OYAK VE İŞTİRAKLERİNİN VERGİ KANUNLARI KARŞISINDAKİ DURUMU HAKKINDA AÇIKLAMALAR (NİSAN, 2012)

Transkript

1 OYAK VE İŞTİRAKLERİNİN VERGİ KANUNLARI KARŞISINDAKİ DURUMU HAKKINDA AÇIKLAMALAR (NİSAN, 2012) 1. OYAK IN STATÜSÜ 1 Mart 1961 tarihinde yürürlüğe giren 205 sayılı Kanun ile kurulmuş olan Ordu Yardımlaşma Kurumu (OYAK); bir sermaye şirketi (anonim şirket, limited şirket vs.), holding veya bireysel emeklilik şirketi değildir. OYAK, devletten yardım alan veya Türk Silahlı Kuvvetleri ile iş yapan ya da Türk Silahlı Kuvvetlerinin bir parçası değildir. OYAK; Anayasamızın öngördüğü sosyal güvenlik sistemi içerisinde kurulmuş, dünyada ve de özellikle gelişmiş ülkelerde yaygın bir şekilde uygulanmakta olan tamamlayıcı bir mesleki emeklilik fonu (occupational pension fund / workplace pension fund) olup, Türk Silahlı Kuvvetleri mensuplarının düzenli olarak yatırdıkları aidatlar karşılığında 205 sayılı Kanun da yer alan yardım ve hizmetleri yapan bir Kurumdur. Bu husus, 205 sayılı Kanun un gerekçesinde de; Mutlak bir feragatinefis içinde çalışan ordu mensuplarının milletimizin takdir ve şükranlarına mazhar olduğu muhakkak olmakla beraber T.C. Emekli Sandığının yardımlarını tamamlayıcı bir şekilde ve ordu mensuplarının kendi içlerinde ve kendi mali imkânlarıyla bir dayanışma sağlamak suretiyle istikbal endişesinden kurtularak maddi ve manevi huzura kavuşmalarını temin maksadıyla (ORDU YARDIMLAŞMA KURUMU) kanun tasarısı hazırlanmış bulunmaktadır. şeklinde ifade edilmiştir. Aynı ihtiyaçtan hareketle, OYAK gibi tamamlayıcı emeklilik sistemleri kapsamında; sivil mesleklerde çalışan personele yönelik olarak da 1921 yılında, 151 sayılı Kanun la Amele Birliği Biriktirme ve Yardımlaşma Sandığı kurulmuştur. Takiben, 1933 yılında PTT Teşkilatında bir tasarruf ve yardım sandığı kurulması öngörülmüş ve 1941 yılında Posta, Telgraf ve Telefon Umum Müdürlüğü Biriktirme ve Yardım Sandığı oluşturulmuş, 1943 yılında 4357 sayılı Kanunla İlkokul Öğretmenleri Sağlık ve Sosyal Yardım Sandığı İLKSAN, 1951 yılında 3201 sayılı Kanun uyarınca Polis Bakım ve Yardım Sandığı POLSAN, 1970'li yılların başında 1327 sayılı Kanunla memurlar için Memur Yardımlaşma Kurumu MEYAK, 2005 yılında Demiryolu Çalışanları Yardımlaşma ve Dayanışma Sandığı gibi benzer sandık, vakıf veya kuruluşlar oluşturulmuştur. Bunların yanında, işçiler için İşçi Yardımlaşma Kurumu İYAK gibi diğer başka kuruluşların kurulması için adımlar atılmış fakat sonuçlandırılamamıştır. OYAK, örnek bir sürdürülebilirlik modeli ile kanunla kurulan emekli ve yardım sandıkları arasında en büyük ve en başarılı örnek olarak kalmış, Türkiye nin bir anlamda ilk ve en büyük özel emeklilik yatırım fonu olmuştur. OYAK ın 1961 yılında başladığı faaliyetlerinden ancak 40 yıl sonra tamamlayıcı emeklilik sistemlerinin önemi anlaşılabilmiş, bu kapsamda, 2001 yılında çıkarılan 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu ile ülkemizde bireysel emeklilik sistemi uygulamaya konulabilmiştir. 1

