TEKSTiLDE YENi UFUKLAR TEKNiK TEKSTiL

Transkript

1

2 istanbul TicARET ODASı TEKSTiLDE YENi UFUKLAR TEKNiK TEKSTiL YAYıN NO : istanbul, 2005

3 Bu eserin tüm telif hakları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. Eser üzerinde 5846 sayılı FSEK tarafından sağlanan tüm haklar saklıdır. İTO'nun ve yazarın adı belirtilmek koşuluyla eserden normal ölçüde alıntı yapılabilir. İTO ve yazarın izni olmadan eserin tamamı veya bir bölümü fotokopi, faksimile veya başka bir araçla çoğaltılamaz, dağıtılamaz, elektronik ortamlarda ticari ya da başka bir amaçla kullanılamaz. İstanbul Ticaret Odası: SITC 65 TEK Tekstilde Yeni Ufuklar Teknik Tekstil istanbul, 2005, 112 sayfa 1.TEKSTiL ÜRÜNLERi LTEKNiK TEKSTiL, ILTEKSTiL TEKNOLOJiSi IILYAPI TEKSTiLLERi IV.SEMiNER VLiTO ISBN NO: Türkçe Reşadiye Cad.Eminönü/istanbul ito BiLGi HATTı (212) ito yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi'nden alınabilir. Tel: (212) Faks: (212) E. Posta: Web: YAYINA HAZıRlıK, BASKı, CiLT ~ -EUROMAT ~ ENTEGRE MATBAACılıK ANONiM ŞiRKETi Sanayi Caddesi No : Çobançeşme-Yenibosna i istanbul Tel: (212) (pbx) Faks: (212)

4 ÖNSÖZ Özellikle uzay, havacılık, askeriye, tıp gibi ileri teknolojinin kullanıldığı alanlarda kritik role sahip olan teknik tekstiller günlük yaşantımızda da spor, gezinti ve eğlence giysileri, döşemelikler, mobilyalar, bina ve bina donanımı gibi alanlarda aktif olarak kullanılır hale gelmiştir. Teknik tekstillerin kısa sürede hızlı bir gelişme göstermesinde, malzeme kullanımında tercih edilen esneklik, elastikiyet ve mukavemet gibi özelliklerinin yanı sıra, sonsuz tasarım olanakları ile maliyet avantajı getirmeleri gibi artı değerlere sahip olmaları etkili olmuştur. İnsan yaşamında vazgeçilmez bir hal alan teknik tekstiller, gün geçtikçe önemlerini arttırmakta, kullanım alanlarını da sektörler itibariyle çeşitlendirerek genişletmektedirler. Dünya genelinde geçerli olan bu gelişim trendi, ülkemize de aynen yansımakta ve teknik tekstil konusuyla ilgilenen firma sayısında hissedilir şekilde bir artış gözlenmektedir. Ayrıca, bu husus ülkemiz için bir başka yönden de önem arz etmekte, zaman zaman krizler yaşayan ve ciddi sorunlarla karşılaşan tekstil sektörümüzün mensuplarından bazıları için sağlıklı bir çıkış yolu olarak da algılanmaktadır. Bu yaklaşım çerçevesinde, Odamız, teknik tekstil konusuna ilgi duyan üyelerimizi bilgilendirmek, konunun uluslararası boyutlarını, mevcut durumunu ve gelecekteki muhtemel gelişimini irdelemek amacıyla 4 Ekim 2005 tarihinde yerli ve yabancı uzmanların katılımıyla" Tekstilde Yeni Ufuklar-Teknik Tekstil" seminerini düzenlemiştir. Anılan seminerin bant kayıtlarından hazırlanmış olan bu yayınımızın, çok geniş bir kitleye yararlı olması ve önemli bir kaynak oluşturması dileğiyle, hem değerli katılımcılara hem de çalışmayı gerçekleştiren KOBİ Araştırma ve Geliştirme Şubemiz mensuplarına teşekkür ediyorum. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter

5

6 içindekiler AÇı Ş KONUŞMASı Abdullah ÇINAR...? İstanbul Ticaret Odası Yönetim Kurulu Üyesi OTURUM BAŞKANı Prof.Dr. Bülent ÖZİPEK İstanbul Teknik Üniversitesi Tekstil Teknolojileri ve Tasarımı Fakültesi Dekanı LOTURUM Prof.Dr. Mehmet AKALIN Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Tekstil Eğitim Bölüm Başkanı "Teknik Tekstiller: Tarımı, Kapsamı, Uygulama Alanları" Prof.Dr. Richard HORROCKS Bolton Üniversitesi Malzeme Araştırma ve Buluşları Merkezi "Koruyucu Amaçlı Tekstiller (Protech) ve Uygulamaları" Prof.Dr. Subbash ANAND Bolton Üniversitesi Malzeme Araştırma ve Yenilik Merkezi "Tekstilde Nonwomen Teknolojisi ve Uygulamaları" Hüseyin CEVAHİROGLU Hassan Grup, Telasis A.Ş. Genel Müdür Yardımcısı "Teknik Teskstil Alanında Uygulama Örnekleri" I1.0TURUM Dr. Ahmet ÜNAL Dresden Teknik Üniversitesi Tesktil Mühendisliği Bölümü "Yapı Tekstilleri (Buildtech) ve Uygulamaları

7 Christos TOKOMANİs 80 Avrupa Komisyonu Araştırma Depertmanı Başkanı "Avrupa'da Teknik Tekstillerin Geleceği" SORU-CEVAP 90 IILOTURUM Orhan ERCAN 94 DTM İhracat Genel Müdürlüğü Dış Ticaret Uzmanı "Hazır Giyim Sektörünün Yeniden Yapılanmasında Teknik Tekstilin Yeri" SORU-CEVAP _..._ _ _

8 Abdullah Çınar istanbul Ticaret Odası Yönetim Kurulu Üyesi Açış Konuşması Sayın Başkan, Saygıdeğer Konuklar, Hoşgeldiniz Bugün özellikle son 25 yılın en önemli iftihar alanı olarak gördüğümüz tekstil sektörünün önemli ama bir o kadar da ilgisiz kaldığımız, yaşadığımız sorunların çözümünde önemli avantajlar barındırdığını hisettiğimiz ama yeteri kadar tanımadığımız bir boyutunu müzakere etmeye çalışacağız: Teknik Tekstiller. Genel tanımıyla teknik tekstil, estetik veya dekoratif özelliklerinden ziyade fonksiyonel özellikleri ve teknik performanslar için üretilen tekstil materyallerini ve ürünlerini kapsamaktadır. Teknik tekstil deyimi; otomotivden inşaat ve kişisel korunmaya uzanan yüksek teknoloji ve yüksek performansa yönelik uygulamalarda, geleneksel olmayan endüstrilerin teknik olarak kullandığı tekstil meteryallerini ifade etmektedir. Gün geçtikçe bu alanda yeni ürünler, yeni süreçler, yeni malzemeler üretilmekte ve pazara sunulmaktadır. Bu yönüyle teknik tekstil, son derece dinamik ve ürünlerin kullanım alanı itibariyle çok geniş olan bir sektördür. T eknik tekstiller son kullanım alanına göre; tarım, inşaat, spor vs. teknik tekstilleri gibi 12 kategoriye,üretim yöntemlerine göre; dokuma, örgü, nonwoven, kompozit, şerit-kordon ve tafting ürünler olarak 6 kategoriye ayrılmakla birlikte, en önemli alt grubu, katma değeri en yüksek ve yüksek teknoloji kullanan akıllı tekstiller' dir Akıllı tekstiller konusuna biraz daha detayıyla daha sonra değinmek üzere, ve teknik tekstiller konusunun tekstil sektörümüz içindeki yerine ilişkin değerlendirmeleri, birbirinden değerli konuklarımıza havale ederek, sizlerle ülkemiz tekstilinin bugünkü görünümünü ve geleceği ile ilgili endişe ve ümitlerimi paylaşmak arzusundayım.

