Öðretmen Rehber Kitabý

Transkript

1 Öðretmen Rehber Kitabý

2 Hazýrlayan: Tuðba Can Katkýda Bulunanlar: Özgün Emre Can, Damla Akyýldýz Çizimler: Gülten Yeðenaða Düzelti: Altuð Yýlmaz

3 Çok güzel bir gezegende yaþýyoruz. Üstelik yalnýz deðiliz. Bu güzel gezegeni birbirinden ilginç milyonlarca canlý türüyle paylaþýyoruz. Ne þanslýyýz ki, bu canlýlarýn her biri gezenimiz gibi eþsiz. Ne þanslýyýz ki bu eþsiz canlýlarý fark eden, merak eden, keþfeden ve araþtýran birçok insan bulunuyor. Onlar, gezegenimizin koruyucularý. Onlar, doða korumacýlar. Bu kitabý doða korumacýlara ithaf ediyorum. Bir de bu gezegende John Beecham, Victor Watkins, Altuð Yýlmaz, Gülten Yeðenaða, Damla Akyýldýz, Burcu Meltem Arýk, Yýldýray Lise, Zuhal Özer ve Özgün Emre Can var. Onlar olmasaydý bu kitap da olmazdý. Bu kitap, Doða Derneði tarafýndan Dünya Hayvanlarý Koruma Derneði (World Society for the Protection of Animals - WSPA) desteðiyle Bozayý Eðitim Projesi kapsamýnda hazýrlanmýþtýr. Ayrýntýlý bilgi için: Doða Derneði, Kennedy Cad. Boylu Apt. 50/19 Kavaklýdere / Ankara Telefonlar: (0 312) Faks: (0 312) e-posta: bozayi@dogadernegi.org

4 Ýçindekiler Önsöz.. 1 Giriþ Bozayý Eðitim Projesi Hakkýnda...3 Etkinlik 1 - Ben Bir Bozayýyým Bozayý Denince...7 Neredesin Bozayý?...8 Etkinlik 2 - Bozayý Neye Benzer?...9 Atletik Bozayý...11 Bozayý ve Ben...12 Etkinlik 3 - Bozayýnýn Bir Günü...13 Bozayý Neler Yapmaktan Hoþlanýr?...15 Bozayý Pençesi Bisküvisi...16 Etkinlik 4 - Karným Acýktý...17 Bozayý En Çok Ne Yer?...19 Bozayý Bal Sever...20 Etkinlik 5 - Kim Kimi Yer?...21 Dedektif Bozo...23 Ormandaki Besin Aðý...24 Etkinlik 6 - Benim Güzel Evim...25 Yuvasýný Kaybeden Bozayý...27 Herkesin Bir Yuvasý Var!...28 Etkinlik 7 - Bozayýlar Ýþ Baþýnda...29 Bozayýlarýn Bir Yýlý...31 Bozayý Araþtýrmacýsý...32 Etkinlik 8 - Bozayýlarýn Gereksinimleri...33 Bozayý Nelere Gereksinim Duyar?...35 Ýki Bozayý...36 Etkinlik 9 - Saðlýklý Bir Ekosistemin Göstergesi...37 Bozayýnýn Yaþam Mücadelesi...39 Hangisi Þemsiye Tür?...40 Etkinlik 10 - Kaç Ayý Türü Var?...41 Ayý Türlerini Karþýlaþtýralým...45 Bu Kimin Pençesi?...46 Etkinlik 11 - Kim Nerede Yaþar?...47 Ayýlar Sanatý Sever...49 Ayýlarla Matematik...50 Etkinlik 12 - Bozayýlarýn Baþý Dertte...51 Bozayýlara Yönelik Tehditler...53 Bozayý-Ýnsan Çatýþmasý...54 Etkinlik 13 - Bozayýnýn Geleceði Kimlerin Ellerinde?...55 Bozayýlarý Koruyanlar...57 Bozayýyla Karþýlaþtým, Ne Yapmalýyým?...58

5 Ýçindekiler Etkinlik 14 - Bozayýlarý Koruyalým...59 Öksüz Bozayýlar...61 Sloganýmýz Ne?...62 Etkinlik 15 - Sürdürülebilirlik...63 Sürdürülebilirlik Denince...67 Yaþam Alanýnýn Verimliliði...68 Etkinlik 16 - Bozayýnýn Peþinde...69 Bana Ýþaretlerini Göster, Sana Kim Olduðunu Söyeleyim!...71 Ne Büyük Ayaklarýn Var!...72 Etkinlik 17 - Bozayýlarýn Yaþadýðý Bölgede Bulunmak...73 Ormanda Yürüyüþ, Piknik ya da Kamp Yaparken...77 Bozayýyla Karþýlaþtým, Ne Yapmalýyým?...78 Etkinlik 18 - Ayýlarla Ortak Geçmiþimiz...79 Ayý ve Ýki Ahbap...81 Ayýsýz Orman Olmaz...82 Etkinlik 19 - Bozayý Araþtýrmacýsý Olmak Ýstiyorum...83 Bozayý Araþtýrmacýlarý Hangi Malzemeleri Kullanýr?...85 Bozayýlar Hakkýnda Ýlginç Bilgiler...86 Etkinlik 20 - Bozayýya Yardým Etmek Ýstiyorum...87 Bozayýlar da "Konuþur"!...89 Bozayýya Mektup...90 Ek Ek Ek Ek Ayý Maskesi Besin Kartlarý...98 Ek Besin Zinciri Kartlarý Ek Ek Yavru Ayýlarýn Ýlk Yýlý Ek Gereksinim Kartlarý Ek Ek Bozayý Amerikan Siyah Ayýsý Asya Siyah Ayýsý Panda115 Malaya Ayýsý Tembel Ayý...117

6 Ýçindekiler And Ayýsý Kutup Ayýsý Ayý Kartlarý Ek Dünya Haritasý Ayýlarýn Dünya Üzerindeki Daðýlým Haritalarý Ek Ek Rol Kartlarý Ek Bozayý Hakkýnda Ne Biliyorsun? Anketi Ek Gen Kartlarý Ek Ek Ek Ek Boyama Kaðýtlarý Sözlük...147

7 Önsöz Ayýlar binlerce yýldýr farklý kültürlerde önemli bir rol oynadýlar. Çoðu zaman insanlarýn ayýlarla iliþkisi, bu büyük, güçlü ve tehlikeli hayvana saygý ve korku þeklinde geliþti. Ancak, son ikiyüz yýldýr bu iliþki dünyanýn birçok bölgesinde ciddi olarak deðiþti ve hâlâ sosyal ve ekonomik dinamiklerin etkisiyle deðiþmeye devam ediyor. Tarih boyunca ayýlar, insanlar ve evcil hayvanlar için tehdit, diðer yaban hayvanlarýný tüketen avcý, sonuç olarak birer rakip olarak algýlandý ve öldürüldü. Ayný zamanda ayýlar, dünyanýn birçok yerinde çeþitli vücut parçalarýnýn týbbi ve ekonomik yönden deðerli olduðu gerekçesiyle yokedildi. Ayýlarýn insanlar tarafýndan öldürülmesi ve insan nüfusunun artmasý sonucu yaþam alanlarýnýn daralmasý, türün sayýsýnýn ve daðýlýmýnýn Türkiye ve diðer ülkelerde azalmasýna neden oldu. Son otuz yýl içinde Türkiye de kýrsal kesimde yaþayan çok sayýda insan büyük kentlere iþ bulmak amacýyla göç etti. Bu da kýrsal kesimde insanlarla ayýlar arasýndaki iliþkinin deðiþmesine neden oldu. Terk edilen alanlarýn çoðu ayýlar ve diðer yaban hayvanlarý tarafýndan kullanýlýr hale geldi. Bu, ayýlarýn korunmasý açýsýndan büyük bir fýrsattýr. Son yedi yýldýr Türkiye de yaptýðým yolculuklar sýrasýnda ayýlarýn korunmasý konusuyla ilgilenen birçok insanla tanýþtým. Genelde insanlarýn sýk sorduðu sorulardan biri de de þuydu: Türkiye de etkili bir koruma programý oluþturabilmek için ne yapýlmasý gerekiyor? Bu sorunun iki yanýtý var. Birincisi, Türkiye de ayýlarýn ekolojisi üzerine iyi veriler toplamak. Ýkincisi de insanlarý ayýlar ve ayýlarýn Türk kültüründeki yeri hakkýnda bilgilendirmek. Bugüne kadar Türkiye deki araþtýrmacýlarýn ayýlarýn daðýlýmlarý ve ekolojileri hakkýnda çalýþmalara baþlamasýna destek olma, bozayý koruma çalýþmalarýnýn temelini oluþturacak eðitim programýnýn geliþtirilmesine katkýda bulunma þansýna sahip oldum. Eðitim programýnýn uygulanmasý öðretmenlerin gelecekte Türkiye nin doðasý ve doðal kaynaklarýný nasýl kullanacaklarýna karar verecek yöneticileri eðitmesine baðlý. Tuðba Can, Öðretmen Rehber Kitabý ný geliþtirerek ve ayý ekolojiyle ilgili eðitim etkinlikleri hazýrlayarak ayýlarýn korunmasý konusunda büyük bir adým attý. Çocuklarýn eðlenerek ayýlar hakkýnda birþeyler öðrenebileceði bu kitap, uzun bir araþtýrma ve hayalgücü sonunda ortaya çýktý. Türkiye de bozayýnýn varlýðýný sürdürmesinde, bozayý eðitim projesini hazýrlayanlar ve sýnýflarýnda öðrencilerine bozayý türünü tanýtan öðretmenlerin de rolü olacak. Tüm bu çabalarýn, Türkiye de bulunan diðer yaban hayvanlarý hakkýnda okullarda kullanýlmak üzere benzer kaynaklar üretecek insanlarý teþvik etmesini umuyorum. 1 Dr John Beecham