2 Faaliyetleri göz önüne alındığında OYAK ın, yukarıda sayılan Kanunla kurulan emekli ve yardım sandıklarının yanı sıra, 2001 yılında sosyal güvenlik sisteminin bir parçası haline gelen bireysel emeklilik yatırım fonlarına da benzediği görülmektedir. Burada hemen bireysel emeklilik şirketleri ile bireysel emeklilik yatırım fonları arasındaki ayrımı açıklamak gerekmektedir. Bireysel emeklilik şirketleri birer sermaye şirketi olup, bireysel emeklilik sistemi katılımcılarının ödedikleri primlerden (fonlardan) ayrı olarak ödenmiş bir sermayesi olan ve bu sermaye üzerinden de hissedarlarına bir sermaye getirisi sağlayan kuruluşlardır. Oysa böyle bir durum gerek bireysel emeklilik yatırım fonları gerekse de OYAK açısından geçerli değildir. Zira OYAK, bir şirket değildir, tüzel kişiliğine ait ayrı bir sermayesi yoktur, dolayısıyla hisse senetleri ve ortakları da yoktur. Bu nedenle sermayeye isabet eden ayrı bir getiriden de söz etmek mümkün değildir. OYAK ın tüm varlığı, bireysel emeklilik yatırım fonlarında olduğu gibi üyelerin aidatlarından ve bunların işletilmesinden elde edilen gelirlerden, yani üye rezervlerinden oluşmaktadır. Konu ile ilgili detaylı bilgi bu dokümanın 3. bölümünde yer almaktadır. 2. OYAK ve OYAK IN İŞTİRAK ETTİĞİ ŞİRKETLERİN VERGİ KANUNLARI KARŞISINDAKİ DURUMU 205 sayılı Kanun la kurulan ve tamamlayıcı bir emeklilik fonu olan OYAK, üye birikimlerini enflasyonun olumsuz etkisinden koruyabilmek ve üyelerine 205 sayılı Kanun da yer alan yardım ve hizmetleri verebilmek amacıyla fonlarını; iştirak, finansal ve gayrimenkul yatırımlarında değerlendirmektedir. OYAK ın gelirlerinin büyük bir kısmı iştirak ve finansal yatırımlarından sağlanmaktadır OYAK IN İŞTİRAK ETTİĞİ ŞİRKETLERİN VERGİ KANUNLARI KARŞISINDAKİ DURUMU OYAK ın İştirak Ettiği Şirketler Bakımından: Her biri anonim şirket statüsünde ve sektörlerinin önde gelen şirketlerinden olan OYAK İştirakleri, tabi oldukları yasal mevzuat çerçevesinde, piyasa koşullarında faaliyet göstermekte ve konusunda uzman, bilgili ve deneyimli profesyonel idareciler tarafından yönetilmekte ve mevzuatın öngördüğü denetim mekanizmalarının yanı sıra zorunlu olmasa dahi şeffaflık ve hesap verebilirlik gibi kurumsal yönetim ilkeleri çerçevesinde bağımsız uzman kişi ve kuruluşlar tarafından denetlenmekte ve derecelendirilmektedir. OYAK ın ağırlıklı olarak sanayi sektöründe faaliyet gösteren ve anonim şirket statüsünde olan iştiraklerinin her biri tabi oldukları mevzuat çerçevesinde ve herhangi bir imtiyaz sahibi olmaksızın serbest piyasa koşulları içinde faaliyet göstermektedir. OYAK ın iştiraklerinden hiçbirisi kurumlar vergisinden muaf değildir. Bu iştiraklerin bütün gelirleri serbest rekabet ortamında diğer şirketlerle aynı oranda tam olarak vergilendirilmektedir. Bu nedenle iştirakler; 2

3 kurumlar vergisi, gelir vergisi ve diğer tüm vergi kanunları ile ilgili diğer yasal mevzuata harfi harfine tabidirler ve buna uymaktadırlar. Ayrıca, Maliye Bakanlığı nın açıkladığı vergi ödeme verilerine göre, bu şirketlerin birçoğu Türkiye çapında, kendi illerinde ve/veya sektörlerinde yıllar içinde ya birinci olmakta ya da en üst sıralarda yer almaktadırlar. Bu şirketler içerisinde; Erdemir, İsken, OYAK Renault, Adana Çimento, Ünye Çimento, Mardin Çimento, Bolu Çimento, OYKA, OMSAN, Hektaş ve Ermaden sayılabilir. Dolayısıyla; hiçbir ayrıcalığı olmayan, vergi imtiyazları bulunmayan, en üst seviyelerde vergi ödeyen ve rakipleri ile serbest piyasa koşullarında aynı mevzuata tabi olarak faaliyet gösteren OYAK iştiraki şirketlerin haksız rekabet yaratarak büyüdükleri