9 Türkiye ekonomisinin temel taşlarından ve istihdama en büyük katkısı olan sektörlerden birisi olan tekstil sektörü, 1980 yılından sonra ekonominin dışa açılması ile birlikte büyük gelişme kaydederek dünyada belirli bir konuma gelmiş. Ülkemiz için yüz güldüren sonuçlar elde etmiştir Başlangıçta elyaf, iplik ve kumaş ağırlıklı ihracat yapılırken 1986 dan itibaren katma değeri daha yüksek olan hazır giyim konfeksiyon ihracatı öne geçmeye başlamıştır arası 15 yıllık dönem içerisinde ülkemiz genel ihracatı 10 kat artarken hazır giyim konfeksiyon sektörü muhteşem bir performansla 70 kat büyüme başarısı göstermiştir itibariyle tekstil ve hazır giyim sektörü, ülkemizin gayri safi milli hasılası'nın yüzde lo'unu, kayıtlı istihdamın yüzde 11 'ini, ülkemiz ihracatının yüzde 35'ini gerçekleştirmektedir. Dünya sıralamasında 13. Büyük hazır giyim sektörü 6. Büyük tedarikçi AB nin 2. Büyük tedarikçisi 6. Büyük pamuk üreticisi İplikte: ring sistemde 7. Open-end4. Bunların ne kadarıyla övünebiliriz? Gerçekten bir başarıyı mı müşahade ediyoruz yoksa bir yanılsama mı yaşadıklarımız? Bu günün fotoğrafına baktığımızda görüntünün çok da iç açıcı görüyoruz. olmadığını D.T.Ö. tekstil ve giyim anlasmasi hükümleri çerçevesinde, tekstil ve konfeksiyon sektöründe uygulanan kotaların 1 Ocak 2005 tarihi itibariyle yürürlükten kalkmasıyla, tekstil ve konfeksiyon üreticisi ve ihracatçısı olan aralarında Türkiye'nin de yer aldığı çok sayıda ülke, başta Çin olmak üzere hammadde kaynakları ve ucuz işgücü avantajına sahip ülkelerin tehdidi altına girmiş durumdadır. Tekstil ve hazır giyim sektöründe önceki yıllarda ülkemizin sahip olduğu ucuz emek avantajı, işgücünün ucuz olduğu ülkelerden gelen rekabet nedeniyle ortadan kalkmaya başlamıştır. Son dönemde yaşanan gelişmeler ışığında iç pazarlara yönelik ithalat baskısının

10 yanı sıra geleneksel ihraç pazarında da sıkıntılarla karşılaşılmaya başlanmıştır. Çin kaynaklı, çok düşük fiyatlı büyük üretim gücü, tüm sektörleri ve ülkeleri tehdit eder konuma gelmiştir. Kendi ülkemize baktığımızda, ihracat potansiyelimizin üçte birini aşan boyutunu tekstile bağlamış olduğumuzu görmekteyiz. Yani kendi elimizle bu sektörü ülkemiz ıçın stratejik hale getirmişiz. Önemli bir istihdam, üretim ve ticaret alanı haline dönüştürmüşüz. Sanayileşmiş ülkelerin davranışı ile mukayese edildiğinde iyi bir stratejiye yöneldiğimizi, yüksek bilinçle davrandığımız1 ifade etmek pek de mümkün görünmemektedir. Sanayileşmiş ülkeler, teknoloji geliştirip üreten ülkeler olma avantajlarını en iyi şekilde değerlendirerek, yüksek katma değerli, yüksek kaliteli tekstil ve konfeksiyon ürünleri ve yenilik-yoğun, know-how yoğun özel ürünler üretimine yönelmişlerdir. Sanayi1eşmekte olan ülkelere bırakılanlar ise; basit, sıradan iplik ve kumaşların üretimi ve ucuz olmaktan başka rekabet gücüne sahip olmayan sıradan seri üretim konfeksiyon ürünleridir. Ülkemiz tekstili için, vergilerin istihdam üzerindeki yükü, enerjinin ve diğer altyapı maliyetlerinin yüksekliği vb. sorunların çokluğu ve çeşitliliği üzerine pek çok sey söylenebilir. Ancak en temel sorun ülkemizde tekstil endüstrisinin yalnızca tekstil üretiminden ibaret görüntüsü olsa gerek. Ve bunun da yoğunlukla, sadece ucuz maliyet rekabet avantajına sahip sıradan seri üretim ürünleri olmasından. Ülkemiz tekstili halihazırda kendisine modaya yönelik, parti üretimi ve moda marka ürünlerin üretimini hedef olarak seçmiştir. Bunlar, sağladıkları katma değerin daha yüksek olmasından dolayı orta vadede doğru hedefler olmakla birlikte, hedefe ulaşıldığı zaman gelişmiş ülkeler bu alanları terk ederek bir adım öteye; interaktif tekstil endüstrisine geçmiş olacaklarından aradaki mesafe kapatılamayacaktır. Akıllı tekstiller, tıbbi tekstiller, koruyucu ve askeri teknik tekstiller, taşımacılık teknik tekstilleri gibi birçok alanın kapsamına giren ancak yüklendikleri işlev

11 ve yapıları itibariyleayrı bir kategoride değerlendirilen bir gruptur. Akıllı tekstillerin önemli bir kısmı günümüzde daha çok prototip üretimi aşamasında bulunmaktadır. Son birkaç yıl içerisinde akıllı tekstiller tekstil ve hazır giyim sektörleri içerisinde önemli bir yer edinmeye başlamıştır. 20. Yüzyılın sonlarından itibaren sektörde giderek hızlanan devrim niteliğinde gelişmeler yaşanmaktadır. Günümüzde giysiler, havadaki ısı değişikliklerine göre vücuda sıcaklık veya serinlik hissi verebilmekte, bazı giysiler 24 saat boyunca nabız, tansiyon, kalp atışı gibi yaklaşık 30 hayati göstergeyi doktora veya bir sağlık merkezine gitmeye gerek kalmadan ölçebilmekte ve bunları ilgili yerlere aktarabilmektedir. Ayrıca, ter tutmayan, nefes alabilen ve yanmaz kumaşlar, mobil telefon ya da mp3 çalarla birleştirilerek müzik dinlemeye ve iletişim kurmaya olanak sağlayan ve stresi azaltan giysiler, uyumak üzere olan sürücüleri uyandıran araba koltukları, kalp atışlarını dinleyen yatak çarşafları, oda sıcaklığına göre renk değiştiren dokumalar, çelikten ı 5 kat daha dayanıklı elyaflar gibi çok sayıda yenilikçi ürün geliştirilmiştir. Bu ürünlerin bir kısmının ticareti yapılırken, bir kısmı henüz deneme üretimi aşamasındadır. Teknik tekstil alanında yeni ürünlerin keşfi, yeni ihtiyaçları karşılaması ve geleneksel ürün ve malzemelerin yerine ikame edilmesi nedeniyle, büyük potansiyel arz etmektedir. Ayrıca, bu sektördeki ithalat baskısı belirgin bir şekilde iç piyasamızda da hissedilmektedir. Bu nedenle, Türk tekstil ve hazır giyim sektörünün yapısal bir dönüşüme ihtiyacı olduğuna inanılmaktadır. Değerli katılımcılar, Tekstil sektörünün kendini ciddi bir reorganizasyon'a ve iyi bir kontrole tabi tutması halinde her zaman ülkemizde iyi yerlerde olacağı kesindir. Her şeyden önce biz millet olarak bu konuya ciddi bir emek verdik. Şu anda dünya ölçeğinde belirli bir yer edinmiş olduk. Artık bir tecrübemiz ve bir birikimimiz var. Toplumsal 10

12 tecrübelerin en pahalı maliyetler olduğunu kabul etmek gerekir. Alan değiştirmek belki bir dinamizmdir. Zaman zaman da zorunludur. Farklı alanları yakalamaya çalışmak, üst segmentlere tırmanışlar zorlamamız gereken boyutlardır elbette. Ancak içinde bulunduğumuz şartları sonuna kadar iyi değerlendirmek zorundayız. Katma değeri yüksek ürünlere yoğunlaşmak elbette gerekli. İlave olarak ne kadar yüksek teknolojiye ihtiyaç gösterse de mevcut tekstil altyapımızın akıllı tekstiller alanında da önemli avantajlar sağlayacağı hatırdan çıkarılmadan o kulvarda ısınan aktörlerimiz de olmalı ama tekstilin tümünde olmaya da devam etmeliyiz. Ulaştığımız kapasite ve istihdam seviyesi bize bunu mecbur kılmaktadır. Kazandığımız değerleri muhafaza etmek ve arttırarak geleceğe taşımak zorundayız Değerli katılımcılar, Bugünkü toplantımızın organizasyonu için KOBİ AR-GE şubemiz personelini tebrik ediyor, katkılarından emin olarak değerli konuklarımıza, ve teşrifleriniz dolayısıyla sizlere İTO Yönetim Kurulu adına teşekkürlerimi arz ediyor. Ülkemiz ve sektörümüz için verimli başarılı sonuçlar temennisi ile saygılar sunuyorum. Ahmet Şenkal istanbul Ticaret Odası Kobi-Araştırma ve Geliştirme Şubesi Müdürü Efendim sayın Abdullah Çın ar bey Le teşekkür ederiz. Şimdi artık seminer çalışmalarımıza geçeceğiz. Oturumumuzu yönetmek üzere oturum başkanımız olarak İstanbul Teknik Üniversitesi Tekstil Teknolojileri ve Tasarım Fakültesi Dekanı, Prof. Dr. Bülent Ozipek beyefendiyi kürsüye davet ediyorum. Sayın hocam teşekkür ediyorum. II

