşı bariyer görevini görür. Uygunsuz ayakkabı kullanımı ayağın ve bileğin biyo mekanizmasını rahatsız eder. Ağrı dahil olmak üzere ayakla ilgili sorunlar ortaya çıkmaya başlar (Özkan vd., 2014:29-34). Çalışmamızda diyabetli hastaların bazıları burnu sivri ve topuklu ayakkabı giydiklerini ifade etti. Özkan ve arkadaşlarının (2014:29-34) yaptıkları çalışmada da diyabetli hastaların %43.7 si nonortopedic deri yuvarlak burunlu, uygun numara olmayan ayakkabı kullandıklarını ifade etmişlerdir. Ayağa uygun ayakkabıların giyilmemesi basınç noktalarını değiştirerek yara oluşumuna zemin hazırlayabilir. Yapılan çalışmalarda uygun ayakkabı kullanımının diyabetik ayak gelişimini engellediği (Armstrong and Lavery, 1998:1-6); yanlış ayakkabı kullanımının ise diyabetik ayak oluşumuna neden olduğu bulunmuştur (Abbas et al., 2002:575-9; Altındaş vd., 2006:87-95). Ayakkabı seçiminde dar ve uyumsuz ayakkabıların tercih edilmesi bu ayakkabıların verdiği hasarın geç algılanmasına ve tedavinin güçleşmesine yol açmaktadır (Yılmaz, 2005:5-20). Araştırmamızda diyabetli hastaların yarısının ayakkabının içini taş, çivi gibi yabancı cisimler açısından kontrol ettiği belirlendi. Sözen ve Kızılcı nın (2012:41-53) yaptığı bir çalışmada diyabetik ayağı olan bireylerin %69.1 nin ayakkabılarının içini giymeden önce kontrol etmedikleri bulunmuştur. Ayakkabı içindeki yabancı cisimler, kumaşta veya deride olan yırtık ve zedelenmeler, his kaybı olan diyabetlide tahrişe ve dolayısıyla yara açılmasına neden olabilir. Araştırmamızda çoğu diyabetli hastada hallux vagus ve pençe pençe parmağın her ikisinin de bir arada olduğu saptandı. Ayakta ki şekil bozuklukları ayağa özel ayakkabı giyilmediği takdirde basınç altında kalan bölgelerde hassasiyete ve bu da yara açılmasına neden olabilir. Bu durum takibe 53

17 gelen hastaların büyük bir kısmının ayaklarının risk altında olduğunu bize göstermektedir. Diyabetli hastaların çoğu burnu sivri gelen ve topuklu ayakkabıyı çok tercih etmedikleri görüldü. Bunun nedeni genç yaş grubunun günlük yaşantılarında spor ayakkabı kullanımını, daha ileri yaşlarda da genelde rahat ayakkabı kullanımını tercih ettiklerini bize gösterdi. İki tipte de ayak yıkama suyunun çoğunlukla ılık olarak kullanılması dikkat çekti. Kullanılan çorapların lastik kısımlarının esnekliğinde tip 2 diyabetli hastaların yaklaşık yarısına yakınının dikkat etmediği gözlendi. Bunun nedeni tip 2 diyabetli kadın hastalarda sıklıkla diz altı çorap kullanımının tercih edilmesi ve bu çorapların lastik kısmının genelde sıkı olması olabilir. Sigara kullanma diyabetik ayağın oluşmasında önlenebilir risk faktörlerinden biridir. Yapılan bilimsel çalışmalar sigaranın diyabetli hastalarda görülen böbrek yetmezliği, görme bozukluğu, ayak ülseri, bacak ampütasyonları ve kalp krizi riskini arttırdığını göstermektedir (Bölükbaş vd., 2006:82-91). Araştırmada diyabetli hastaların dörtte biri halen sigara kullanmakta olduğunu söyledi. Bu hastaların diyabetik ayak yarası açılması konusunda çok daha riskli grupta oldukları, sigara bırakma konusunda telkin edilmeleri ve sıkı izlenmeleri gerektiği