8 Giriþ 2

9 Bozayý Eðitim Projesi Hakkýnda Ülkemizde bir çok memeli türü yaþýyor. Bozayý da bunlardan biri. Bu türle yüzyýllardan beri ayný yaþam alanlarýný paylaþýyoruz. Ancak, tür yaþam alanlarýnýn bölünmesi, yok olmasý ve yasadýþý avcýlýk tehdidiyle karþý karþýya. Türün soyunu devam ettirmesi türe yönelik koruma çalýþmalarýna baðlý. Üstelik, koruma çalýþmalarýnda eðitim etkinliklerinin önemi büyük. Bozayý Eðitim Projesi de, bu nedenle ortaya çýktý. Doða Derneði'nin, Dünya Hayvanlarý Koruma Derneði (World Society for the Protection of Animals - WSPA) desteðiyle yürüttüðü proje kapsamýnda; bozayý türünü tanýtmak, öðrencilere ve öðretmenlere bozayý ve yaþam alanlarý hakkýnda sorumlu davranýþlar geliþtirmelerini ve koruma çalýþmalarýna etkin katýlmalarýný saðlayacak bilgi, beceri ve farkýndalýk kazandýrmak, ülkemizde yaþanan bozayý-insan çatýþmasýný önlemek üzere uygulanacak etkin ve sürdürülebilir doða koruma çalýþmalarýna bir altyapý saðlamak hedefleniyor. Bu amaçla, Bozayý Eðitim Kutusu, Gezici Bozayý Çantasý ve Bozayý Eðitim Projesi web sitesi geliþtirildi: Bozayý Eðitim Kutusu: Bu paketin içinde öðretmenlerin bir uzmana gerek duymadan bozayýyla ilgili etkinlikler yapmalarýna yardýmcý olacak bir rehber kitap bulunuyor. Öðretmen Rehber kitabý, ilköðretim öðrencilerine yönelik 20 ders planý ve 40 çalýþma kaðýdý içeriyor. Ders planlarýnda MEB nýn belirlediði dilimizi doðru, etkili ve güzel kullanma, eleþtirel ve yaratýcý düþünme, iletiþim, problem çözme, araþtýrma, karar verme, bilgi teknolojilerini kullanma ve giriþimcilik becerilerinin kazandýrýlmasýna yönelik eðlenceli ve öðretici etkinlikler, konuyla ilgili önbilgiler, etkinliklerde kullanýlacak terimler ve bilgileri açýklayýcý çizimler yer alýyor. Ayrýca kitabýn son 3

10 Bozayý Eðitim Projesi Hakkýnda bölümünde çalýþma kâðýtlarýnýn yanýtlarý ve ders planlarý için gereken her türlü malzemeyi içeren eklerle, etkinlikte kullanýlacak terimlerin açýklandýðý bir sözlük bulunuyor. Kutuda ders planlarýný uygularken gerekebilecek ayý maskesi, oyun kartlarý,öðrenciler için bir etkinlik kitabý, oyun kartlarý, bir poster, iki broþür ve bir CD de var. Öðretmen Rehber Kitabý nda yer alan etkinlikler, fen ve teknoloji, teknoloji ve tasarým, sosyal bilgiler, hayat bilgisi, türkçe, matematik, resim ve drama derslerinde ya da doða kulubü projelerinde kullanýlabilir. Gezici Bozayý Çantasý: Bu çanta, öðrencilerin bozayýyý keþfetmeleri için içinde poster, broþür, plastik bozayý ayak izi, oyun, oyuncak, kitap, belgesel, çizgi film gibi malzemelerin bulunduðu eþsiz bir eðitim seti. Bu setle öðretmenler, drama yöntemini kullanarak basit ve eðlenceli bir programla bozayý haftasý düzenleyebilirler. Bozayý Eðitim Projesi Web Sitesi: Bu site, eðitimciler ve çocuklar için ayrý bölümler içeriyor. Ziyaretçilere güncel haberleri aktaracak, bilgilerin paylaþýlacaðý, interaktif bir ortam sunmayý hedefliyor. 4

11 Etkinlik 1 - Ben Bir Bozayýyým Sýnýf seviyesi: 3-5 Süre: 40 dk Kazaným: Öðrenciler bozayý hakkýnda genel bilgi edinir. Malzemeler: Dosya kâðýdý Topluiðne Renkli kalem Poster hamuru "Bozayý Denince..." ve "Noktalarý Birleþtirin" baþlýklý çalýþma kâðýtlarý Etkinlikte kullanýlacak terimler: hepçil kýþ uykusu popülasyon yaþam alaný Bozayýlar memeli hayvanlardýr. Ülkemizde özellikle Karadeniz ve Doðu Anadolu bölgelerindeki ormanlar ve daðlarda yaþarlar. Geniþ alanlara gereksinim duyarlar. Yavrusu olan diþiler dýþýnda, bu alanlarda tek baþlarýna dolaþýrlar. Hepçildirler ancak daha çok bitkilerle beslenirler. Popülasyon büyüklükleri bölgedeki besin miktarýna baðlý olarak deðiþir. Bozayýlarýn barýnaklarý 'in' olarak adlandýrýlýr. Bu in bir maðara, kaya oyuðu, aðaç kütüðü ya da kendilerinin yerde açtýklarý bir oyuk olabilir. Ayýlar kýþ mevsiminde buralarda kýþ uykusuna yatarlar. Ömürleri doðada yýldýr. Uygulama: 1. Öðrencilerin bozayýyla ilgili neler bildiklerini öðrenmek için onlara beyin fýrtýnasý yaptýrýn. 2. Öðrencilere birer dosya kâðýdý daðýtýn. Kâðýdýn üzerine, ayýlar hakkýnda bildikleri bir kelimeyi uzaktan kolay okunabilecek büyüklükte yazmalarýný isteyin. 3. Yazma iþini tamamlayan öðrencilerden, kâðýtlarýný poster hamuru kullanarak duvara asmalarýný isteyin. Öðrencilerin yazdýðý kelimeleri hep birlikte gözden geçirin. 5

12 Etkinlik 1 - Ben Bir Bozayýyým 4. Öðrencilerden kâðýtlarý toplayýn ve öðrencilerden çember þeklinde dizilmelerini isteyin. Her birinin arkasýna, üzerinde bozayýyla ilgili bir kelime yazýlý olan kâðýtlardan birini iðneleyin. 5. Öðrencilere, birbirlerine "evet" ya da "hayýr" þeklinde yanýtlanabilecek sorular sorarak ne "olduklarýný" yani arkalarýndaki kâðýtlarýn üzerinde ne yazýlý olduðunu bulmaya çalýþmalarýný söyleyin. 6. Arkasýndaki kâðýtta ne yazdýðýný bulan öðrencileri oyun dýþýna alýn. Herkes bulana kadar oyunu devam ettirin. 7. Öðrencilere "Bozayý Denince..." ve "Noktalarý Birleþtirin" baþlýklý çalýþma kâðýtlarýný daðýtýn ve onlardan bunlarý tamamlamalarýný isteyin. Deðerlendirme: Öðrencilere bu dersten önce bozayý hakkýnda neler bildiklerini, bu derste neler öðrendiklerini, bozayýnýn hangi özelliðnin ilgilerini çektiðini sorun. 6

13 Bozayý Denince... Bozayý denince aklýnýza gelen kelimeleri aþaðýdaki kutularýn içine yazýn. 7

14 Neredesin Bozayý? Alfabeyi izleyerek noktalarý birleþtirin ve ortaya çýkan bozayýnýn yaþadýðý ormaný tanýmlamaya çalýþýn. Bozayýya ev sahipliði yapan ormanýn barýndýrdýðý diðer memeli hayvanlarýn adlarýný aþaðýdaki kutunun içine yazýn