13 1. OTURUM Prof.Dr.Bülent Özipek istanbul Teknik Üniversitesi Tekstil Teknolojileri ve Tasarımı Fakültesi Dekanı Teşekkür ederim sayın ŞenkaL. Değerli konuklanmız, İstanbul Ticaret Odası tarafından düzenlenen "Tekstilde Yeni Ufuklar-Teknik Tekstil" seminerine hoş geldiniz diyorum ve hepinizi saygıyla selamlıyorum. Efendim günümüzde dünya büyük bir değişim içinde ve teknoloji üstel bir fonksiyon grafiği izleyerek ilerlemekte. Özellikle internetin devreye girmesinden sonra, haberleşmedeki büyük avantajlar, kendini tüm sektörlerde de göstermiş bulunuyor. Bugün bir cep telefonu kullanarak, çeşitli ulaşım ve iletişim noktalarında avantajlar sağlıyoruz. Şüphesiz bu sürekli gelişimin etkilediği tüm sektörler içinde tekstil sektörü bizim açımızdan ayrı bir önem taşıyor. Dolayısıyla, yükselen tüketici taleplerini yerine getirme de sahip olunan teknoloji ve zamanla yarış ön plana çıkıyor. Bu manada düşündüğümüz zaman, artık dünyada tekstil malzemelerinin ki, bunu daha geniş manada belki artık tekstili de genel malzemeler içerisine alarak söylediğimiz taktirde, her alanda kullanımının arttığını görüyoruz. Bu inşaat sektöründen, tıp sektörüne ve diğer makine sektörüne kadar uzanmakta. Şüphesiz bu tip kullanım alanlarının ortaya çıkması, gelişmesi, açıktır. Bunu şu andaki gelişmiş adını verdiğimiz bazı ülkelerde de görüyoruz. Demek ki yapılması gereken bu noktadaki çalışmaları artırmak. Ve görüyoruz ki, tekstilin alt sektörleri olan sektörlerde yapılması gereken çalışmalar olarak bunlar ortaya çıkıyor. Yani biz bugün akıllı tekstil, teknik tekstil dediğimiz zaman, aslında bunu bir iplik imalatında gerçekleştirmemiz gerekiyor. Bunu bir dokuma imalatında gerçekleştirmemiz gerekiyor. Dolayısıyla sahip olunan alt sektör ortadan kalkmamakta ancak şeklen isteklere uygun biçimde üretim yapabilecek yapıya dönüştürülmektedir. Sahip olunan alt yapıyla bu da mümkün olacaktır. Efendim bu kısa görüşlerimi belirttikten sonra son olarak Türkiye'de tekstilin hiçbir şekilde geleceği konusunda endişem olmadığını, ancak bu yenilikçi yapıyı sürdürebildiğimiz takdirde ki, ARGE çalışmaları ve uygulamalar bunun anahtarı olacaktır. Türkiye gelecekte de varlığını uluslar arası pazarlarda bugün olduğu gibi, daha da güçlü olarak sürdürecektir. Bundan eminim, ama herkesin dediği gibi değişmeyen tek şeyin değişim olduğunu unutmadan güncel gelişmeleri düşünmemiz ve geniş anlamıyla tasarım konseptine bağlı kalınarnız gerekmektedir. 12

14 Tasarım, mühendislikte tasarım, modada tasarım, pazarlama ve satış organizasyonunda tasarım olarak düsünüldügü takdirde başarının hiç de uzakta olmadığı açıktır. Değerli konuklar, bugün bu sahada çalışmalarıyla haklı bir yere ulaşmış aramızda bulunan ve bize katkıda bulunacak olan konuşmacılarımızı şimdi davet etmek istiyorum. Sayın Prof. Dr. Mehmet Akalın, Sayın Prof. Dr. Horrocks, Sayın Prof. Dr. Subbash Anand ve Sayın Hüseyin Cevahiroğlu beyleri lütfen kürsüye davet ediyorum. Efendim konuşmacılarımız başlamadan önce akış bakımından kolaylık sağlanması amacıyla, konuşmacılarımızı arka arkaya dinledikten sonra oturumun sonunda soruları almayı planlıyoruz. Bu şekilde daha etkin bir müzakere yapabileceğimizi düşünüyoruz. İlk konuşmacımız, Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, Tekstil Eğitimi Bölümü Başkanı Sayın Prof. Dr. Mehmet Akalın, Sayın Akalın İngiltere'de Bolton Üniversitesinde doktorasını tamamladıktan sonra Türkiye'ye dönüp, Marmara Üniversitesinde öğretim üyesi olarak çalışmaya başlamış bulunuyor ve bugün de kendisi bölüm başkanı olarak görevini sürdürmektedir. Kendisinin sunacağı tebliğin adı, Teknik Tekstiller, Tanımı, Kapsamı ve Uygulama Alanları. Sayın Akalın buyurunuz efendim. 13

15 Prof. Dr. Mehmet Akalın Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Tekstil Eğitim Bölüm Başkanı: Teşekkür ederim Sayın Başkan, Sayın konuklar ve değerli misafirler. Öncelikle müsaade ederseniz konuşmamı ayakta yapmak istiyorum. İlk olarak yıllardır bağırarak söylediğimiz teknik tekstil konusuna kulak veren İstanbul Ticaret Odası'na böyle bir düzenlemeyi yaptığı için teşekkür etmek istiyorum. Uzun yıllar hocalığımı yapan, bana teknik tekstiller hakkında çok şey öğreten Prof.Horrocks'un ve Subbash Anand'ın önünde teknik tekstilleri anlatmanın oldukça zor olduğunu vurgulamak isterim. Bu yüzden hem heyecanlı hem de gururluyum. Başka bir gurur verici olay ise Almanya' da Teknik tekstiller konusunda başarılara imza atan öğrencim Ahmet Ünal'ın burada teknik tekstiller konusunda konuşma yapması, bilgi aktarmasıdır. Benim bugün size anlatmak istediklerim, genel olarak teknik tekstiller nedir? Teknik tekstillerin tanımı, kullanım alanları ve teknik tekstiller nasıl yapılır? dır. Kısaca bu konulara değineceğim. Teknik tekstillerin tanımı çok farklı şekillerde yapılmaktadır. Teknik tekstillerin tanımına geçmeden önce tekstil yüzeylerinin sınıflandırılmasına kısaca değinmekte yarar olduğunu düşünüyorum. Tekstil yüzeylerini üretim yönlerine göre sınıflandıralım. Bunlar; dokuma tekstilleri, örme tekstil yüzeyleri, dokusuz tekstiller ve nonwovenlar' dır. Özellikle vurgulamak istiyorum, nonwovenlar ile teknik tekstillerin birbirine karıştırılmamasıdır. Teknik tekstil bir kullanım alanı, nonwoven ise bir dokuma veya örme gibi üretim yöntemidir. Bunun yanında yüzeyi kaplı tekstiller var. Yani tekstil yüzeyini dokuma veya örme polimer yüzeyle kaplanarak yapılır. Ham maddesi dokuma veya iplik olan bir tafting teknolojisini, bu söylediklerimizin kombinasyonunda oluşan yüzeyler şeklinde sınıflandırmak mümkündür. Kullanım amaçlarına göre ise tekstil yüzeylerini, giyim tekstilleri, mekan tekstilleri ve teknik tekstiller olarak 3 gruba ayrılmaktadır. Tabii bu gruplar içerisinde giyim tekstili de kendi arasında belli gruplara ayrılmaktadır. Bunlar, iç giyim, dış giyim, erkek giyim, bayan giyim ve aksesuar v.b. gibidir. Mekan ve Teknik tekstil denildiği zaman yine aynı şekilde bir çok kullanım alanları olduğunu söyleyebiliriz. Şimdi teknik tekstil'in tanımına kısaca değinmek istiyorum. Dekoratif ve estetik özelliklerinden daha ziyade fonksiyon özellikleri öne çıkan tekstil yüzeyleridir. Bir 14