düşünülmektedir. Diyabetlilerin az bir kısmı alkol kullandığını bildirdi. Literatürde alkol alımının glisemik kontrolü bozuk, hipoglisemi riski yüksek veya kontrolsüz hiperglisemisi olan diyabetli hastalarda çeşitli sağlık sorunlarına yol açabileceği bildirilmekte ve alkol alımı diyabetli hastalarda önerilmemektedir (TEMD, 2009:15-20). Diyabetli hastalarda diyabetik ayaktan korunmaya yönelik kontrol edilebilir risk faktörleri azaltılmaya çalışılmalı, hipertansiyon, hiperlipidemi, alkol ve sigara ile ciddi mücadele edilmelidir. Araştırmada diyabetli hastaların çoğunda hipertansiyon, yaklaşık yarısında hiperlipidemi olduğu gözlendi. Hipertansiyonun inme, koroner kalp hastalığı gibi majör komplikasyon risklerinde artışı da beraberinde getirdiği ve vasküler hastalık açısından katılımcıların yüksek riske sahip olduklarını düşündürmektedir. Araştırmamızda ki diyabetli hastaların üçte birinde retinopati, nöropati, daha azında nefropati olduğu bulundu. Ülkemizde yapılan bir çalışmada diyabetik ayaklı bir grup diyabetli hastanın %88.1 inde nöropati ve %73.8 inde vaskülopati bulunmuştur (Özkara vd., 2002:102-5). Çalışmamızda literatürle çok paralel olmasa da nöropati ve diğer komplikasyon sayılarının azımsanmayacak sayıda olduğu ve hastaların diyabetik ayak açısından yüksek riskli olduğu düşünülmektedir. Diyabetin başarılı bir biçimde tedavi edilmesi, izlenmesi ve diyabetli hastanın etkin rolünün sağlanabilmesi için, diyabetli ve yakınlarının eğitimi ile hastanın kendi kendine bakımını öğrenmesi büyük önem taşımaktadır (Edirne vd., 2001:88-91). Literatürde bireyin kendi gözlemleri ile farkına varamayacağı problemlerin ve risklerin profesyonel 54

18 bir gözlem ile fark edilebileceği, bu duruma göre önlem alınarak diyabetik ayağın önlenebileceği bildirilmektedir (Sözen, 2009:1-2). Yüksek risk grubundaki hastaların en azından üç ayda bir düzenli ayak kontrollerinin yapılması önerilmektedir. Her muayenede risk değerlendirilmesi yeniden yapılmalıdır (Arıcan ve Şaşmaz, 2004:541-6). Diyabetli hastaların ayak komplikasyonlarından korunması ve ayak bakımına yönelik bilgi verilmesi ve verilen bilgilerin uygulanmasını sağlama da hemşirenin büyük sorumluluğu vardır (Jude and Boulton 2000:179-96). Diyabet hemşiresi, diyabetli hastaların ayaklarında oluşabilecek komplikasyonları ve özbakım yeterliliklerini tanımlayabilmeli, ayak bakımı davranışlarını öğretebilmeli, bireyi diyabetik ayak yönünden risk düzeyine göre uygun aralıklarla izlemelidir (Sözen, 2009:1-2). SONUÇ Araştırmamızda ki verilerin çoğu daha önce eğitim alan ve almayan diyabetli hastalar ile diyabet tipine göre ayak bakımı alışkanlıkları karşılaştırıldığında hala hastaların diyabetik ayak eğitimi açısından yeterli düzeyde bilgilerinin olmadığını bize gösterdi. Diyabetik ayak problemleri önlenebilir bir komplikasyondur. Diyabetli hastaların ilk tanı anından itibaren ayak değerlendirmelerinin yapılması, her muayenede izlenmesi, diyabetik ayak oluşumu açısından yüksek riskli bireylerin daha sık kontrollere çağırılması ve koruyucu bakım davranışlarının kazandırılması önemlidir. Eğitimler, birey