iddiası söz konusu dahi olamaz OYAK Bakımından: Ana sosyal güvenlik kuruluşları, uzun vadeli sistemler olup katılımcının yanı sıra sermaye birikimi vasıtasıyla ülke ekonomisine de önemli katkılar sağlamaktadırlar. Ana sosyal güvenlik kuruluşlarının yanı sıra kamu üzerindeki yüklerinin azaltılabilmesi için kurulan ek ve tamamlayıcı sosyal güvenlik kuruluşları ile hayat sigortaları da benzeri faydaları sağlamaktadır. Bu amaçla gerek ana sosyal güvenlik kuruluşları gerek tamamlayıcı sosyal güvenlik kuruluşları, sağladıkları faydalar nedeniyle tüm dünyada olduğu gibi Türk vergi sisteminde de çeşitli vergi muafiyet ve istisnaları ile teşvik edilmektedir. Bu çerçevede, tamamlayıcı ikinci basamak sosyal güvenlik kuruluşları arasında yer alan OYAK a tanınan vergisel muafiyetler, OYAK özelinde tanınmış muafiyetler olmayıp tüm kanunla kurulmuş emekli ve yardım sandıklarına ve sosyal güvenlik kurumlarına da tanınmıştır. Ayrıca bazı muafiyet/istisna kalemleri ise holdingler dâhil olmak üzere diğer kuruluşlara da sağlanmaktadır. Piyasada benzer konumda olup şirketleri kanalıyla temettü geliri elde eden kuruluşlara nispetle daha fazla vergi ödeme durumunda olan OYAK ın var olduğu iddia edilen vergisel imtiyazlarının bu durumlarda fiilen OYAK ve iştirakleri lehine herhangi bir ayrıcalık sağlamadığı, rekabeti bozarak büyümeyi sağlayan bir unsur oluşturmadığı açık bir şekilde anlaşılmalıdır OYAK IN VERGİ KANUNLARI KARŞISINDAKİ DURUMU Tüm mükellefiyetlerini nizami bir şekilde yerine getiren OYAK ın muhtelif vergi kanunları karşısındaki durumu aşağıda irdelenmiştir. 3

4 Kurumlar Vergisi: Sermaye şirketleri, kooperatifler, iktisadi kamu müesseseleri, dernek ve vakıflara ait iktisadi işletmeler ve iş ortaklıklarının safi kazançları üzerinden alınır. Kurumlar vergisine konu olacak kazançlar Gelir Vergisi Kanunu nda yer alan gelir unsurlarından oluşur. İştirak kazançları, yatırım fonları ve yatırım ortaklıklarının portföy işletmeciliğinden doğan kazançları, rüçhan hakkı satış kazancı ve emisyon primi, kurumların yurt dışındaki inşaat ve onarım işlerinden elde ettikleri kazançlar ile belli koşulların gerçekleşmesine bağlı olarak iştirak hisseleri ve gayrimenkullerin satışlarından doğan kazançların bir kısmı, kurumların yurt dışı iştirak kazançları ve yurt dışında bulunan işyeri veya daimi temsilcisi aracılığıyla elde edilen kazançlar gibi kazançlar Kurumlar Vergisinden istisnadır. OYAK ın bir sermaye şirketi statüsü olmayıp, üyelerine ait olan varlıkları dışında kendi tüzel kişiliğine ait bir sermayesi ya da varlığı da yoktur. Dolayısıyla kendi tüzel kişiliğine ait bir geliri de yoktur. Bütün gelirler sonuçta üyelerine aittir. Bu nedenle diğer sosyal güvenlik kuruluşları gibi OYAK, gerek kendi kuruluş kanunu olan 205 sayılı Kanun da gerekse de Kurumlar Vergisi Kanunu nda kurumlar vergisinden muaf tutulmuştur. Öte yandan, OYAK ve benzeri kurumlar, kurumlar vergisinden muaf veya gelirleri istisna olmakla birlikte, üye birikimlerini artırmaya yönelik olarak yaptıkları yatırımlardan elde ettikleri kazançlar üzerinden gelir vergisi stopajına maruz kalmaktadırlar ki (bireysel emeklilik fonları hariç) bu stopaj bazı gelir türlerinde (örneğin, iştirak temettü geliri) kurumlar vergisi olarak hesaplanabilecek tutarları