16 buruşmazlık özelliği verilen gömlek teknik tekstil midir? Hayır değildir. Çünkü bu özellik kazandırılmadan da bu tekstil yüzeyi giyilebilir. Güç tutuşurluk özelliği kazandırılmış ve itfaiye giysisi olarak kullanılacak bir giysi teknik tekstil midir? Evet teknik tekstildir. Çünkü itfaiye giysilerinin güç tutuşur olma zorunluluğu vardır. Şeklindeki örneklerle' de teknik tekstili ifade etmek mümkündür. Bunun yanında birçok teknik tekstil alanıda vardır. Örneğin endüstriyel alanda kullanılan teknik tekstiller. Ayrıca tekstil yüzeyleri vücudumuzun sıcaklığını ölçüp uyduya göndermekte ve buradanda doktorumuzun bilgisayarına göndermektedir. Bu tekstil alanıda akıllı tekstilolarak nitelendirilmektedir. Bazı tekstil yüzeyleri ana fonksiyonunun yanında farklı fonksiyonlarda içerebiliyor. Örneğin ayağı koruyan çorap, yüksek mukavamete sahip mantar üremesini engellemektedir. Aynı şekilde ayak kokusunuda engelleyici özelliği de olabilmektedir. Bahsedilen tekstil yüzeyleri teknik tekstilolarak adlandırılmaktadır. Katma değeri yüksek ürünler herzaman teknik tekstilolmadığını hatırlatmak isterim. Şimdi teknik tekstillerin toplam tekstil içerisindeki dağılmasına bakacak olursak, teknik tekstillerin günümüzdeki durumu bundan yıl önceki durumundan çok farklı olduğunu görebiliriz. Toplam tekstil içerisindeki yerlerini göz önüne aldığımızda giyim tekstillerinin % 40'ını oluşturduğunu en açık şekilde görmekteyiz. Teknik tekstilierin kısaca uygulama alanlarından bahsetmek istiyorum. Bu konuda yapılan birçok tanım olduğu kesindir ancak en doğru tanımın sınıflandırmanın 12 gruba ayrılarak yapılan tanım olduğu bilinmektir. Teknik tekstillerin uygulama alanlarına kısaca değinelim. Tıpteks; hijyen alanında kullanılan teknik tekstillerdir. Bu sektör tekstil alanında başlı başına bir sektör olmuş durumdadır. Tıpteks; ameliyat iplikler, yapay böbrek, yapayakciğer, yapay karaciğer, özel damarlar, tek kullanımlık ürünler, implante edilebilen gibi ürünleri kapsayan geniş bir sektördür. Tıp sektöründe kullanılan teknik tekstiller o kadar farklı o kadar geniş bir yelpazeye sahip ki bu sektör tek başına bir seminer konusu bile olabilir. Bunun yanında hijyen ürünleri denildiğinde çocuk bezleri ve kadın bağları çok büyük bir sektör olduğunu da belirtmekte yarar olduğunu görüyorum. Bir diğer uygulama alanı ise jeotek'tir. Jeotekstilier, toprakla ilgili alanlarda kullanılan teknik tekstilierdir. Taşıttek; kara, deniz ve hava taşıt alanlarında kullanılan teknik tekstilierdir. Özellikle Otomotiv sektöründe teknik tekstilierin kullanılmadığı kısım hemen hemen yoktur. 15

17 Bir diğer uygulama alanı ise Giyimtek'tir. Bu teknik tekstilde en fazla kullanılan uygulama alanlarındandır. Mekantek; mekanlarda kullanılan teknik teknik tekstiller, Endüstritek; endüstriyel amaçlı kullanılan teknik tekstillerdir. Bunlara kayışlar, bantlar ve endüstride kullanılan filtreler gibi birçok örnek vermek mümkündür. Korumatek (Protek); koruma amaçlı kullanılan teknik tekstillerdir. Bu tehlike alev, nükleer biyolojik veya kimyasalolabilir. Bu denli tehlikelerden korunmak için uygulanan teknik tekstillerdir. Sportek; spor alanlarında kullanılan teknik tekstillerdir. Yine büyük bir uygulama alanına sahip olan, tarım alanlarında kullanılan tarımtek teknik tekstiller içerisinde önemli bir yere sahiptir. Bir diğer önemli sektör ise İnşaattek'tir. İnşaat ile ilgili alanlarda kullanılan teknik tekstil yüzeyleridir. Ekotek de yine çevre ve ekolojik alanlarda kullandığımız teknik tekstillerdir. Ekotek uygulaması diğer teknik tekstil uygulama alanları ile apıike olabilecek durumdadır. Yani diğer teknik tekstil uygulama alanlarının içerisinde de kullanılmaktadır. Tekstil'in dünya pazar paylarından bahsedip, teknik tekstillerin hem dünya'da hem de Türkiye' deki önemine değinmek istiyorum. Dünyadaki tekstil kavramının değiştiğine hepimiz şahit olmaktayız. Dolayısıyla ülkemizdeki tekstil sektörüde dünyadaki bu değişikliğe ayak uydurup değişime girmek zorundadır. Dünyadaki pazar paylarına bakarsak, basit komiditi tekstil dediğimiz tekstiller % arasında bir oran oluşturmaktadır. % oranında da katma değeri yüksek ürünler yer almakta olup geri kalan kısmı ise ileri teknoloji ürünleri ve teknik tekstilleri içeren kısım oluşturmaktadır. Burada Asya'nında teknik tekstil alanında çok büyük bir pazar olduğunu hatırlatmakta yarar olduğunu görüyorum. Yine aynı şekilde hem üretim, hemde kullanım olarak Amerika' da büyük bir paya sahiptir. Önümüzdeki yıllarda teknik tekstillerin tekstil sektörü içerisindeki payı giderek artacağı bilinen bir gerçektir. Teknik tekstillerde nano teknoloji uygulamaları artacak ve yine benim hayranlıkla izlediğim biyomimetik uygulamaları çok daha fazla önem kazanacak. Biyomimetik nedir? Diye soracak olursanız. Doğada oluşan olayların bilim adamları tarafından taklit edilmesi ve tekstil yüzeyleri üzerine uygulamasıdır veya uygulamaya çalışılmasıdır. Bu çalışmaya bir nilüfer bitkisinin yaprağına kir iticilik özelliğinin 16

18 kazandırılması örneği verilebilir. Kir iticilik özelliğini kumaşlarda uygulamaya çalışmaktayız. Bu gelişmelerden de anlaşıldığı gibi Türkiye' de teknik tekstil üretimi ve çalışmaları yeterli olmakla birlikte artmaya ve çeşitlenmeye devam etmektedir. Bir çok uygulamalar yavaş yavaş gelişmektedir. Teknik tekstil için Türkiye'de yeterli alt yapı yani AR-GE çok gelişmiş durumda olmadığını üzülerek söylemek zorundayım. Ülkemizde teknik tekstiller için hem ihracat potansiyeli hemde iç piyasada önemli bir pazar vardır. Buda Türkiye'nin çok önemli avantajlarından biridir. Dış Ticaret Müşteşarlığı rakamlarına göre dokunmamış ürünleri içeren ihracat 868 milyon dolar, ithalat 632 milyon dolardır. Günümüzde tüketicinin tekstil yüzeylerinden beklentileri giderek değişmektedir. Kalite ve ucuzluğun yanında çok işlevlilik, kolay satın alabilme, teknolojik üstünlük daha çok aranır hale gelmektedir. Dolayısıyla rekabette avantaj ülkelerin pazarlayabilirlik özelliklerinden daha çok üretimde ileri teknolojiye dayalı, yüksek katma değerli ürünleri üretebilirlikleri ile daha alakalı hale gelmiştir.yüksek katma değerli veya teknolojik ürün nasıl üretiliyor? Yüksek katma değerli veya teknolojik ürünleri üretmemiz için en önemli olan faktörlerden biri AR-GE'dir. Teknik tekstil'de iyi bir noktaya gelinmesi için AR-GE şarttır. Uzun yıllar konuşulan Üniversite sanayi işbirliği, bilimsel çalışma ve bu çalışmanın sanayi ye aktarılması konusunda ülkemizde problemler yaşanmaktadır. Türkiye' deki bilimsel çalışmalar yapılmaktadır ancak, bilimsel çalışmanm zenginliğe dönüştürülmesinde veya toplumsal faydaya dönüştürüımesinde problemler yaşanmaktadır. Burdan anlaşıldığı üzere Ülkemizde AR-GE'ye verilen önemin azlığı ortaya çıkmaktadır. Türkiye'deki GSMH'denAR GE'ye ayrılan pay % 0,67 Avrupa'da % 2, Avrupa Birliği'nin bazı ülkelerinde ise bu pay % 4 'lere kadar çıkmaktadır. Türkiye' deki AR -GE harcamalarının sektörlere göre dağılmasına bakacak olursak imalat sektörünün AR -GE' den % 90 üzerinden payaldığını söylemek doğru olacaktır. Ancak bu pay üzerinden tekstilin payı sadece % 1.6'dır. Gelişmiş olan ülkelerin şu anda bulundukları konuma nasıl geldi? İşte burada AR-GE'ye verilen önem ortaya çıkmaktadır. Dünya' da ve Türkiye' de teknik tekstillerin öneminden bahsettim ve teknik tekstillerin nasıl yapılacağına değindim, özellikle AR-GE'ye önem vermeniz gerektiğini kısaca aktardım. Buradan da birkaç sonuç çıkarmak mümkündür. Tekstil sektörünün ayakta kalabilmesi için kısa orta ve uzun vadeli planlamalar muhakkak yapılmalıdır. Bu planlamalar vakit geçirmeden de uygulamaya geçirilmelidir. Vurgulamak 17