15 Etkinlik 2 - Bozayý Neye Benzer? Sýnýf Seviyesi: 3-5 Süre: 40 dk Kazaným: Öðrenciler bozayýnýn fiziksel özelliklerini öðrenir. Malzemeler: "Atletik Bozayý" ve "Bozayý ve Ben" baþlýklý çalýþma kâðýtlarý Kaynak kitaplar Bozayý broþürü Etkinlikte kullanýlacak terimler: hörgüç kürk obruk pençe Bozayýlarýn kürklerinin rengi açýk krem ile siyah arasýnda deðiþir, ancak genellikle boz ya da kahverengidir. Omuzlarýndaki hörgüçleri, obruk yüzleri, ön pençelerindeki týrnaklarý diðer belirgin özellikleridir. Kýsa bir kuyruklarý vardýr. Yetiþkin erkek bozayýlarýn boylarý 2,5 m'ye kadar çýkabilir, aðýrlýklarýysa 135 ile 390 kg arasýnda deðiþir. Diþi bozayýlarýn aðýrlýklarý 95 ile 205 kg arasýnda olabilir. Bozayýlarýn koku alma ve iþitme duyularý geliþmiþtir. Kimileri tersini söylese de, bozayýlarýn görüþü bizimki kadar iyidir. Bozayýlar, onca aðýrlýklarýna karþýn aðaçlara da çok iyi týrmanýrlar. Pençeleri, týrmanmaya ve topraðý kazmaya elveriþlidir. Uygulama: 1. Bu etkinlik için ön hazýrlýk yapýn. Öðrencilerden, kitaplardan ya da internetten ( yararlanarak bozayýnýn fiziksel özellikleri hakkýnda bilgi toplamalarýný isteyin. 2. Bu bilgileri sýnýftaki panoya asýn. Öðrencilerden, bunlardan yararlanarak "Atletik Bozayý" baþlýklý çalýþma kâðýdýndaki boþluklarý doldurmalarýný isteyin. 9

16 Etkinlik 2 - Bozayý Neye Benzer? 3. Bozayýnýn fiziksel özelliklerini öðrenen öðrencilerden, bozayý broþürünü ve "Bozayý ve Ben" baþlýklý çalýþma kâðýdýný kullanarak kendi özelliklerini bozayýnýnkilerle karþýlaþtýrmalarýný isteyin. Deðerlendirme: Öðrencilere bozayýlarýn en belirgin fiziksel özelliðini sorun. Bozayýlarýn duyularýnýn keskin olup olmadýðýný, büyüklüklerinin neye göre deðiþiklik gösterdiðini konuþun. Örneðin, iyi beslenen bir bozayý, daha büyük müdür? 10

17 Atletik Bozayý Aþaðýdaki kutularda bulunan cümlelerdeki boþluklarý doldurun....daki hörgüç, ve yüzünün... biçimi onu diðer ayý türlerinden ayýrýr. Yetiþkin erkek bir bozayý, yaklaþýk... aðýrlýðýndadýr; ayaða kalktýðýnda boyu...'yi bulur. Bozayýnýn... ve... duyularý keskindir.... de iyi görür. Kýsa bir... vardýr. Uzun ve keskin týrnaklarý... ve yarar. 11

18 Bozayý ve Ben Bozayýnýn ve insan türünün hangi özellikleri birbirine benzer? Bunu anlamak için, ilk örneði de inceleyerek aþaðýdaki tabloyu doldurun. Sorular Bozayý Ýnsan Hangi canlý grubuna aittir? Memeli Memeli 12

19 Etkinlik 3 - Bozayýnýn Bir Günü Sýnýf Seviyesi: 4-6 Süre: 40 dk Kazaným: Öðrenciler bozayýnýn gün boyunca neler yaptýðýný öðrenir. Malzemeler: "Bozayý Neler Yapmaktan Hoþlanýr?" ve "Ayý Pençesi Bisküvisi" baþlýklý çalýþma kâðýtlarý Etkinlikte kullanýlacak terimler: barýnma alaný yaþam alaný Yavrusu olan diþiler dýþýnda, bozayýlar tek baþlarýna yaþarlar. Gün içinde zamanlarýnýn çoðunu besin arayarak geçirirler. Sýk aðaçlýk ve çalýlýk yerlerde dinlenirler. Dinlenebilecekleri bir yer hazýrlamak için topraðý eþelerler. Bozayýlarýn barýnma alanlarýnýn büyüklüðü besin varlýðýna göre deðiþir. Barýnma alanlarý, ortalama km'dir. Uygulama: 1. Öðrencilere bir bozayýnýn gün boyunca neler yaptýðýný sorun. 2. Öðrencilere "Bozayý Ne Yapmaktan Hoþlanýr?" baþlýklý çalýþma kâðýtlarýný daðýtýn ve kâðýttaki kutucuklarý doldurmalarýný söyleyin. 3. Kâðýtlarý kontrol ettikten sonra öðrencilerden el ele tutuþup bir çember oluþturmalarýný isteyin. Bir oyun oynayacaðýnýzý söyleyin ve oyunu baþlatmasý için gönüllü bir öðrenci seçin. 4. Bu öðrenci çemberin ortasýna geçerek bozayýnýn gün içinde yaptýðý þeylerden birini canlandýrsýn. 5. Çemberdeki bir baþka öðrenci, ortadaki öðrencinin yanýna gelip ona "bozayý, ne yapýyorsun?" diye sorsun. 13

20 Etkinlik 3 - Bozayýnýn Bir Günü 6. Ancak ortadaki öðrenci canlandýrdýðý eylemi deðil, baþka bir eylemi söylesin. Örneðin yemek yemeyi canlandýrýyorsa, "uyuyorum" desin. Ýkinci öðrenci, ilkinin söylediði eylemi canlandýrsýn. Yani ilk öðrenci uyuduðunu söylemiþse, ikincisi de uyuyormuþ gibi yapsýn. 7. Üçüncü bir öðrenci "bozayý ne yapýyorsun?" diyerek oyunu devam ettirsin. Ýkinci öðrenci, yine canlandýrdýðýný deðil, baþka bir eylemi söylesin ve oyun bu þekilde devam etsin. 8. Oyun bittikten sonra "Ayý Pençesi Bisküvisi" baþlýklý kâðýtlarý daðýtýn ve isteyenlerin evlerinde bu bisküviden yapýp gelecek ders arkadaþlarýna ikram edebileceklerini söyleyin. Deðerlendirme: Öðrencilerle bozayýlarýn gün boyunca en çok hangi etkinliðe zaman ayýrdýklarýný, bozayýnýn etkinliklerinin mevsimlere göre deðiþip deðiþmeyeceðini konuþun. Öðrencilerden bozayýlarýn günlük etkinlikleriyle bizimkiler arasýndaki benzerlikleri ve farklýlýklarý gösteren bir poster hazýrlamalarýný isteyin. 14

21 Bozayý Neler Yapmaktan Hoþlanýr? Aþaðýdaki resmi inceleyerek kutularýn içine bozayýnýn neler yapmaktan hoþlandýðýný yazýn

22 Bozayý Pençesi Bisküvisi Bozayýlar gün içinde zamanlarýnýn büyük bir bölümünü besin aramaya ayýrýrlar. Eðer siz de bir bozayý kadar açsanýz, çok güzel bir bisküvi yapýp karnýnýzý doyurabilirsiniz. Gerekli Malzemeler: 1 bardak þeker ¼ bardak yað ¼ bardak süt 1,5 kaþýk kakao ½ kaþýk vanilya. 1,5 bardak yulaf 10 Yapýlýþý: Þeker, yað, süt ve kakaoyu bir tencereye koyun. Bu karýþýmý orta ýsýdaki ateþte karýþtýrarak yaklaþýk 5 dakika piþirin. Karýþýmýn içine vanilya ve yulaf tanelerini ekleyip iyice karýþtýrýn. Soðuduktan sonra, hamurdan avuç içi büyüklüðünde parçalar koparýp bunlara ayý pençesi þekli verin. Týrnaklarý yapmak için fýstýk ya da bademleri kullanýn. Afiyet olsun. 16

23 Etkinlik 4 - Karným Acýktý Sýnýf Seviyesi: 5-6 Süre: 40 dk Kazaným: Öðrencileri bozayýnýn nelerle beslendiðini öðrenir. Malzemeler: Ayý maskesi Besin kartlarý Bitki tanýtma rehberi kitaplarý "Bozayý En Çok Ne Yer?" ve "Bozayý Bal Sever" baþlýklý çalýþma kâðýtlarý Etkinlikte kullanýlacak terimler: hepçil otsu bitki yaþam alaný yumru Bozayýlar hepçildir ancak daha çok bitkilerle beslenirler. Otsu bitkiler, çeþitli bitkilerin kökleri, gövdeleri, meyveleri, yumrularý ve soðanlarý, bozayýlarýn temel besinlerini oluþturur. Bitkilerin yaný sýra karýnca, balýk, bal ve küçük memelileri de tüketirler. Tek baþlarýna yaþarlar ama yiyeceðin bol olduðu yerlerde, bozayýlarýn gruplar oluþturduklarý da gözlenmiþtir. Uygulama: 1. Öðrencileri, yakýn çevrenizde bulunan bir doðal alana götürün. Hep birlikte 50 metrekarelik bir alan belirleyin. 2. Öðrencilere bu alanda bozayýnýn yiyebileceði besinler olup olmadýðýný sorun. Sýnýfý beþer kiþilik gruplara ayýrýn. Gruplar 10 dakika boyunca alanda gözlem yapsýn ve öðrenciler ayýnýn neler yiyebileceðini defterlerine not alsýn. Bu arada siz de besin kartlarýný çevrede uygun yerlere saklayýn. 3. Süre bittiðinde öðrencileri bir araya toplayýn ve gözlem sonuçlarýný paylaþýn. 4. Sonra, bir oyun oynayacaðýnýzý söyleyin. Bu oyunda her öðrenci bir bozayýyý temsil edecektir. Onlara ayý maskelerini 17