aşabilmektedir. Bunun nedeni, KV ödemesi yapan kuruluşların dönem içerisinde uğradıkları stopaj kesintilerini ödeyecekleri kurumlar vergisinden mahsup edebilmeleri ve mahsup edemedikleri stopajları iade alabilmeleri, oysa OYAK ve benzeri kuruluşlarda bu mahsup ve iade işleminin yapılamaması nedeniyle ödenen stopaj tutarlarının nihai vergi olarak kalmasıdır. Diğer taraftan; bireysel emeklilik şirketlerinin, emeklilik fonlarının ve holding şirketlerin elde ettikleri iştirak temettü gelirleri kurumlar vergisinden istisna olduğu gibi herhangi bir kâr dağıtım stopajına da tabi tutulmamaktadır. Buna karşılık; OYAK ın iştiraklerinden elde ettiği ve iştirakleri bünyesinde vergilendirilmiş bulunan temettü gelirleri diğer emsal şirket ve fonlardan farklı olarak bir de %15 oranında kâr dağıtım stopajına tabi tutulmaktadır. Üstelik stopaj kesintisi mahsup veya iade konusu yapılamadığından OYAK açısından bu stopaj adeta kurumlar vergisini ikame eden nihai vergiye dönüşmektedir. Bu husustaki detay açıklamalara aşağıda gelir vergisi bölümünde yer verilmiştir. OYAK ın finansal yatırımlarından elde ettiği gelirler bakımından da benzer bir stopaj yükümlülüğü bulunmaktadır. 4

5 Son 5 yılda sadece OYAK tarafından (iştirakleri hariç); temettü ve finansal yatırım gelirleri üzerinden ödenen toplam stopaj tutarı 242,3milyon TL dir Gelir Vergisi: Esas itibariyle gerçek kişilerin elde ettikleri kazançlar üzerinden alınan vergilerdir, ancak uygulamada, tüzel kişilerin elde ettiği bazı gelirler de stopaj yoluyla bu vergiye tabi tutulmaktadır. Kurumlar Vergisi Kanunu na göre, stopaj yoluyla ödenen vergiler hesaplanan kurumlar vergisinden indirilir. Bir gerçek kişi değil tüzel kişi (kurum) olması nedeniyle, 193 Sayılı GVK nın 1 inci maddesi hükmü gereği, zaten gelir vergisinin kapsamı dışında kalan OYAK ın, gelir vergisi ile ilişkisi, özellikle şu üç husustan kaynaklanmaktadır: OYAK ın Elde Ettiği Gelirler Üzerinden Kaynaktan Kesinti Yoluyla Ödenen Gelir Vergisi Stopajı: Bireysel emeklilik yatırım fonu hariç diğer kurum ve kuruluşların elde ettikleri gelirler, kaynakta kesinti (stopaj) suretiyle gelir vergisine tabidir. Ancak, zaman zaman bu gelirlere uygulanan stopaj oranlarında değişiklikler olmaktadır. OYAK ın tarihsel olarak temel gelir kaynağını iştirak ve finansal yatırımları nedeniyle elde ettiği gelirler oluşturmakta olup bu gelirler üzerinden stopaj yükümlülüğü bulunmaktadır. Bugün için, Kurum un elde ettiği; - İştirak yatırımları nedeniyle elde ettiği temettü gelirlerinden %15 - Repo ve mevduat faiz gelirlerinden %15, - Devlet tahvili, hazine bonosu faiz gelirlerinden ve alım satım kazançlarından %10, - Menkul kıymet yatırım fonu katılma belgelerinden elde edilen kâr paylarından %10 oranında tevkifat yapılmaktadır. Dolayısıyla Kurum bu gelirlerine ilişkin olarak, kurumlar vergisi muafiyeti olmasına rağmen neticede diğer bir vergi yoluyla vergilendirilmektedir. OYAK ın iştiraklerinden elde ettiği temettü kazançları zaten vergilendirilmiş gelirlerdir ve OYAK ın kurumlar vergisi muafiyeti olmasa bile Kurumlar Vergisi Kanunu nda yer alan istisna sebebiyle ikinci kez kurumlar vergisine tabi tutulmamaları gerekir. OYAK adına yapılan stopaj tutarları KVK nın 34. maddesine göre herhangi bir şekilde ödenecek kurumlar vergisinden mahsup edilemeyeceği veya iade de alınamayacağı için dolaylı olarak nihai vergi haline gelmektedir. Bu husus aşağıdaki örnekte de açıklanmıştır. Bu örnekte, hem OYAK ın hem Holding in sadece iştirak yatırımları yaptığı ve sınai-ticari faaliyetleri sonucu mevzuat çerçevesinde gerekenleri yaptıktan sonra 100 TL gelir elde eden iştirakinden temettü aldığı varsayılmaktadır: 5