19 istediğim en önemli konu AR-GE'nin önemi iyi anlatılmalı ve AR-GE'ye yapılacak yardım arttırılmalıdır. Diye düşünmekteyim. AR-GE özellikle teşvik edilmelidir. Aksi takdirde ülkemizin teknik tekstil üretmesi veya bu alanda ilerlemesi mümkün olmayacaktır. Yine aynı şekilde eğitimde tekstil sektörüne, tekstil eğitimine, teknik eğitim sektörüne uyarlı hale getirilmelidir. düşüncesindeyim. Avrupa'nın 40 yıl önce yaptığını, Avrupa'daki gelişmiş ülkelerin tekstilde taransformasyon, yani geçiş sürecini şimdi biz yapmayı planlıyoruz. Ama geç kalmış değiliz. Tekstilin Türkiye'deki geleceğini oldukça parlak görüyorum. Hepinize teşekkür ediyorum. 18

20 Prof.Dr.Bülent Özipek istanbul Teknik Üniversitesi Tekstil Teknolojileri ve Tasarımı Fakültesi Dekanı Sayın Akalın'a teşekkür ediyoruz. Bize gayet güzel bir şekilde teknik tekstili özetledi. Günlük yaşantımızda teknik tekstillerin çok fazla olduğunu görüyoruz. Bundan sonra da yer alacağını umuyoruz. Şüphesiz önümüzde görülen diğer bir husus da bu sahadaki çalışmalarda, tekstil sektörü tekstil sanayii ile elektronik sanayii arasındaki yakınlaşmanın çok daha sıkı biçimde gerçekleşeceğini düşünüyoruz. Efendim ikinci konuşmamız, Sayın Prof.Dr.A.R. Horrocks, Sayın Horrocks; 1965 yılında Oxford Kimya Bölümünden mezun oldu yılında Bolton Üniversitesine girdi ve orada çalışmaya başladı. Yaklaşık olarak 30 yılı aşkın bir süredir, teknik tekstiller konusunda çalışmalarım sürdürüyor, araştırmalar yapıyor ve özel ilgilendiği saha da Güç Tutuşur Malzemeler ve ısıya Karşı Koruyucu Tekstil Malzemeleri' dir. Özel faaliyetlerinden bir tanesi de, Uluslar Arası AtıCllık Kulübüne üye ve dereceleri olmasıdır. İngiltere ve Amerika'da dolayısıyla hedeflediğiniz zaman, hedefler bazen ulaşılamaz hedefler olmaktadır biliyorsunuz, ama onun hedefleri ulaşılabilir hedefler olarak tanımlanmıştır. Sayın Horrocks'un konuşması "Koruyucu Amaçlı "tekstiller, Protech ve Uygulamaları" başlıklıdır. Ben kendisini kürsüye davet ediyorum. Prof.Dr. Richard Horrocks Bolton Üniversitesi Malzeme Araştırma ve Buluşlar Merkezi Elyaflar ve Koruyucu Tekstiller Koruyucu tekstiller kıyafet uygulamaları, bariyer yapılar ve bileşik malzemelerin içindeki takviye unsurların içinde bulunan çok çeşitli ürünlerden oluşmaktadır. Esas olarak tüm koruyucu tekstiller kimyasallar, sıcak alev, biyolojik vektörler, fırlatılma ve patlama, radyoaktif ışın, ültraviyole ışını, çevre etkilerine ve hava koşullarına maruz kalma, basınç veya gerilme ve bunlardan bir veya daha fazla dış etkenlerin yıpratıcı etkilerine karşı belirli bir süre için belirli bir ölçüde koruma sağlarlar. Uygulamadaki performanslarının normalolarak tekstilin estetik ve moda özelliklerinden daha önemli olması nedeniyle teknik tekstiller olarak tanımlanabilirler. Dolayısıyla bunun tipik örnekleri şunlardır: 19

21 Hava ve çevresel gerginliklerden korunma Terrnal (sıcak ve aleve karşı) korunma uv (Ü1traviyole) korunması Biyolojik (Askeri ve Endüstriyel) korunma Kimyasal (Askeri ve Endüstriyel) korunma N ükleer korunma Havadaki veya sudaki zerreciklere karşı korunma Elektrostatik korunma Balistik ve patlamaya karşı korunma Bıçak ve diğer silahlara karşı korunma Soluma sistemini koruyan tekstiller Tüm bu uygulamaların ihtiyaçları ve dış etkenler düşünüldüğünde geleneksel (klasik) elyafların buna hiçte uygun olmadığı gerilim ve baskı güçleri, kimyasallar ve sıcaklık (ve alev) yönlerinden daha yüksek performans seviyeleri gösterenlerin gerekli olduğu görülür. Bunlar tipik olarak aşağıdaki elyaf guruplarından oluşur: Klasik elyafların değiştirilmiş biçimleri Karbon elyaflar Aramid ve benzeri tür elyaflar Yüksek modüllü polietilen Polibenzazol gurubu PBI, PBO, M5 ve benzeri zincir yapılı polimer elyaflar İnorganik elyaflar Kimyasal ve terrnalolarak dirençli polimer elyaflar N ano elyaflar Koruyucu tekstillerde varolan elyafları ve ürün çeşitlerini göstermek için bu yazı sıcak ve aleve karşı korunmalı tekstilleri örnek olarak ele alacaktır. Tekstillerin günlük yaşamımızda bir taraftan bizi dış etkenlerden korurken diğer taraftan önemli bir yangın tehlikesi oluşturması bir çelişki olarak görünebilir. Ancak tekstil elyafları ve kumaşların yanma özellikleri ile birlikte onları alevalmayı geciktirici veya yanmaya dayanıklı hale getirmenin yolları anlaşıldıktan sonra bu özelliklerin avantajları alev ve sıcağa karşı direnç gerektiren teknik tekstil alanlarında kullanılabilir. Alev ve sıcağa dayanıklı teknik tekstiller ya özellikleri yada uygulamalarına göre sınıflandırılırlar. Birinci durumda teknik tekstilierin özelliklerini onları oluşturan elyaflar ve onlara yapılan terbiye ( apre) veya nihai tekstile uygulanan kaplama 20