ve aileye hastalığa ilişkin yaşam şekli değişikliklerini ve uygun öz-bakım davranışlarını kazandırmaya yönelik planlanmalıdır. ÖNERİLER Diyabet ekibinin önemli bir üyesi ve diyabetli hastaların ayak bakımı eğitiminde etkin rolleri olan diyabet eğitim hemşirelerinin sayılarının arttırılması önerilebilir. Böylece, özellikle diyabette ayak bakımı takibi ve eğitimi konusunda çok daha iyi sonuçlar alınabileceği düşünülmektedir. Ayak bakımına ilişkin verilen eğitimin ayrı bir eğitim planı ile verilmesi, eğitim verilirken sadece sözlü anlatım ile değil görsel yöntemlerden yararlanılarak eğitim broşürlerinin verilmesi de önem taşır. Ayak bakımı eğitimi verilen diyabetlilerin aralıklı takip edilmesi, kontrollere gelişte eksik ve yanlış uygulamalar varsa düzeltilmesi, davranış değişikliği konusunda değerlendirilmesi önemlidir. Diyabetlilerin ayak sorunları ve diyabetik ayak ülserlerinin oluşumu konusunda farkındalıklarının arttırılması, diyabetik ayak bakımı ve ayak muayenesinde hemşirelerin aktif katılımlarının olması gerekir. KAYNAKLAR ABBAS, Z.G., LUTALE, J.K., MORBACH, S., & ARCHIBALD, L.K., (2002). Clinical Outcome of Diabetes Patients Hospitalized 55

19 with Foot Ulcers Dares Salaam, Tanzania Diabetic Medicine, 19 (575-9) ADA, (2009). Foot Care org/type-1 diabetes/well-being/foot-care.jsp, ALTINDAŞ, M., BİNGÖL, U.A., KILIÇ, A., & PLANCI, Ö., (2006). Diyabetik Ayakta Cerrahi Tedavi: İzlem Formuna Dayalı 500 Hastanın Analizi Türk Plastik Rekonstrüktif Estetik Cerrahi Dergisi, 2 (87-95) ARICAN, Ö., & ŞAŞMAZ, S., (2004). Diyabetik Hastalarda Ayak Bakımı Türkiye Klinikleri J MedSci, 24 ( ) ARMSTRONG, D.G., & LAVERY, L.A., (1998). Diabetic Foot Ulcers; Prevention, Diagnosis and Classification, American Family Phisician, 6 (1-6) AYPAK, C., KOÇ, A., YIKILKAN, H., & GÖR- PELİOĞLU, S., (2012). Diyabetik Ayak Bakımı Cumhuriyet Tıp Dergisi, 34 ( ) BATKIN, D., & ÇETİNKAYA, F., (2005). Diabetes Mellitus Hastalarının Ayak Bakımı ve Diabetik Ayak Hakkındaki Bilgi, Tutum ve Davranışları Sağlık Bilimleri Dergisi (Journal of Health Sciences), 14 (6-12) BÖLÜKBAŞ, N., PAYDAŞ, M., & BOSTON, Ö., (2006). Diyabetli Hastaların Ayak Bakımı ile İlgili Davranışlarının ve Mevcut Ayak Durumlarının Saptanması Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, 1 (82-91) CİHANGİROĞLU, M., (2009). Diyabetik Ayağa Girişimsel Radyoloji Desteği Diyabet Forumu, 3 (1-7) ÇELİK, S., & ÖZTÜRK, G., (2009). Diyabetik Ayak Risk Faktörleri ve Bakım Diyabet, Obezite ve Hipertansiyonda Hemşirelik Dergisi, 1 (22-27) ÇETİNKALP, Ş., (2007). Diyabetik Hastalarda Ayak Sorunları Pusulanız Sağlık Olsun, İzmir, 1 ( ) EDİRNE, T., ERSOY, F., & YILMAZ, M., (2001). Diabetes Mellitus ta Hasta Eğitimi ve İzlemi Sürekli Tıp Eğitim Dergisi (STED), 3 (88-91) ERDOĞAN, F.G., (2010). Diyabetiğin Ayak Bakımı ve Dermatolojik Yönü, 46. Ulusal Diyabet Kongresi Bildiri Kitapçığı, Mayıs Antalya, (34) GREENMAN R.L., PANASYUK S., WANG X., LYONS T.E., DINH T., LONGORIA L., GIURINI J.M., FREENMAN J., KHAOD- HIAR L., & EARLY A.V., (2005). Changes in the Skin Microcirculation and Muscle Metabolism of the Diabetic Foot Lancet, 366 ( ) JUDE, E.B., & BOULTON, A., (2000). The Diabetic Foot, Diabetes: Current Perspectives, 56