6 OYAK: Gelir Kesilen Stopaj Kurumlar Vergisi Toplam Vergi Net Gelir A İştirakinin Geliri B Salt OYAK Seviyesinde İştirakten Temettü Geliri ÖDENEN VERGİ : 12 HOLDİNG: A İştirakinin Geliri B Salt Holding Seviyesinde İştirakten Temettü Geliri ÖDENEN VERGİ : 0 Yukarıdaki tabloyu daha detaylı bir şekilde açıklamak gerekirse; a. Gerek OYAK ın gerekse Holding in şirketleri aynı oran ve miktarda vergi ödemektedir. b. OYAK seviyesinde temettü geliri üzerinden ödenen vergi 12 TL olur iken, Holding seviyesinde herhangi bir vergi ödenmemektedir. Diğer bir ifadeyle, tüzel kişilikler seviyesinde OYAK daha fazla vergi ödemektedir. c. Bir tarafta OYAK ve şirketinin, diğer tarafta Holding ve şirketinin ödediği toplam vergiler karşılaştırılırsa, OYAK ın 32 TL, Holding in ise 20 TL ödediği görülmektedir. Yani OYAK toplamda daha fazla vergi ödemektedir. İlaveten, son aşamada, OYAK üyesi ve Holding hissedarı seviyesinde de karşılaştırma yapılabilir: OYAK Üyeleri Seviyesinde Gelir Kesilen Stopaj Kurumlar Vergisi Toplam Vergi Net Gelir OYAK'tan Aldığı Yardım Holding Hissedarı Seviyesinde Holding'ten Temettü Geliri OYAK ın üyelerine yaptığı yardım ile Holding in gerçek kişi hissedarına yaptığı temettü ödemeleri sırasında ortaya çıkan vergiler de toplama dâhil edildiğinde, gerek OYAK üyesi gerekse Holding in gerçek kişi hissedarının nihai olarak ödediği toplam verginin 32 TL olduğu 6

7 görülmektedir. Yani, nihai noktadaki gerçek kişiler açısından dahi OYAK ın bir avantajı bulunmamaktadır. Salt iştirakler açısından yapılan bu karşılaştırma hem Holding in hem de OYAK ın finansal ve diğer aktiviteleri de dahil edilerek yapılırsa, kuruluşların ve yapılan aktivitelerin kompozisyonlarına bağlı olarak her iki kuruluşa da yönelik olarak neticede ilave artı veya eksi sonuçlara yol açabilir. Bu hususlarda vergi kanunlarının detaylarına ve şartların özelliklerine bakılması gerekmektedir. Her vakanın, kendi özellikleri ve komplike boyutları içinde incelenmesi gerekir. Sonuç itibariyle; a) OYAK ın iştirak ettiği şirketlerinin piyasadaki diğer şirketlere nispetle hiçbir vergisel ayrıcalığı yoktur. b) Piyasada benzer konumda olup şirketleri kanalıyla temettü geliri elde eden kuruluşlara nispetle daha fazla vergi ödeme durumunda olan OYAK ın var olduğu iddia edilen vergisel imtiyazlarının bu durumlarda fiilen OYAK lehine herhangi bir ayrıcalık sağlamadığı, rekabeti bozarak büyümeyi sağlayan bir unsur oluşturmadığı açık bir şekilde anlaşılmalıdır. c) Bireysel katılımcılar açısından, kişilere özgü özel koşullar ayrık olmak üzere, aynı şirketlerde görüldüğü gibi neticede vergisel ayrıcalıklar da oluşmamaktadır Daimi ve geçici üyelerden yapılacak aidat kesintisi Sosyal güvenlik ve emeklilik ile ilgili yasal düzenlemelerde yasa koyucu, hem ilgili kişilerin birikimlerine katkıda bulunmak, hem de genel olarak sermaye birikimini teşvik etmek (kurumsal tasarruf sağlamak) amacıyla, faydalanan