22 (coating) nın alev ve sıcağa direnci belirler. Bu konuda çok geniş bir literatürün mevcut olması ve bu yazının amacının kapsamlı bir literatür incelemesi olmadığı için burada Scott (2000), Bajaj (2000), Horrocks (2001) ve Hearle(2001)nin en son yayınlarından seçilen bazı bölümlere yer verilecektir. 2. Alev ve Sıcağa Dayanıklı Teknik Tekstiller Bu yazının amaçlarına uygun olarak bir alev ve / veya sıcağa dayanıklı teknik tekstiller müşterinin alev ve /veya sıcağa dayanıklılık bakımından belli bir işi görmesini istediği ve akredite (kabul gören) standart test yöntemleri ile sayısal olarak alev ve /veya sıcağa dayanıklılığı belirlenebilen bir tekstil diye tanımlanabilir. Bu nedenle, hem alevalmayı geciktiren doğal ve hem de sentetik elyaflar bu özelliklere sahip daha pahalı ve daha özel yüksek performansa sahip sentetik elyaflarla birlikte bu tanıma girerler. Alev Almayı Geciktiren Elyaflar ve Tekstiller: Tablo- 1, bu kategorideki başlıca elyafları göstermektedir. Alev Almayı Geciktiren Pamuklar: Bunlar hem iş kıyafetleri ve hem de döşemelik pazarlarında uygulama alanı bulmaktadır ve tüm alevalmayı geciktiren pamuklar, kimyasal karekteristik ve maliyete bağlı olarak, kumaşların bir terbiye (apre) işlemi olarak daha sonra kimyasal işleme tabi tutulmasından sonra müteaddit yıkama işlemlerine değişen derecelerde dayanıklı alevalmayı geciktiren özelliklere sahip olurlar. Son derece güçlü bir dayanıklılık için dayanıklı bir alev geciktirme özelliği kazandırmak için kimyasalolarak reaktif, genellikle işlevsel terbiyeler gereklidir ( örnegin: alkylphophonamide türevieri [Pyrovatex Ciba, Aflammit KWB, Thor; Flavacon WP, Schill & Seilacher; Pekoflam DPM (Clariant) l; tetrakis(hydraxymethyl) phosphoniums (THP) tuz yoğunlaşmaları (Praban Rhodia; Aflammit P, Thor). Ancak,genel olarak terbiye malzemesi fosfor içeriği, kumaş ağırlığı (koruyucu son kullanıcılar için tipik olarak gram m2) ve istenen korunma seviyesine bağlı olarak % 5 ile %20 arası (w/w) terbiye ilaveleri kullanılmasına olanak veren % ı.5 den % 4 e kadar fosfor seviyeleri kumaş üzerinde kullanılır. Horrocks'ın daha önceki (1986) incelemesi ve daha sonraki güncellemesi ilgili kimyasalları ve teknikleri tümüyle anlatmaktadır. Yukarıda anlatılan örnekler hem teknik performans isteklerini ve yerine getirilmesi gereken alevalma mevzuat şartlarını karşılayabilme ve hem de kabul edilebilir maliyete sahip olma, sağlık, güvenlik ve çevre talepleri yönünden zamanın testinden geçtiği düşünülebilir. 21

23 Alev Almayı Geciktiren Viskon; Bunlar, dayanıklılık sağlamak ve kimyasal alev geciktiren terbiye işlemini ortadan kaldırmak suretiyle çevresel tehlike seviyelerini azaltmak için üretim sırasında büküm boyasının içine alevalmayı geciktiren katkı maddeleri katılır. Bu elyafların termal performansları yukarıdaki alevalmayı geciktiren pamuk elyafı örneklerine çok benzer. Polysilicic asit içeren Visil (Sateri, Finlandiya) alevalmayı geciktiren viskon elyafhiç fosfor içermediği gibi ısıtıldığında 1000 C gibi yüksek sıcaklık seviyelerine kadar yüksek koruma sağlayan hem karbonumsu ve hem de silikonumsu bir kömür oluşturması bakımından ilginçtir. Alev Almayı Geciktiren Selülozik Harmanlar; Prensip olarak alevalmayı geciktiren selülozik elyaflar, ister doğalolsun ister sentetik diğer herhangi bir elyaf ile harman edilebilirler. Pratikte, büküm sırasındaki elyafların uyumları, kumaş biçimi ve kimyasal terbiye de dahilolmak üzere bir takım teknik faktörler buna sınırlama getirir. Cari "göz kararı" kuralına göre harmanların basit olarak alevalmayı geciktiren terbiyesi için alev geciktirciyi sadece mevcut çogunluk elyafına uygulamak ve bu katkının azınlık elyafına da alev geciktirme davranışı sağlamasını temin etmektir. Heryerde varolan poliester-pamuk harmanları, her iki elyafın da gayet iyi bilinen yanmayı artırıcı karşılıklı etkileşimleri dikkate alınınca (buna [Horrocks, Price ve Tunç, 1987, Horrocks 1986 da incelenmiştir] yapı malzemesi etkisi denir) diger herhangi bir harmandan daha fazla dikkati üzerinde toplamıştır. Ancak, sadece halojen içeren kaplama tabakası ve arka yüz kaplaması tüm harman kompozisyon çeşitlerine yayılan bir ticari uygulama bulmaktadır. Koruyucu teknik selülozik tekstiller için en dayanıklı terbiyeler, kömür oluşturan çoğunluk elyafının delik oluşmasını ve ortaya çıkan kumaşın dağılmasını önleyen selüloz bakımından zengin poliesterli harmanlarda elde edilir. Bu nedenle, en az %55 pamuk içeren harmanlar üzerindeki Proban CC (Rhodia) gibi THP esaslı sistemlerde fosfor içeren selüloz alev geciktiren maddeler, poliester bakımından zengin harmanların aksine, alev geciktirme ve makul bir elleçleme ve rahatlık bileşeni sağlamaktadır. Eğer bir harman elyafının gaz aşamasına dönüşme faaliyeti varsa, bu selülozik elyafa da geçebilir. Bu pamuk ve PVC harmanları, ve daha sonraları ortaya çıkan elyaflar için kesinlikle geçerlidir. Protex M serisi kumaşlar, neredeyse %55 modakrilik, %45 pamuk kompozisyonu oranlarına eşit Kanecaron Protex elyaflı (Bakınız Tablo-ı) pamuk harmanlarından oluşmaktadır. Bu kumaşlar döşemelik olarak ve kaynakçılık dahil benzeri tehlikelere karşı koruyucu kıyafet için uygundur. 22

24 Alev Almayı Geciktiren Yün ve Harmanları; Gelenekselolarak anılan tüm elyatların yanmazlığı arasında yün kendi yapısıyla en yüksek yanmazlığa sahiptir ve daha agır kumaşların kullanılabileceği ve yünün estetik özelliğinin pazarlanabileceği üniformalar, iş tulumları, araç koltukları, ev ve kontrat döşemeleri gibi koruyucu tekstil son kullanıcıları için özellikle caziptir. En yaygın olarak kullanılan dayanıklı alevalmayı geciktiriciler büyük olasılıkla çok tanınmış Zirpro (IWS) sistemidir (Horrocks, 19869). Bu işlem boya banyosunda uygulanmaktadır ve bu işlemden dolayı belirgin bir renk solması veya yün estetiğinde olumsuz bir etki yoktur. Yüksek sıcaklık değişikliklerinde alev ve sıcağa karşı bunun koruyucu kumaşlarda etkinliği meydana gelen şişmiş elyafımsı kömür yapıları ile bağlantılıdır. Yünlerdeki Zirpro işleminin etkinliği büyük ölçüde mevcut olan harman elyatlarına ve harman kompozisyonuna bağlıdır. Örneğin, herhangi bir arka yüz kaplama işleminin olmadığı durumlarda Zirpro işlemi görmüş harmanlarda kabul edilebilir alev geciktirebilirliği yün/polyester veya polyamid kombinasyonlarında elde edilebilir. Bu tür kumaşlar uçak ve diğer nakliye araçlarının koltukları için olduğu kadar daha ağır yangından koruyucu kıyafet ve üniformalar için de idealdir. Daha az yün içeren harmanlar için ve başka bir alev geciktiriçi işlem kullanma olanağının olmadığı durumlarda alev geciktirme özelliği sadece Zirpro işlemi görmüş yünün bir kısmının yerine kendi yapısında alev geciktirme özelliği olan belirli elyatların konulması ile sağlanabilir. Ancak bu ters etkileri olduğu belirtilen Trevira es Polyesteri için geçerli değildir (Benisek, 1981). Klor içeren PVC gibi elyaflar ve modakrilikler bu bakımdan özellikle etkilidirler. 23