24 Etkinlik 4 - Karným Acýktý daðýtýn. Maske takan öðrencilere, belirlenen alanda besin kartlarýnýn saklý olduðunu ve 10 dakika içinde bunlarý bulmalarý gerektiðini söyleyin. 5. Öðrenciler besinleri bulduktan sonra bozayýnýn neler yediðini anlatýn. Orada bu besinlerden bulunup bulunmadýðýný ilk gözlem sonuçlarýna göre ortaya çýkarýn. 6. Sýnýfa "Bozayý En Çok Ne Yer?" ve "Bozayý Bal Sever" baþlýklý çalýþma kâðýtlarýný daðýtýn ve öðrencilerden bu kâðýtlardaki sorularý yanýtlamalarýný isteyin. Deðerlendirme: Öðrencilerle belirlenen alanda bozayýnýn yiyebileceði neler olabileceðini, bozayýnýn nelerle beslendiðini, belirlediðiniz alanda bu besinlerden hangilerinin olduðunu konuþun. 18

25 Bozayý En Çok Ne Yer? Bir milli parkta yapýlan araþtýrmada bozayýlarýn neyle beslendikleri incelenmiþ ve bu konuda bir grafik hazýrlanmýþ. Bu grafiðe göre aþaðýdaki sorularý yanýtlayýn. Otlar, otsu bitkiler Yumrulu, soðanlý Yumrulu, soðanlý bitkiler Meyveler, tohumlar Memeliler Meyveler, tohumlar Böcekler Leþ Leþ 1. Bu milliparkta yaþayan bozayýlarýn besinleri içinde aðýrlýðý bitkiler mi yoksa hayvanlar mý oluþturur? Bozayýlarýn en az ve en çok tercih ettiði besinler nelerdir? Bu milli parkta bozayýlarýn hangi tür besinleri bulma þansý daha yüksektir? Yumrulu ve soðanlý bitkiler mi, meyveler mi, tohumlar mý? Bozayýlarýn yaþadýðý baþka bir bölgede araþtýrma yapýlsa sonuçlar deðiþir mi? Neden?

26 Bozayý Bal Sever Bal, bozayýnýn en çok sevdiði besinlerden biridir. Bizim bozayýcýk da balý çok seviyor, ancak bal peþindeyken baþýna beklenmedik olaylar geliyor. Baþýna neler gelmiþ olabilir, bu konuda bir öykü yazýn. 20

27 Etkinlik 5 - Kim Kimi Yer? Sýnýf Seviyesi: 3-6 Süre: 40 dk Kazaným: Öðrenciler, içinde bozayýnýn da içinde bulunduðu ormandaki besin aðýný kavrar. Malzemeler: Besin zinciri kartlarý, çeþitli renklerde ip yumaklarý, "Dedektif Bozo" ve "Ormandaki Besin Aðý" baþlýklý çalýþma kâðýtlarý Etkinlikte kullanýlacak terimler: ayrýþtýrýcý besin aðý besin zinciri etçil, otçul, hepçil organik, inorganik tüketici, üretici Doðada hiçbir canlý tek baþýna varlýðýný sürdüremez. Bir ormaný düþünelim. Bu ormandaki canlýlar arasýnda besin iliþkileri vardýr. Bitkiler, sahip olduklarý klorofil sayesinde güneþ ýþýðýný ve topraktaki inorganik maddeleri kullanarak kendi besinlerini yaparlar. Bu özelliklerinden dolayý 'üretici' olarak adlandýrýlýrlar. Bitkilerle beslenen geyik, tavþan, sincap gibi hayvanlara 'otçul' denir. Kurt, vaþak gibi kimi canlýlarsa otçul hayvanlarla beslenir. Onlar da 'etçil' olarak adlandýrýlýrlar. Hem ot hem de etle beslenen bozayý, yabandomuzu gibi canlýlar ise 'hepçiller' grubunda yer alýr. Otçul, etçil ve hepçiller diðer canlýlarla beslendikleri için tüketici olarak sýnýflandýrýlýrlar. Herhangi bir canlýnýn yaþamý bir baþka canlý tarafýndan sona erdirilmemiþ, kendiliðinden son bulmuþsa, devreye ayrýþtýrýcýlar girer. Bunlar, bitki ve hayvan atýklarýný ayrýþtýrýp inorganik maddelere dönüþtürürler. Enerji, böylece, besin þeklinde bir canlýdan diðerine aktarýlýr. Bu besin iliþkisine 'besin zinciri' adý verilir. Örneðin fare mýsýrý yer, vaþak da fareyi. Vaþak ölünce, bakteri ya da mantarlar tarafýndan ayrýþtýrýlýr. Ancak doðada besin iliþkileri daha karmaþýktýr. Örneðin vaþak hem fare hem de tavþanla beslenir. Bu tür besin iliþkileri, 'besin aðý' olarak adlandýrýlýr. Uygulama: 1. Sýnýfa besin zinciri kartlarýný daðýtýn. Bu kartlarýn üzerinde bir canlý resmi bulunuyor. Öðrencilere bu canlýyý temsil ettiklerini söyleyin. Ardýndan, öðrencilerin bu kartlarý 21

28 Etkinlik 5 - Kim Kimi Yer? göðüslerine takmalarýný ve birbirlerini görebilmeleri için çember þeklinde durmalarýný saðlayýn. 2. Sonra, grup içinde kimin kimi yiyebileceðini konuþun. Onlara canlýlar arasýndaki besin iliþkilerini, üretici, tüketici, otçul, etçil, hepçil, ayrýþtýrýcý ve besin zinciri kavramlarýný açýklayýn. 3. Öðrencilerden konuþulanlara göre besin zincirleri oluþturmalarýný isteyin. Örneðin,kurt tavþanla, tavþan da otla beslenir. Bu arada, bir canlýnýn birkaç tane avcýsý olduðunu da farketmelerini saðlayýn. Örneðin tavþan, kurt, ayý, tilki, yýlan ve kartalýn besinidir. Besin zincirinden daha karmaþýk olan besin aðýný anlatýn. 4. Çeþitli canlýlarý temsil eden öðrencilere, yeniden çember þeklinde dizilmelerini söyleyin. Hiçbir canlý tarafýndan yenmeyenlere (kurt, ayý, tilki) renkli ip yumaklarý verin. Bunlar, ellerindeki ipi kendi besinleri olan canlýya versinler, onlar da ayný þekilde kendi besini olanlara Böylece besin aðý oluþturulsun ve doðadaki besin iliþkilerinin karmaþýk bir yapýsý olduðu görülsün. 5. "Dedektif Bozo" ve "Ormandaki Besin Aðý" baþlýklý çalýþma kâðýtlarýný daðýtýn ve öðrencilerden bunlarý tamamlamalarýný isteyin. Deðerlendirme: Öðrencilerden besin zincirinin en altýnda ve en üstünde bulunan canlýlarý karþýlaþtýrmalarýný isteyin. Onlara besin aðýnýn neden karmaþýk olduðunu, ormandaki besin aðýndan herhangi bir canlý çýktýðýnda ne olacaðýný sorun. 22

29 Dedektif Bozo Aþaðýdaki bulmacada besin aðýyla ilgili 15 sözcük var. Bu sözcükleri bulun. hepçil, etçil, otçul, üretici, tüketici, ayrýþtýrýcý, ekosistem, besin zinciri, besin aðý, bakteri, bozayý, böcek, mantar, böðürtlen, at kuyruðu A S F R T Y U I O A Ð E K Ý L D E S N E L T R Ü Ð Ö B E R Ý T E S H E P Ç Ý L T I R I M A A T Y U M U I Ð A N Ý S E B E Y U B Ý S C R A T N A M S E M R Ð Ö Ü R E T Ý C Ý V T Y S E I U C K E K E R C A Ð Ü R Ý M Þ R E K O S Ý S T E M K Y N E T Y K I E I Þ E S B U E Y Z Y I U Y Y R E T T I L E T Ç Ý N R K T A C Y A Ç Y R I Ý N N E I T Ð Z E U R Ý I E M C E C Y C A E O T Ç U L A Y T Ý C Ý M I B A B S Y S H E P M E S R E K A L B E B U B A K T E R Ý T 23

30 Ormandaki Besin Aðý Aþaðýda bir orman ekosistemindeki besin aðýnda yer alan canlýlar var. Bu aðdaki üretici, tüketici (otçul, etçil, hepçil) ve ayrýþtýrýcý canlýlarýn hangileri olduðunu yazýn. Üreticiler Otçullar Etçiller Hepçiller Ayrýþtýrýcýlar 24