kişiler adına kaynakta yapılan kesintileri gelir vergisinden istisna kılmaktadır. Bu kapsamda, ülkemizde de, sosyal güvenlik kuruluşları ve kanunla kurulan emekli sandıklarına yapılan aidat ödemeleri için de vergi istisnası getirilmiştir. Keza aynı kapsamda bireysel emeklilik sistemine de muhtelif vergisel avantajlar sağlanmış olup sisteme yapılan katkı payı ödemelerine uygulanacak vergi istisnası bakımından bir tavan limit getirilmiştir. Şöyle ki; 4697 sayılı Kanun ile Gelir Vergisi Kanunu nun 63. maddesinde yapılan değişiklik ile bireysel emeklilik sistemine katılan tüm ücretlilerin katkı payları gelir vergisi matrahının tespitinde indirim konusu yapılabilmektedir. İndirim konusu yapılacak prim, aidat ve katkıların toplamı, ödendiği ayda elde edilen brüt ücretin %10'unu ve yıllık olarak asgari ücretin yıllık tutarını aşamaz. Keza aynı indirim imkânı, Gelir Vergisi Kanunu nun 89/1 maddesi ile gelir vergisi beyannamesi veren tüm mükelleflere de tanınmıştır. 7

8 Benzer bir uygulama OYAK üyelerinden yapılan kesintilere gelir vergisi muafiyeti tanınması şeklinde olup, OYAK aidatları açısından tek fark, istisna açısından spesifik bir tavan limit bulunmamasıdır. Öte yandan, en yüksek rütbeli askeri personelin Mart 2012 aidatı 312,27 TL olup bu tutar yukarıda belirtilen sınırların çok altındadır. (aynı tarihli asgari ücretin aylık brüt tutarı 886,50 TL dir.) Yani en yüksek rütbeli subayın OYAK aidatı zaten bireysel emeklilik için belirlenen istisna limitlerinin oldukça altında bulunmaktadır. Dolayısıyla OYAK üye aidatları için spesifik bir tavan bulunmamasının OYAK aidatlarının matrahtan indirimi açısından pratikte yarattığı bir avantaj bulunmamaktadır. Daha önce de açıklandığı üzere, kanunla kurulan emekli sandıklarına ödenen aidatlar da herhangi bir sınıra tabi olmaksızın ücret matrahının tespitinde indirilebilmektedir. Hatta sigorta şirketlerine ödenen hayat sigortası, sağlık sigortası vb. şahıs sigortası primlerinin dahi ücret ve beyana tabi diğer gelirlerden indirimi (belli sınırlar dâhilinde) mümkün bulunmaktadır. Özetle, OYAK aidatları bakımından belirtilen muafiyet maddesinin uygulamada münhasıran OYAK üyelerine sağlanmış bir muafiyet olduğu söylenemez Kurumun ne nam altında olursa olsun, üyelerine veya kanuni mirasçılarına yapacağı yardımlar GVK nın 25/3 maddesi hükmüne göre, kanunla kurulan emekli sandıklarınca kendilerine zât aylığı bağlananlara aylıkları dışında, Kanunları veya statüleri gereğince verilen emekli, dul, yetim ve emeklilik ikramiyeleri, iade olunan mevduatlar ve sürelerini doldurmamış bulunanlarla, dul ve yetimlerine toptan ödenen tazminatlar gelir vergisinden müstesnadır. Aynı maddenin 6. bendiyle, Sosyal Sigorta Kurumları tarafından sigortalılara yapılan ödemeler, 9. bendi ile yardım sandıkları tarafından statüleri gereğince kendi üyelerine ölüm, sakatlık vs. gibi sebeplerle yapılan yardımlar ve 1. bendi ile de genel olarak ölüm, sakatlık, hastalık ve işsizlik sebebiyle verilen tazminatlar ve yapılan yardımlar gelir vergisinden istisna edilmiştir. Ayrıca kanunla kurulan emekli sandıklarının üyelerine yapacağı emekli maaşı ödemeleri de Gelir Vergisi Kanunu nun 23/11 maddesi hükmüne göre gelir vergisinden istisnadır. Yani 205 sayılı Kanun da belirtilen muafiyetler