25 Tablo 1: Teknik Uygulama Bakımından başlıca Alev Almayı Geciktiren Elyat1ar Elyaf Doğal: PAMUK YÜN (Thor) Rejenereler: VİSKON Kendi yapısı içerisinde sentetik olanlar: POLYESTER AKRİLİK (modakrilik) POLYPROPİLEN Alev Almayı Geciktirid Yapısal Parçalar Organik fosforlu ve nitrojen içeren monomerik veya reaktif türler. Örneğin Proban CC (Rhodia), Pyrovatex CP (Ciba) Aflammit P ve KWB (Thor), Flacavon WP (Schill & Seilacher); Antimon-organo-halojen sistemler Örneğin Flacavon F12/97 (Schill & Seilacher), Myflam, (Noveon). Zirconium hexafluoride kompleksieri, örneğin Zirpro (IWS); Pyrovatex CP (Ciba), Aflammit ZR Organik fosforlu ve nitrojen/sülfür içeren türler Örneğin FR Viscose (Lenzing) içinde Sandoflam 5060 (Clariant, daha önce Sandoz idi); Polisilikik asit ve kompleksieri örneğin Visil AP (Sateri) Organik fosforlu türler Phosphinic acidic comonomer örneğin Trevira CS, (Trevira GmbH, daha önce Hoechst), Avora CS (KoSa); phosphinate diester comonomer, Heim (Toyobo, Japan); fosfor içeren katkı, Fidion FR (Montetibre), Brilen FR (Brilen, Spain) Halojenlenmiş komonomer (%35-50 w/w) artı antimon bileşenleri örneğin Velicrean (Montetibre); Protex (Kaneka Corp.) dahil Kanecaron Genellikle brominlenmiş türevler olarak halo-organik bileşenler genellikle örneğin; Sandoflam 5072 (Clariant, daha önce Sandoz idi); Bromofosforlu bileşen FR (Dead Sea Bromine Grubu Geciktirilmiş amine: NOR116 (Ciba) Yapılış Şekli F F F A A CIA C A POLYHALOAL KENLER Anahtar F A C H Polyvinly chloride, örneğin Clevyı (Rhovyl SA), Fibravyl (Rhone-Poulenc) Polyvinylidene chloride, örneğin Saran (Saran Corp.) : kimyasal terbiye : elyaf üretimi sırasında katkı ilavesi : kopolimerik değişiklikler : homopolimer H 24

26 Alev almayı geciktiren ve kendi yapısında alevalmayı geciktirici özelliğe sahip sentetik elyaflar: Her ne kadar termoplastiklik çoğunlukla ve yüksek ısıda erime gibi kendi has özelliklerine rağmen bazı kömür oluşturan elyaflı harmanlarda özellikle selülozik ve yün elyaflarla birlikte azınlık elyafı olarak kullanılabilir. Bu yukarıda açıklanmıştır. Çok nadir hallerde bu sentetik elyaflar azınlık elyafı olarak kullanıldıkları yerlerde işleme tabi tutulabilirler. (Horrocks, 2003) Herhangi bir yanma eğilimini azaltmak için çoğunluk elyafının alevalmayı geciktirme özeliğine güvenirler. İlave edilmelerinin sebebi yırtılma gücünü ve aşınma direncini arttırmanın yanında kolay bakım özelliklerinden kaynaklanır ama onların genel olarak kömür oluşturmayan yapıları eğer kalın bir arka yüz kaplaması yapılmamışsa bir problem olarak devam eder. Ancak ekstrüzyondan önce veya kopolimerik değişiklik ile bir polimer eriğine veya solüsyonuna bir alevalmayı geciktirici katkının ilave edilmesiyle üretim sırasında değiştirilen bazı sentetik elyafların yapısında alevalmayı geciktirici özellik oluşturulabilir. Ancak termoplastiklik özelliği hala bir problem olarak devam eder. Belki de bu gruptaki mevcut en eski elyaflar (bakınız Tablo 1) her ne kadar Japonya'da Kaneka Corporation ve İtalya'da Montefibre gibi pek az üreticinin sunduğu modakrilikler. Aynı şekilde PVC ve PVDC (bakınız Tablo 1) gibi klor elyafları yüksek kömür oluşturma özelliğine sahiplerdir ama bu her iki elyaf grubunun da zayıf terrnal fiziki özelliklere sahip olmaları ve yanma sırasında hidrojen klorür gazı çıkarmaları nedeniyle uçakların ve diğer nakliye sistemlerinin çıkışları gibi kapalı ortamlarda uygulama alanı bulamazlar. Diğer taraftan başarılı olmaya devam eden diğer bir grup phosphinic acid comonomer içeren oturmuş Trevira CS (Horrocks, 1996) ile tipik olarak tanımlanabilecek FR polyesterdir (bakınız Tablo 1). Toyobo'nun Heim FR polyesterinin en son versiyonu da fosfor içeren phosphinate diester (Weil and Levchik, 2004) temellidir. Diğer fosfor içeren katkı maddelerine dayalı olduğu inanılan alev geciktirici sistemler örneğin Fidion FR (Montefibre) gibileri ticari olarak mevcuttur. Ancak bu FR polyester çeşitleri kömürleşmeyi yapamaz ancak değiştirmemiş polyesterle ilgili olarak eriyen damlaların alevalma hassasiyetini azaltarak işlev görür. Dolayısıyla koruyucu uygulamalarda nadiren kullanılırlar ve sadece alev ve/veya sıcağa dirençli kömür oluşturan elyafların çoğunluk elyafını oluşturduğu uyumlu harmanlarda kullanılabilir. Kaplama ve arka yüz kaplaması: Kaplama kumaşın her iki yüzüne de uygulanabilir veya tüm yapı bu koruyucu madde ile doyurulabilir. Onların genel geçirmezlikleri eğer su geçirmezlik nitelikleri arzu edilmiyorsa kullanımlarını sınırlar. Mikro gözenekli kopolimer akrilikler ve poliüretanlar (Woodruff, 2003) ile tanımlanan nem geçiren kaplamaların kullanımı açıkçası onların estetik ve kullanım olanaklarını 25

27 arttıracaktır. Koruyucu teknik uygulamalar, alttaki dolgu maddesinin yanma kaynağını engellemek için kontrat döşemeli işleri kumaşlarını içerir. ve ulaşım aracı döşemelik Bu kaplamaların içerisindeki alevalmayı geciktirici elemanlar tipik olarak alev almayı geciktirici kopolimerlerin, vinil veya viniliden klorür içeren ve/veya arka yüz kaplama formüllerinde ortak olan katkı maddelerinin kullanımından meydana gelir. Genellikle kullanılan başlıca alevalmayı geciktiriciler antimon III oksitli (Dombrowski, 1996) sinerjistik bileşenler içerisindeki brominleştirilmiş organik türlerdir. Tipik Sb-Br alevalmayı geciktirici maddenin buharlaşma aşaması faaliyetinin varlığı eğer kaplama gerçekten kumaşın arka yüzünde ise terbiyenin etkinliğini sağlamakla birlikte tek ve çok elyaf içeren kumaşlarda alan yoğunluğu veya konstrüksiyondan bağımsız olarak gayet iyi çalışır. En tipik brominleştirilmiş türevler decabromodiphenyl oxide (DBDPO) ve hexabromocydododecane (HBCD) olup birincisi Avrupa risk değerlendirmesini geçmiştir ve güvenli olduğunu göstermiştir. (Buszard, 2004) Ancak HBCD'nin hala değerlernesi sürmektedir. Yüksek performansı sıcak ve ateşe dayanıklı elyaflar ve tekstiller: Sıcağa dayanıklı tekstiller sıcak gaz veya duman filtrasyonunun olduğu ve alevalma özelliğinin ikinci derece olduğu uygulamalarda yüksek çalışma ısılarına dayanabilen elyafları içerir. Tablo 2'de azami hizmette maruz kalma derecelerini gösteren bu elyaflardan en yaygın olanları (Horrock, Eichhorn, Schwaenke, Saville ve Thomas, 2001) vermektedir. Bu elyafların sınırlayıcı oksijen endeksleri (LOI) de verilmektedir ve hepsinin değişik LOI değerleriyle 55 ve 68'in de mümkün olduğu yüksek ısılarda değişen derecelerde alevalmayı geciktirici özelliğe sahip oldukları görülmektedir. Ancak eğer aşırı bir terrnal koruma arzu ediliyorsa, örneğin 500 C ve uç durumlarda ıooo C'ye kadar varan çalışma ve parlama dereceleri olan ocak astarlaması ve otomobil egzoz katalizöründe parça izolasyonu veya jet motorlarında yanma odası izolasyonunda, diğer elyaf grubunun cam, silikon ve alüminyum gibi inorganik elyaf olması gerekmektedir. Her ne kadar ateşe dayanıklılık bu inorganik elyafların ve tekstillerin kendilerine özgü özellikleri ise de yetersiz estetikleri onların bu uç teknik uygulamalardaki kullanımlarını sınırlamaktadır. Ancak cam çekirdekli, organik elyaf sarılmış iplikler daha klasik tekstil rollerinde kullanılabilir.bu tür ipliklerin engelleme kumaşı olarak döşemelik uygulamalarında kullanıldığı örnekler (Tolbert, Dugan, Jaco ve Hendrix, 1989) mevcuttur. 26