31 Etkinlik 6 - Benim Güzel Evim Sýnýf Seviyesi: 3-5 Süre: 80 dk Kazaným: Öðrenciler bozayýnýn barýnmasý hakkýnda bilgi edinir. Malzemeler: Gidilen bölgedeki doðal malzemeler Kazma Kürek Metre "Yuvasýný Kaybeden Yavru" ve "Herkesin Bir Yuvasý Var" baþlýklý çalýþma kâðýtlarý Etkinlikte kullanýlacak terimler: barýnma alaný egemenlik alaný in yaþam alaný Bozayýlarýn inleri, bulunduklarý yaþam alanýnda onlarý kýþýn soðuktan koruyacak özellikte ve ancak hareket edebilecekleri geniþlikte olur. Bozayýlar, doðal maðaralarý, kaya oyuklarýný, kayalarýn ya da aðaç kütüklerinin altýndaki delikleri ya da topraða kazdýklarý odacýklarý in olarak kullanýrlar. Ýnlerini saðlam ve kuru toprak zemin üzerine, kýþýn sýcaklýðýn donma noktasýna kadar düþmeyeceði yerlere kurarlar. Ayrýca, eðilimli araziyi tercih ederler. Kar yaðar yaðmaz inin giriþi kapanýr, bu da yalýtýmý saðlar. Giriþ, aþaðý doðru eðimli bir tünelle uyuma bölgesine baðlanýr. Bu eðimli tünel sayesinde in hava alýr. Kimi bozayýlar yýllarca ayný ini kullanýrken, kimileri her yýl yeni bir in bulur ya da kazar. Bozayýlarýn kendilerine ait belirli bir egemenlik alanlarý yoktur ancak barýnaklarýnýn ve besinlerinin bulunduðu barýnma alanýný korurlar. Uygulama: 1. Öðrencileri, yakýn çevrenizdeki bir doðal alana götürün. Birlikte 50 metrekarelik bir alan belirleyin. 2. Öðrencilere bu alaný göstererek "Siz bozayýnýn yerinde olsaydýnýz, ininizi nereye yapardýnýz?" sorusunu yöneltin. Ýn yapmak için uygun bir yer belirleyin. 3. Bundan sonra, kazma ve kürek yardýmýyla belirlenen yerde in 25

32 Etkinlik 6 - Benim Güzel Evim inþaatýna baþlayýn. Çevrede görülen doðal malzemeleri kullanýn. 4. Yapýlan in hakkýnda konuþun. Ýnin resmini çizdirin ya da fotoðrafýný çektirin. Bunlarý sýnýf panosunda sergileyin. 5. "Yuvasýný Kaybeden Yavru" ve "Herkesin Bir Yuvasý Var" baþlýklý çalýþma kâðýtlarýný daðýtýp tamamlattýrýn. Deðerlendirme: Öðrencilere yaptýklarý inin çevresinin özelliklerinin neler olduðunu, hangi büyüklükte bir in yaptýklarýný, ini yaparken hangi doðal malzemeleri kullandýkalrýný sorun. 26

33 Yuvasýný Kaybeden Bozayý Aþaðýdaki yavru bozayý yuvasýný kaybetmiþ. Yuvasýný bulmasý için ona yardým eder misiniz? 27

34 Herkesin Bir Yuvasý Var! Aþaðýya hayvanlar ve bunlarýn barýnaklarý karýþýk þekilde yerleþtirilmiþtir. Hayvanlar ile barýnaklarýný eþleþtirin. Hayvanlar Barýnaklarý 28

35 Etkinlik 7 - Bozayýlar Ýþ Baþýnda Sýnýf Seviyesi: 4-6 Süre: 40 dk Kazaným: Öðrenciler bozayýnýn yaþam döngüsünü kavrar. Malzemeler: "Yavru Bozayýlarýn Ýlk Yýlý" öyküsü "Bozayýnýn Bir Yýlý" ve "Bozayý Araþtýrmacýsý" baþlýklý çalýþma kâðýtlarý Etkinlikte kullanýlacak terimler: cinsel olgunluk döllenme nüfus üreme yaþam alaný Erkek ve diþi bozayýlar, 4-7 yaþlarýnda cinsel olgunluða eriþirler. Çiftleþme, mayýs ayýnýn baþlarýyla haziran ayýnýn ortasý arasýnda gerçekleþir. Þubat-Mart aylarýnda diþiler 1-4 yavru doðururlar. Yavrular yaklaþýk 2,5 yaþýna kadar anneleriyle birlikte kalýrlar. Doðada yaþýna kadar yaþayabilirler. Uygulama: 1. "Bozayýnýn Bir Yýlý" kâðýtlarýný sýnýfa daðýtýn. Öðrencilere biraz sonra "Yavru Bozayýlarýn Ýlk Yýlý" baþlýklý bir öykü okuyacaðýnýzý ve ellerindeki kâðýda, bu öyküde anlatýlanlara göre bozayýlarýn dört mevsimde neler yaptýklarýný yazmalarýný isteyeceðinizi söyleyin. 2. Öðrencilere, siz öyküyü okurken notlar almalarýn söyleyin. Öykü bittikten sonra, aldýklarý notlarý da kullanarak çalýþma kâðýtlarýndaki boþ bölümleri doldurmalarýný isteyin. 3. Bütün öðrenciler yazmayý bitirdikten sonra her mevsimi ayrý ayrý ele alarak bozayýlarýn bir yýl boyunca neler yaptýðýný konuþun. 4. Öðrencileri dört gruba ayýrýn. Her gruba bir mevsim verin. Hiç bir grup diðerinin hangi mevsimi aldýðýný bilmesin. Gruplardan kendilerine düþen mevsimde bozayýlarýn fotoðrafý 29

36 Etkinlik 7 - Bozayýlar Ýþ Baþýnda çekilebilecek olsaydý bu fotoðrafta neler görüleceðini, vücutlarýný kullanarak canlandýrmalarýný isteyin. Gruplara, hazýrlanmalarý için 10 dakika süre verin. 5. Süre sonunda her öðrenci hazýrladýklarý fotoðraftaki yerini alsýn ve her grup bu þekilde oluþturduðu fotoðrafý sergilesin. Diðerleri de bu fotoðrafýn hangi mevsimde çekildiðini anlamaya çalýþsýn. 6. Sýnýfa "Bozayý Araþtýrmacýsý" baþlýklý çalýþma kâðýdýný daðýtýn ve öðrencilerden bu kâðýttaki sorularý yanýtlamalarýný isteyin. Deðerlendirme: Öðrencilere bozayýlarýn, hangi mevsimde kýþ uykusuna yattýklaýrný, kýþ uykusuna yatmalarýnýn nedenini, hayvanat bahçesindeki ayýlarýn da kýþ uykusuna yatýp yatmadýklarýný, bozayýlarýn kýþa hazýrlýk olarak neler yaptýklarýný, hangi mevsimde bozayýlarýn yavrularý olduðunu ve yavrularýn ne zaman kendi baþlarýna dolaþmaya baþladýklarýný sorun. Onlardan bu sorularýn yanýtlarýný resimle ifade etmelerini isteyin. 30

37 Bozayýlarýn Bir Yýlý Aþaðýda dört mevsimle ilgili kutular var. "Yavru Bozayýlarýn Ýlk Yýlý" öyküsüne göre bozayýlarýn her mevsimde neler yaptýklarýný bu kutulara yazýn. Ýlkbahar Yaz Sonbahar Kýþ

38 Bozayý Araþtýrmacýsý Aþaðýdaki tabloda bir bozayý barýnaðýnda yapýlan üç aylýk gözlemlerin sonuçlarý var. Bunlara göre, bozayýlarýn verilen zaman içinde sayýlarýný gösteren bir grafik çizin ve aþaðýdaki sorularý yanýtlayýn. tarih bozayý sayýsý grafik 15 Haziran Haziran Haziran bozayý sayýsý 15 Temmuz Temmuz Temmuz Aðustos Aðustos Aðustos zaman 1. Hangi tarihte en çok, hangi tarihte en az sayýda ayý görülmüþ? Kimi aylarda daha çok sayýda bozayý görülmesinin nedeni ne olabilir? Kýþýn bozayýlarýn görülme sýklýðý artar mý, azalýr mý?

39 Etkinlik 8 - Bozayýlarýn Gereksinimleri Sýnýf Seviyesi: 4-6 Süre: 80 dk Kazaným: Öðrenciler bozayýnýn yaþamak için nelere gereksinim duyduðunu öðrenir. Malzemeler: Ayý maskesi Gereksinim kartlarý (bu kartlardan öðrenci sayýsýnýn 3 katý kadar çoðaltýn) Düdük "Bozayýnýn Gereksinimleri" ve "Ýki Bozayý" baþlýklý çalýþma kâðýtlarý Tüm canlýlarýn besin, su, barýnak, barýnma alaný, dinlenme alaný, yol gibi gereksinimleri vardýr. Örneðin bozayýlar, otsu bitkiler, çeþitli bitkilerin kökleri, gövdeleri, meyveleri, yumrularý ve soðanlarý, mantar, bal, karýnca, balýk ve küçük memelilerle beslenirler. Barýnak olarak doðal maðaralarý, kaya oyuklarýný, kayalarýn ya da aðaç kütüklerinin altýndaki delikleri ya da topraða kazdýklarý odacýklarý kullanýrlar. Bozayýlarýn yuvasýna 'in' denir. Beslenme, dinlenme, çiftleþme ve barýnma etkinliklerini gerçekleþtirdiði bir barýnma alanlarý vardýr. Bu alanýn büyüklüðü 100 ile 5000 km arasýnda deðiþir. Bozayýlar, genellikle sýk çalýlýklarýn arasýnda dinlenirler. Patikalarý yol olarak kullanýrlar. Etkinlikte kullanýlacak terimler: barýnak barýnma alaný otsu bitki yumru Uygulama: 1. Öðrencileri, yakýn çevrenizdeki bir doðal alana götürün. Onlara bir oyun oynayacaðýnýzý söyleyin. Birlikte 50 metrekarelik bir alan belirleyin. 2. Bir baþlangýç çizgisi belirleyin. Öðrencilere yanlarýna bir kalem alarak bu çizginin arkasýnda yan yana sýralanmalarýný söyleyin. Onlardan arkalarýna dönmelerini isteyin. Her birine bir ayý maskesi ve "Bozayýnýn Gereksinimleri" kâðýdý verin. Onlar maskelerini takarlarken öðrenci sayýsýnýn 3 katý kadar çoðalttýðýnýz kartlarý, belirlediðiniz alanda uygun yerlere saklayýn. 33