20 Betteridge D.J, Martin Dunitz LTD., First Published in the United Kingtom, pp INTERNATIONAL DIABETES FEDERATION (2013). Diabetes Atlas. 6th edition, KIR, B.E., ÖZYAZAR, M., & BAYINDIR, Ç.A., (2009). Endokrinoloji, Diyabet ve Metabolizma Servisine Yatan Diyabetik Hastalarda Komplikasyonlar ve Mali Yük Diyabet, Obezite ve Hipertansiyonda Hemşirelik Dergisi, 2 (6-13) KIR, B.E., & OLGUN, N., (2007). Diyabetik Ayaktan Korunma ve Yara Bakımı Koç Üniversitesi Hemşirelikte Eğitim ve Araştırma Dergisi, 1 (28-31) KOÇAK, K.D., & OLGUN, N., (2009). Tip 2 Diyabetli Hastalarda Ayak Bakım Becerisinin Kazandırılması Diyabet, Obezite ve Hipertansiyonda Hemşirelik Dergisi, 1 (28-37) MORENO, H.M.I., TRILLA, S.M., ESPLUGA, C.A., MENGUAL, M.N., BUNDO, V.M., JUANOLA, C.J., & AUBA, L.J., (1997). Self Care and Risk Factors of Diabetic Foot in Patients with Type II Diabetes Mellitus Aten Primaria, 20 ( ) OĞUR, R., BABAYİĞİT M.A., & YAREN, H., (2005). Sağlık Teknisyeni Öğrencilerinin Ayak Hijyeni Konusundaki Bilgi, Tutum ve Davranışlarının Belirlenmesi Genel Tıp Dergisi, 1 (19-25) ÖZKAN, İ., BAHAR, M., ÇAM, S., & YIL- DIRIM, A., (2014). Diyabet Hastalarında Uygun Kullanımın Değerlendirilmesi Diyabet, Obezite ve Hipertansiyonda Hemşirelik Dergisi, 1 (29-34) ÖZKARA, A., AKTÜRK, M., DELİBAŞI, T., & KARAAHMETOĞLU, S., (2002). Diyabetik Ayaklı 84 Hastada Risk Faktörlerinin İncelemesi Türkiye Tıp Dergisi, 3 ( ) SATMAN, I., OMER, B., TUTUNCU, Y., KALACA, S., GEDIK, S., DINÇAG, N., KARSIDAG, K., GENC, S., TELCI, A., CANBAZ, B., TURKER, F., YILMAZ, T., CAKIR, B., & TUOMILEHTO, J., (2013). Twelve-year trends in the prevalence and risk factors of diabetes and prediabetes in Turkish adults European Journal of Epidemiology, 28 ( ) SÖZEN, E., (2009). Diyabetli Bireylerin Diyabetik Ayak Görülme Durumlarına Göre Ayak Bakım Davranışlarının İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İzmir, ss.1-2 SÖZEN, E., & KIZILCI, S., (2012). Tip 2 Diyabetlilerde Ayak Bakım Davranışlarının İncelenmesi ve Karşılaştırılması Ege Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi, 28 (41-53) 57

21 TÜRKASLAN, T., & ALTINDAŞ, M., (2004). Diyabetik Ayak Yaraları, Türk Plastik Rekonstrüktif Estetik Cerrahi Dergisi, 12 (51-57) TÜRK ENDOKRİNOLOJİ VE METABOLİZ- MA DERNEĞİ (TEMD)., (2009). Diabetes Mellitus Çalışma ve Eğitim Grupları. Diabetes Mellitus ve Komplikasyonlarının Tanı, Tedavi ve İzlem Klavuzu, ss YILMAZ, C., (2005). Diyabetik Ayak Ülserleri, Ed.: Tüzün M., Çetinkalp Ş., Diyabetik Ayak ve Tedavisi, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi, Grafmat Basım ve Reklam, İzmir, ss.5-20 YÜKSEL, A., (2002). Diyabette Ayak Bakımı Diyabet Hemşireliği Temel Bilgiler Kitabı, Diyabet Hemşireliği Derneği, Tavaslı Matbaacılık, İstanbul, ss TÜZÜN, M., (2005). Diyabetik Ayak Ülserlerinin Sınıflaması ve Etiyopatogenezi, Tüzün M., Çetinkalp Ş. (Editörler), Diyabetik Ayak ve Tedavisi, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi, Grafmat Basım ve Reklam, İzmir, ss