28 Bu elyatların ana gruplaması termosetler, aramidler ve arimidler polybenzazonlar ve yarı karbonlar olarak gruplara ayrılabilir. Bunların sadece jenerik kimyaları kendi grupları içerisinde benzer olmakla kalmayıp özellikleri ve potansiyel uygulamaya yatkınhkları da birbirlerine benzemektedir. Tablo 2: Terrnalolarak koruyucu tekstillerdeki ısıya dayanıklı elyaflarm azami hizmet ömürleri (Horrocks, Eichhorn, Schwaenke, Saville ve Thomas, 2001) Elyaf genleri Erime Bozulmanm Azami, sürekli LDl, % derecesi oc başlama derecesi kullanım derecesi oc oc Melamine- GD formaldehyde Novoloid GD m-aramid > /hava; (bozul) 250/durgun p-aramid (bozul) Arimid (P84) > Aramid -arimid Semicarbon GD 380 DG 32 PBI GD GD -200/hava /hava; -300 (tahm) >41 PBO ıooo/durgun (tahm) ;> 700/ durgun PIPDveyaM5 PBO'ya benzer Notlar: GD= geçerli değil; (bozul)= bozulma; (tahm)= referanslarda verilen verilerden elde edilen tahmini değer Tennoset polimerik elyaflar: bu elyatlar tipik olarak melamine-formaldhyde elyafı Basofil (BASF) ve phenol-formaldehyde (veya novoloid) elyafı Kynol (Kynol GmbH) olup ısındığında polimerleşmeye devam edip çapraz bağlantı kurup termal olarak uyumlu bir kömürleşme benzerlerine dönüşme özellikleri vardır. Ancak oldukça düşük bir kuvvet e sahip olmaları onların iplik olarak işlenmesini zorlaştırmaktadır ve bu yüzden daha ziyade dokunmamış kumaş yapılarında kullanılmalarına neden olmaktadır. Bundan başka her birinin kendine has renginin olması nedeniyle çoğunlukla üst yüz kumaşından ziyade engelleme kumaşı olarak 27

29 kullanılırlar. Ancak Basofil' deki melamine-formaldehyde yapısı, poliyesterlerde kullanılana benzer daha küçük moleküler dağıtma boyaların yüksek ısı altında kullanılmaları halinde elyafın boyanmasına olanak verir. Kynol'un boyanması mümkün değildir. Her iki elyaf tipi de sentetik elyaflar için oldukça yüksek nem geri kazanımına sahip olup arzu edilebilir nem nakletme özelliklerine sahiptir. Hem Basofil ve hem de Kynol termal korunmada tipik nihai kullanım uygulamalarına şunlar dahildir. Yangın engelleme ve sıcağı izole etme bariyerleri ve engelleri Sıcak ve aleve karşı koruyucu kıyafet Elyaflar, örneğin uçak koltuğu kumaşlarında ve itfaiyeci kıyafetlerinde yanmayı engellemek için hem dokunmamış keçe ve tüllerde kuvvet ve aşınmaya direnci arttırmak da dahil olmak üzere gerilim özelliklerini attırmak için tipik olarak metave para-aramid elyaflarla harmanlanabilir. Bu tür kumaşlar ısı yansımasını ve dolayısıyla ateşe karşı performansı arttırmak için alüminyumlaştırma işlemi yapılabilir. Aramid ve aramid ailesi: Belki de bu grup 1960'tan beri en bilinen ve en kullanılan ısı ve alevalmaya dayanıklı olarak geliştirilmiş elyaflardır. Tipik olarak kuvvetli amid - CO.NH-, imide - CO.N< grubu veya bunun tersi olarak birbirine bağlanmış tekrarlayan aromatik birimler olarak tanımlanabilir. Bu grubun tüm üyeleri 300 C'nin üzerindeki sıcaklığa kısa sürede maruz kalmada termal dirence ve yüksek seviyelerde durağan alevalma direncine sahiplerdir. (Bakınız Tablo 2). En yaygın kullanılan termal olarak dirençli aramidler 40 sene önce piyasaya sunulan orijinal Nomex (Du Pont) elyafı ile tanımlanan bir meta-zincir yapısına dayanmaktadırlar. Tipik olarak piyasada ticari olarak var olan bu elyaflar poly (meta-phenyleneisophthalamide) tabanlı olup örneğin Conex (Teijin), Apyeil (Unitika) ve Fenilon (önceki Sovyet Sosyelist Cumhuriyeti) markalarıyla var olup ayrıca yapılan değişikliklerle gerilim özellikleri (örneğin Inconex, Teijin) ve antistatik özellikleri (Apyeil-_, Unitika) kazandırılmıştır. Yıllar geçtikçe bu elyaflar geliştirilmiş boyanma özellikleriyle piyasaya verilmiş ve şimdi artık tüm renk skalasıyla sunulmaktadırlar. Diğer termalolarak dirençli elyaflara göre avantajları onların klasik naylonlar 6 ve 6.6'ya benzer olan kabul edilebilir gerilim ve fiziki özellikleridir, ve dolayısıyla onların genelolarak çok daha fazla kabul edilebilir tekstil performansları olduğu iddia edilmektedir. LOI değerleri olup, her ne kadar 28

30 yüksek ölçüde çapraz bağlı (örneğin Kynol), semikarbon polybenzazol grubu elyaflara göre daha niteliksiz olmalarına rağmen, benzeri LOI değerlerine sahip olan alevalmayı geciktirici pamuk ve yün gibi diğer pek çok termoplastik olmayan alevalmayı geciktirici elyaflarla etkin bir şekilde rekabet edebilmektedirler. Meta-aramidlerin performansını arttırmak için özellikle Du Pont geçmiş yıllar içerisinde birkaç değişiklik sunmuştur örneğin küçük bir miktarda para-aramid elyafları ile harmanlamak (örneğin N omex III %5 Kevlar içerir) terrnal koruyucu davranışın artmasına olanak vermektedir. N omex III bükümde boyanmış renklerle sınırlı bir çeşitte mevcut olup doğrudan ısıya maruz kalınan yerlerde, örneğin itfaiyecilerin yangın üniformaları gibi tek veya çok katlı kıyafetler, iş tulumları, ceketler, pantolonlar, eldivenler, uçuş kıyafetleri, tank personeli kıyafetlerinde uygulanması tavsiye edilmektedir. Meta-aramidleri alevalmayı geciktirici viskon gibi daha düşük maliyetli elyafları meta-aramidlerle harmanlayarak maliyeti düşürme çabaları olmuştur. Bu nedenle Du Pont %30 Nomex, %5 Kevlar para-aramid ve %65 Viskon FR (Lenzing) içeren karbin kumaşını piyasaya çıkarmıştır. Bu malzeme kendi ana tekil aramid komponentlerinin benzeri alev geciktirici özelliklerine sahip olup kömür yapıları daha zayıftır ve yüksek ısı dalgalanmalarında ve derecelerde %100 meta-aramid kumaşlarının sağladığı sürdürülebilir yangından korunmayı sağlayarnamaktadır. Para-aramidler, Kevlar (DuPont) Twaron (Teijin) olarak tanımlanabilir ve poly (para-phenylene terephthalamide) dayalı olup arttırılmış gerilim kuvvetine ve modülolarak geliştirilmiş terrnal performansa sahiplerdir. Sürekli 180 C ve kısa süreli olarak sıcağa maruz kalmak şartıyla 450 C kadar yüksek ısılarda çalışmak mümkündür (bakınız Tablo 2). Ancak terrnal bozulma meta-aramidlerdekine benzer şekilde meydana gelir ve LOI değerleri %30-31'de benzer değerlerdedir. Bununla beraber yüksek maliyetleri zayıf tekstil yapma özellikleri ve daha yüksek modülüsleri performans taleplerinin olağan üstü olduğu hallerde içerik olarak % 100 ile sınırlayan yangın ve ısıya karşı korunma tekstilleri uygulamasına olanak vermektedir. Arimid elyaflarıyla ilgili olarak birkaç tanesinin var olduğu bildirildiği ve incelendiği halde (Raheel, Perenich ve Kim, 1994; Horrocks, Eichhorn, Schwaenke, Saville ve Thomas 2001), sadece P84'ün örneği Lenzing tarafından 1980'lerde ticari olarak kullanılmıştır. P84 elyafları artık Inspec Fibres (USA) tarafından üretilmektedir. Tablo 2'nin işaret ettiği gibi bu elyaflar aramide göre daha üstün terrnal özelliklere 29