40 Etkinlik 8 - Bozayýlarýn Gereksinimleri 3. Öðrencilerden önlerine dönmelerini isteyin ve onlara bir bozayýnýn nelere gereksinim duyabileceðini sorun. Yiyecek, su, barýnak, barýnma alaný gibi yanýtlarý aldýktan sonra oyunun kurallarýný anlatýn: "Her biriniz bir bozayýyý canlandýracaksýnýz. Yavrularý olan diþiler dýþýnda, bozayýlar yalnýz dolaþýr. Düdük çaldýðýmda belirlediðimiz alanda týpký bir bozayý gibi dört ayak üzerinde dolaþacaksýnýz. Dolaþýrken bu alan içinde saklanmýþ olan kartlarý bulmaya çalýþacaksýnýz. Kartlarýn üzerinde harfler (B, Ý, Ç, S, Y) göreceksiniz. Bu harflerin her biri, bozayýnýn bir gereksinimini simgeliyor. Bir kart bulduðunuzda bozayýnýn bir gereksinimi gerçekleþmiþ olacak. Bulduðunuz kartýn hangi gereksinimi simgelediðiyse þimdilik belli deðil. Siz yalnýzca kartlarý toplayacaksýnýz. Ancak, her kart bulduðunuzda baþlangýç çizgisine gelip kartýnýzý "Bozayýnýn Gereksinimleri" kâðýdýna kaydedeceksiniz. Sonra ikinci bir kart arayabilirsiniz. Toplam 10 dakika süreniz var. Süre bittiðinde düdük çalacaðým ve yine baþlangýç çizgisinde sýralanacaksýnýz." 4. Oyun sonunda öðrencilere harflerin neyi simgelediðini sorun ve "Bozayýnýn Gereksinimleri" kâðýdýndaki boþluklarý doldurtun. (B: Besin, Ý: Ýn, Ç: Sýk Çalýlýk, S: Su, Y: Yol) 5. Öðrencilere bozayýnýn bunlara neden gereksinim duyduðunu anlatýn. Kartlarýn hepsinden birer tane toplayýp toplayamadýklarýný öðrenin. Gereksinimlerinden herhangi biri eksik olan bir bozayýnýn yaþama þansý olup olmadýðýný ele alýn. 6. Öðrencilere "iki Bozayý" baþlýklý çalýþma kâðýtlarýný daðýtýn. Öðrenciler istenen öyküyü yazsýnlar. Deðerlendirme : Öðrencilerle bozayýnýn gereksinimlerini konuþun. Onlara bozayýnýn gereksinimleri kýsýtlandýðýnda ne olacaðýný sorun ve onlardan bozayýnýn gereksinimleriyle bizimkileri karþýlaþtýrmalarýný isteyin. 34

41 Bozayý Nelere Gereksinim Duyar? Aþaðýda bozayýnýn gereksinimlerini simgeleyen 5 kart var. Bunlarýn neyi simgeliyor olabileceðini noktalý yerlere yazýn. b i ç s y 35

42 Ýki Bozayý Aþaðýda iki bozayýnýn baþýndan geçenlerle ilgili resimler var. Bu resimlerden yararlanarak küçük bir öykü yazýn. 36

43 Etkinlik 9 - Saðlýklý Bir Ekosistemin Göstergesi Sýnýf Seviyesi: 6-8 Süre: 40 dk Kazaným: Öðrenciler, bozayýnýn saðlýklý bir ekosistemin göstergesi olduðunu kavrar. Malzemeler: "Bozayýnýn Yaþam Mücadelesi" ve "Hangisi Þemsiye Tür?" baþlýklý çalýþma kâðýtlarý Kolaj için resimli dergiler, karton, renkli kalemler Etkinlikte kullanýlacak terimler: barýnma alaný doða koruma ekosistem popülasyon þemsiye tür Ekosistemler, barýndýrdýklarý türler ve bu türlerin birbirleri ve çevreleriyle iliþkileri bakýmýndan karmaþýk bir yapýya sahiptirler. Örneðin bir ormanda bakteriler, otsu bitkiler, aðaçlar, likenler, mantarlar, böcekler, sürüngenler, kuþlar ve memeliler gibi birçok canlý yaþar. Bu canlýlar arasýnda çok çeþitli, karmaþýk iliþkiler vardýr. Bu durum doða korumacýlarýn iþini zorlaþtýrýr. Bir ekosistemi korumak için nereden baþlamalarý, hangi türleri ya da hangi iliþkileri korumalarý gerektiði konusunda karar vermekte zorlanýrlar. Bu da 1980'li yýllarda 'þemsiye tür' olarak adlandýrýlan bir kavramýn ortaya çýkmasýna neden olmuþtur. Þemsiye tür olarak adlandýrýlan canlýlar, saðlýklý bir ekosistemin göstergesi olarak kabul edilirler. Bu canlýlarýn özelliði, barýnma alanlarýnýn ve yaþam alaný gereksinimlerinin büyük olmasýdýr. Yani, þemsiye türler korunarak bu türlerin bulunduðu geniþ yaþam alanlarýndaki diðer canlýlar da korunabilir. Bozayý da bir þemsiye türdür. Bir ormandaki bozayý popülasyonunu düþünün. Þemsiye tür kavramýna göre, bozayýlar bitki aðýrlýklý olan diyetlerindeki besinleri bulabilirlerse tozlaþma ve tohumlarýn yayýlmasýný da saðlamýþ olurlar; eðer ayýlar nesillerini saðlýklý bir þekilde devam ettirebiliyorlarsa, bu, ormandaki diðer canlýlar da saðlýklý olduðunun iþaretidir. Bu nedenle bozayýyý korumak, ormandaki diðer canlýlarý da korumak demektir. 37

44 Etkinlik 9 - Saðlýklý Bir Ekosistemin Göstergesi Uygulama: 1. Öðrencilere "Bozayýnýn Yaþam Mücadelesi" kâðýdýný daðýtýn ve onlardan bu kâðýttaki sorularý yanýtlamalarýný isteyin. 2. Yanýtlarýn üzerinden geçtikten sonra, bazý türlerin varlýðýnýn saðlýklý bir ekosistemin göstergesi olduðunu anlatýn ve þemsiye tür kavramýný açýklayýn. 3. Sýnýfa, "Bozayýnýn Yaþam Mücadelesi" kâðýdýnda geçen bozayý ve kutup porsuðu türlerinden hangisinin þemsiye tür olduðu sorusunu yöneltin. Öðrencilerden verdikleri yanýtlarý açýklamalarýný isteyin. 4. Öðrencilere "Hangisi Þemsiye Tür?" baþlýklý çalýþma kâðýtlarýný daðýtýn ve tamamlattýrýn. 5. Öðrencilerden, þemsiye tür kavramýndan anladýklarýyla bir kolaj çalýþmasý yapmalarýný isteyin. Deðerlendirme : Öðrencilere þemsiye türün ne olduðunu sorun ve farklý yaþam alanlarýndaki þemsiye türlere örnek vermelerini isteyin. Birlikte bozayýnýn þemsiye tür olarak adlandýrýlmasýnýn nedeni hakkýnda konuþun. 38

45 Bozayýnýn Yaþam Mücadelesi Aþaðýda Kuzey Amerika'da bulunan bozayý türünün geçmiþteki ve günümüzdeki daðýlýmlarýný gösteren haritalar var. Bu haritalarý inceleyerek aþaðýdaki sorularý yanýtlayýn. Geçmiþ Günümüz 1. Bozayýnýn geçmiþteki ve günümüzdeki daðýlýmýyla ilgili olarak ne söylenebilir? Bozayýnýn zaman içinde kimi alanlarda yok olduðunu görüyoruz. Bunun nedeni ne olabilir? Varlýðýný sürdüren bozayý türünün korunmasý için bir öneride bulunun

46 Hangisi Þemsiye Tür? Aþaðýdaki tabloda çeþitli türlerin barýnma alanlarýnýn büyüklükleri veriliyor. Bu bilgilere göre þemsiye tür olabilecek olan canlýlarý tablodaki üçüncü sütuna iþaretleyin. t ü r b a r ý n m a a l a n ý ( k m 2 ) þ e m s i y e t ü r v a þ a k t i l k i k a r a k u l a k k u r t b o z a y ý k a r a c a

47 Etkinlik 10 - Kaç Ayý Türü Var? Sýnýf Seviyesi: 6-8 Süre: 80 dk Kazaným: Öðrenciler ayý türlerini tanýr. Malzemeler: Ayý türleri çalýþma kâðýtlarý Ayý kartlarý Düdük "Ayý Türlerini Karþýlaþtýralým" ve "Bu Kimin Pençesi?" baþlýklý çalýþma kâðýtlarý Ansiklopediler Etkinlikte kullanýlacak terimler: bambu kürük pençe termit Panda, kulaklarýný ve gözlerini çevreleyen bölümün siyahlýðý, beyaz kýllarla kaplý yüzü, siyah beyaz kürküyle, dünyanýn en kolay ayýrt edilebilen hayvanlarýndan biridir. Pandalarýn kafalarý, vücutlarýna oranla büyüktür. Bu türün en alýþýlmadýk özelliði, ön pençelerinde altý tane parmak bulunmasýdýr. Amerikan siyah ayýsý, bozayýdan daha küçüktür. Burnu kahverengi, kürkü ise siyah olan bu ayýnýn bozayýdan bir baþka farký, sýrtýnda hörgüç olmamasýdýr. Amerikan siyah ayýsýnýn topraðý eþelemeye ve týrmanmaya yarayan çengele benzeyen týrnaklarý vardýr. Asya siyah ayýsý da, Amerikan siyah ayýsý gibi, orta büyüklüktedir. Asya siyah ayýsýnýn aðýz ve burun bölgesinde bulunan kýllar açýk renkli, boyun bölgesindeki kýllarsa uzundur. Göðsünde, beyaz kýllardan oluþan, genellikle "V" harfine ya da hilale benzeyen, belirgin bir yama bulunur. Bu nedenle "ay ayýsý" olarak da adlandýrýlýr. Tembel ayý ise, uzun kýllardan oluþan bir kürkü olan, orta büyüklükte bir ayý türüdür. Özellikle omuzlarýndaki kýllarýn karýþýk görüntüsüyle dikkate çeker. 41

48 Etkinlik 10 - Kaç Ayý Türü Var? Göðsünde açýk renkli kýllardan oluþan, "U" þeklinde, belirgin bir yama bulunur. Üst, ön diþlerinden ikisi yoktur. Bu özelliði sayesinde termit ve diðer böcekleri kolayca yer. Ön pençelerinin týrnaklarý kývrýk ve uzundur, topraðý eþelemeye yarar. Malaya ayýsý, köpeðe benzeyen görünüþüyle en küçük ayý türüdür. Çarpýk bacaklarý, tüysüz tabanlý pençeleri, eþelemeye ve týrmanmaya yarayan güçlü týrnaklarý vardýr. Siyah kürkünün kýllarý oldukça kýsa ve yoðundur. Göðsündeki açýk renkli kýllar nedeniyle "güneþ ayýsý" olarak da adlandýrýlýr. Uzun ve esnek dili sayesinde bal ve böcekleri yalayarak yiyebilir. And ayýsý, koyu renk kürklü, küçük bir türdür. Gözlerinin çevresindeki açýk renk kýllar etkileyici bir görünüm oluþturur; hatta, And ayýsý bu nedenle "gözlüklü ayý" olarak da anýlýr. Kürkündeki kýllarýn daðýnýk bir görüntüsü vardýr. Kutup ayýsýnýn kafasý küçük, boynu uzundur; sýrtýnda hörgüç yoktur. Kulaklarý kutup koþullarýna uyum saðlamýþ, ýsý kaybýný önleyecek þekilde küçük kalmýþtýr. Ayak tabanlarýnýn altýnda kýsa, yumuþak kýllar bulunur. Bu kýllar kutup ayýsýnýn buzda kaymasýný engeller. Uygulama: 1. Öðrencilere dünyada sekiz ayý türünün yaþadýðýný ve bu ayý türlerini daha iyi tanýmak için bir araþtýrma yapacaðýnýzý söyleyin. 2. Onlarý sekiz gruba ayýrýn. Her gruba ayý türleri çalýþma 42

49 Etkinlik 10 - Kaç Ayý Türü Var? kâðýtlarýndan birini verin. Gruplardan verilen türle ilgili ansiklopedilerden ya da Ýnternetten bilgi toplamalarýný ve bu bilgileri verilen kâðýda madde madde yazmalarýný isteyin. Bunun için onlara 30 dakika süre tanýyýn. Daha sonra gruplardan kendi ayý türlerini diðerlerine tanýtmalarýný isteyin. 3. Öðrencilere ayý türleri hakkýndaki bilgilerini pekiþtirecek bir oyun oynayacaðýnýzý söyleyin. 4. Sýnýfý sekiz gruba ayýrýn. Gruplar, çekilen bir çizginin arkasýnda, birbirlerine 1,5 m mesafede, sýra halinde dursunlar. 5. Çekilen çizginin 10 metre ötesine paralel bir çizgi daha çizin. Bu çizginin arkasýna, gruplarýn hizasýnda, gruptaki öðrenci sayýsý kadar ayý kartý yerleþtirin. Her kartta bir ayý türü ile ilgili bilgiler bulunduðunu onlara anlatýn. Gruplarýn amacýnýn, bu bilgiler doðrultusunda kendilerine düþenin ayý türünü bilmek olduðunu söyleyin. 6. Gruplar ve kartlar yerleþtikten sonra, düdük çalarak oyunu baþlatýn. Her grupta birinci sýrada olan öðrenci koþarak kendi hizasýndaki bir kartý alýp gelsin ve arkadaþlarýna okusun, sonra sýranýn sonuna geçsin. 7. Ýkinci düdük sesiyle gruplarda ikinci sýrada yer alan öðrenciler koþup bir kart daha getirsin, kartýn üzerinde yazanlarý arkadaþlarýna okuyup sýranýn sonuna geçsin. Tüm kartlar toplanana kadar oyun bu þekilde devam etsin. 8. Tüm kartlar toplanýnca gruplara kendi içlerinde konuþmalarýný ve ellerindeki kartlarda yer alan bilgilerin hangi ayý türüne ait olduðunu tahmin etmeye çalýþmalarýný isteyin. Ayý türünü doðru bilenleri ödüllendirin. 43

50 Etkinlik 10 - Kaç Ayý Türü Var? 9. Oyun bittikten sonra öðrencilere "Ayý Türlerini Karþýlaþtýralým" ve "Bu Kimin Pençesi?" baþlýklý çalýþma kâðýtlarýný daðýtýp tamamlattýrýn. Deðerlendirme: Öðrencilerle ayý türlerinin ortak özellikleri hakkýnda konuþun. Onlara en büyük, en küçük ayý türünü, en çok ayý türü barýndýran kýtanýn hangisi olduðunu sorun. Ardýndan onlardan ayý türleriyle ilgili ilginç bilgilerin yer aldýðý bir poster hazýrlamalarýný isteyin. 44

51 Ayý Türlerini Karþýlaþtýralým Aþaðýdaki tabloya sekiz ayý türünün özelliklerini yazýn ve onlarý karþýlaþtýrýn. Ayý türü Özellikleri Bozayý Amerikan siyah ayý Asya siyah ayýsý Panda And ayýsý Tembel ayý Malaya ayýsý Kutup ayýsý 45

52 Bu Kimin Pençesi? Aþaðýda sekiz ayý türünün pençelerinin resimleri bulunuyor. Bu pençelerin hangi ayý türüne ait olduðunu bulun. 46

53 Etkinlik 11 - Kim Nerede Yaþar? Sýnýf Seviyesi: 5-8 Süre: 80 dk Kazaným: Öðrenciler ayý türlerinin yaþam alanlarýný tanýr. Malzemeler: Atlas, dünya haritasý, ayýlarýn dünya üzerindeki daðýlýmlarýný gösteren harita, ayý kartlarý, "Ayýlar Sanatý Sever" ve "Ayýlarla Matematik" baþlýklý çalýþma kâðýtlarý Bozayýlar, diðer ayý türlerine göre daha geniþ bir daðýlým gösterirler. Bu türün yaþadýðý yerler arasýnda Amerika ve Asya'nýn kuzeyi, Japonya'nýn kuzeyindeki Hokkaido Adalarý bulunur. Avrupa'da Yunanistan, Ýtalya ve Ýspanya'da küçük bozayý popülasyonlarý yaþar. Pandalar, Çin'in güney batýsý, Sichuan, Shaanxi ve Gansu bölgelerinde, birbirine uzak altý farklý alanda daðýlým gösterirler. Toplamda, km 2 'lik bir alanda yaþarlar. Siyah ayýlar, Kuzey Amerika'nýn ormanlýk alanlarýnda daðýlým gösterirler. Asya siyah ayýlarýysa Güney Asya'da, geniþ bir alanda yaþarlar. Afganistan daðlarý, Pakistan, Kuzey Hindistan, Nepal, Vietnam, Tayland, Kamboçya ve Kuzeydoðu Çin'de bulunurlar. Tembel ayýlarýn çoðu Hindistan'da ve Sri Lanka'da yaþar ancak Bangladeþ, Nepal ve Bhutan'da da bulunduklarý rapor edilmiþtir. Malaya ayýsý en az bilinen türdür. Sayýlarý azalmýþ olsa da, Burma, Laos, Kamboçya, Vietnam, Tayland, Malezya, Borneo ve Endonezya'nýn Sumatra Adasý'ndaki tropik ormanlarda daðýlým gösterirler. Hindistan Etkinlikte kullanýlacak terimler: çayýr yaþam alaný çöl kutup orman tropikal yaðmur ormaný tundra ve Çin'in güneyinde de çok az bireyin yaþadýðý düþünülmektedir. And ayýsý, Güney Amerika'da daðýlým gösteren tek ayý türüdür. Bu ayý türü yalnýzca güney yarý kürede bulunur. And Daðlarý, Venezuela, Kolombiya, Peru, Ekvator ve Bolivya'da küçük popülasyonlarýn olduðu bilinmektedir. Kutup ayýlarý, kuzey kutbu bölgesinin içinde yer alan ABD, Kanada, Grönland, Norveç ve Rusya'da daðýlým gösterirler. 47

54 Etkinlik 11 - Kim Nerede Yaþar? Uygulama: 1. Öðrencileri 8 gruba ayýrýn. Her gruba bir türe ait ayý kartlarý ve dünya haritasý daðýtýn ve 10 dakikalýk süre içinde ne yapacaklarýný anlatýn: Kartlarýn üzerindeki bilgileri okuyun ve atlasý inceleyin. Verilen harita üzerine kýtalarý yazýn ve sonra grubunuza ait ayý türünün hangi kýtalarda yaþadýðýný tahmin etmeye çalýþýn. Tahminlerinizi kurþun kaleminizi kullanarak harita üzerinde belirtin. 2. Süre sonunda gruplarýn yaptýklarý tahminleri sýrayla birbirleriyle paylaþmalarýný saðlayýn. 3. Ayý türlerinin dünya üzerindeki daðýlýmýný gösteren haritayý tahtaya asýn. Gruplardan, tahminlerinin doðru olup olmadýðýný kontrol etmelerini isteyin. Doðru tahmin yapan gruplara, yanýta hangi ipuçlarýný deðerlendirerek ulaþtýklarýný sorun. 4. Sýnýfa "Ayýlar Sanatý Seviyor" ve "Ayýlarla Matematik" baþlýklý çalýþma kâðýtlarýný daðýtýn. Ýlk kâðýda göre hazýrlanan mobilleri sýnýfta sergileyin. "Ayýlarla Matematik" kâðýdýný tamamlattýrýn. Deðerlendirme: Öðrencilere ayýlarýn yaþam alanlarýyla fiziksel özellikleri arasýnda bir iliþki olup olmadýðýný, en çok daðýlým gösteren ayý türünün hangisi olduðunu, en çok ayý türünün bulunduðu kýtanýn neresi olduðunu sorun. 48

55 Ayýlar Sanatý Sever Ayý türlerinin dünya üzerindeki daðýlýmýný gösteren bir mobil yapmak çok kolay! Gereken malzemeler: dört pipet biraz ip. ayý türlerinin resimleri daðýlým haritalarý Yapýlýþý:. Pipetleri aþaðýdaki resimde gördüðünüz þekilde birleþtirip bir çerçeve haline getirin. Bu çerçeve dört kenarlý olacak. Çerçeveye bir ayý türünün resimlerini ve daðýlým haritasýný asýlacak.. Bir ayý türünü seçin. Bu türün resimlerinin ve daðýlým haritasýnýn ikiþer fotokopisini çekin. Her iki taraftan da görünmeleri için, resimleri ve haritalarý ayrý ayrý birbirlerine yapýþtýrýn.. Ayý türü ve daðýlým haritasýný, resimde gördüðünüz gibi, iple tutturarak mobilinize takýn. Bu noktada çerçevenin dengede durmasýna dikkat etmelisiniz. Türle ilgili baþka süslemeler hazýrlayýp mobilinize takabilirsiniz. 49

56 Ayýlarla Matematik Aþaðýda ayý türleriyle ilgili 4 problem var. Bu problemleri çözün. 3. Bir ayý, 1. sonbaharda günde yaklaþýk 2 kg alabilir. Siz günde bu kadar kg alsanýz, bir hafta sonra kaç kg olursunuz? YANIT Kutup ayýlarý ortalama g doðar, 2,5 yaþýnda annelerinden ayrýlýrlar. 2,5 yaþýnda yaklaþýk 300 kg olan bir diþi kutup ayýsý, doðumundan bu süreye kadar günde ortalama kaç kg almýþ olabilir? YANIT Siyah ayýlar kýþ 2. uykusu sýrasýnda aðýrlýklarýnýn yaklaþýk üçte birini kaybederler. Bir siyah ayýnýn sonbahardaki aðýrlýðý 123 kg ise, gelecek baharda ne olur? 4. + YANIT =? Bir ayýnýn 9 günde 225 km yol aldýðý belirlenmiþ. Bu ayýnýn bir günde ve bir haftada ne kadar yol aldýðýný bulun. YANIT 50

57 Etkinlik 12 - Bozayýlarýn Baþý Dertte Sýnýf Seviyesi: 4-8 Süre: 80 dk Kazaným: Öðrenciler bozayýlarý tehdit eden etkenleri ve bozayý ile insan arasýndaki çatýþmanýn nedenlerini anlar. Malzemeler: "Bozayýlara Yönelik Tehditler" ve "Bozayý- Ýnsan Çatýþmasý" baþlýklý çalýþma kâðýtlarý Etkinlikte kullanýlacak terimler: bozayý - insan çatýþmasý çevre kirliliði küresel ýsýnma tehdit yasadýþý avcýlýk Bozayýlar geniþ yaþam alanlarýna gereksinim duyarlar. Büyüklüðü 73 ile 414 km arasýnda deðiþen alanlarýnda besin arar, bunun için kilometrelerce dolaþýr, saklanýr, dinlenir, çiftleþir, kýþ uykusunu geçirebilecekleri bir in bulur ve yavrularýný büyütürler. Ancak bozayýlarýn yaþam alanlarý olan ormanlar, tarla açma, aðaç kesme gibi nedenlerle yok edilmekte, kara yolu açmak için bölünmektedir. Bunlar bozayýlarýn yaþamýný tehdit eder. Bozayýlarýn yaþamýný tehdit eden önemli etkenlerden biri de yasadýþý avcýlýktýr. Türkiye'de bozayý koruma altýnda olan bir türdür ve bozayýlarý avlayanlar para cezasýna çarptýrýlýr. Ancak, özellikle orman yakýnlarýndaki yerleþim yerlerinde, ayný yaþam alanýný kullanan bozayýlar ile insanlar arasýnda çatýþma olur. Besin bulmak için meyve bahçelerinin, baðlarýn, arý kovanlarýn bulunduðu yerlere gelen bozayýlar, insanlar tarafýndan zararlý olarak görülmekte, kimi zaman öldürülmektedir. Yasadýþý avcýlýk, ormanlarýn yok edilmesi ve bölünmesi gibi birincil etkenlerin yaný sýra çevre kirliliði ve küresel ýsýnma gibi ikincil etkenler de bozayýlarý tehdit eder. Tüm bu tehditler incelendiðinde, hepsinin insan etkinlikleri sonucu ortaya çýktýðý görülür. Orman yangýnlarý ve küresel ýsýnma ise hem insan etkinlikleri hem de doðal nedenlerle ortaya çýkar. Uygulama: 1. Öðrencilerden Türkiye'de kaç bozayý bulunduðunu tahmin etmelerini isteyin. 51

58 Etkinlik 12- Bozayýlarýn Baþý Dertte 2. Öðrenciler tahminlerini söyledikten sonra, Türkiye'de þu anda yaklaþýk 3000 bozayý yaþadýðýný, ancak eskiden bu sayýnýn daha yüksek olduðunu söyleyin. Öðrencilere bozayý türünün azalmasýna yol açan nedenlerin neler olabileceðini sorun. Verilen yanýtlarý tahtaya yazýn ve bunlar hakkýnda konuþun. 3. Sýnýfa "Bozayýlara Yönelik Tehditler" baþlýklý çalýþma kâðýtlarýný daðýtýn. Burada belirtilen tehditlerin yaban hayatý uzmanlarý tarafýndan yapýlan araþtýrmalarýn sonucunda ortaya çýktýðýný vurgulayýn ve öðrencilerden tehditleri önem sýrasýna göre dizmelerini isteyin. 4. Tehditlerin önem sýrasý belirlendikten sonra bir öðrenci seçin. Bu öðrenciden bir bozayýyý canlandýrmasýný isteyin. Geriye kalan öðrencileri iki gruba ayýrýn. Bunlar ikili eþler halinde sýra olsunlar. Eþler, aralarýnda, birinin geçebileceði geniþlikte bir boþluk býraksýnlar ve yüzlerini birbirlerine dönsünler. Bozayýyý canlandýran öðrenci aðýr adýmlarla sýranýn arasýndan geçerken, eþler de sýrayla, ayýnýn iç sesini yansýtarak bozayýnýn tehditler karþýsýnda neler düþündüðünü söylesinler. "Aðaçlarý kesiyorlar, ben þimdi nereyi in olarak kullanacaðým?", "Artýk eskisi gibi yiyecek bulamýyorum" gibi. Bozayýyý canlandýran öðrenciye etkinlik sonunda neler hissettiðini sorun. 5. Bozayýyla ayný yaþam alanýnýn paylaþýldýðý yerlerde bozayý-insan çatýþmasý olduðunu, bunun nedenlerini anlatýn. Sýnýfa "Bozayý - Ýnsan Çatýþmasý" kâðýtlarýný daðýtýp tamamlattýrýn. Deðerlendirme: Öðrencilerle ormanlarýn yok edilmesi bozayýlarýn azalmasýna nasýl neden oluyor?, bozayýlara yönelik tehditler baþka hangi canlýlarý etkiliyor?, tehditlerden hangileri insan etkinlikleri, hangileri doðal nedenlerle ortaya çýkýyor? konularýný konuþun. 52