münhasıran OYAK a sağlanmış muafiyetler olmayıp yukarıda belirtilen yasal düzenlemeler gereği kanunla kurulan tüm emekli sandıkları ile sosyal sigorta kurumları tarafından yapılan ödemelere sağlanmış olan muafiyetlerdir. Diğer yandan, OYAK tan her yıl takriben 5 bin üye için emeklilik yardımı işlemi yapılmaktadır. Bu üyelerin ödedikleri üye aidatlarından oluşan birikimlerinin iştirakler dâhil çeşitli yatırımlarda değerlendirilmesi ve kar paylarının OYAK a aktarılması aşamalarında ödenen vergilere ilaveten, emekli oldukları zaman kendilerine birikimleri ödenerek yapılan emeklilik yardımı da tekrar 8

9 vergilendirilirse, bu aynı kaynağın mükerrer (ikinci defa) vergilendirilmesi anlamına gelecektir. Bu husus şehitler dâhil vefat edenler ve maluller için de geçerlidir Veraset ve İntikal Vergisi: Bedelsiz veya karşılıksız olarak elde edilen servet unsurlarından alınan bir tür servet vergisi olup miras, vasiyet, vb. yollarla bir servete sahip olunduğunda veraset vergisi; bağış veya başka yollardan servet sahibi olunduğunda ise intikal vergisi ödenmek zorundadır. Amme idareleri, emekli ve yardım sandıkları, sosyal sigorta kurumları, umumi menfaate hadim cemiyetler, siyasi partiler ve bunlara ait olan veya bunların aralarında kurdukları teşekküllerden kurumlar vergisine tabi olmayanlar veraset ve intikal vergisinden muaftır. OYAK ın bir emekli ve yardım sandığı olarak üyelerinden aldığı aidatlar ve bu aidatlar karşılığında üyelerine yaptığı yardımlar, ortada bir ivazsızlık olmaması nedeniyle veraset ve intikal vergisine zaten tabi değildir. Üyelerinin ölümleri halinde kanuni mirasçılarına yapacağı ödemeler de, veraset ve intikal vergisinden muaftır. Bu çerçevede, 205 sayılı Kanun un 35/b maddesi ile getirilen muafiyet, VİVK nun 4/f ve g maddeleri ile kanunla kurulan tüm emekli sandıkları ile sosyal sigorta kurumlarının yanı sıra kanunla kurulu olmayan emekli sandıklarından sağlanan yardımlara da uygulanmaktadır. Örneğin, SGK nın sigortalılara yaptığı yardımlarda ve SGK ya yapılacak bağışlarda veraset ve intikal vergisi muafiyeti vardır. Diğer yandan, 7338 sayılı Kanun un üçüncü maddesine göre emekli ve yardım sandıkları ile diğer pek çok kurum ve kuruluş veraset ve intikal vergisinden muaf bulunmaktadır. Bu kapsamda OYAK a yapılacak bağışlar da gerek 7338 sayılı Kanun gerekse 205 sayılı Kanun un 35. maddesi gereği veraset ve intikal vergisinden muaftır ancak Kurum un kuruluşundan itibaren 50 yılda OYAK a yapılan bağış toplamı çok cüzi bir rakamdır (3,306 TL). Dolayısıyla, bu madde kapsamında fiilen sağlanan bir vergi avantajı da söz konusu değildir Gider Vergisi (BSMV): 205 sayılı OYAK Kanunu her ne kadar OYAK gider vergisinden muaftır hükmünü içerse de,1956 tarihli ve 6802 sayılı Gider Vergileri Kanunu nun Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisine (BSMV) ilişkin hükümleri dışında kalan diğer hükümleri, tarih ve 3065 sayılı Katma Değer Vergisi 61/a maddesi ile yürürlükten kaldırılmıştır. BSMV Banka ve sigorta şirketleri ile bankerler için geçerli olan bir vergi türü olup emekli sandıkları ile sosyal güvenlik kuruluşlarıyla ilgisi sınırlıdır. Emeklilik yatırım fonlarının faaliyetleri ve sermaye piyasasında yaptıkları işlemler de bu vergiden istisna bulunmaktadır. 9

10 Gider Vergisi Kanunu nun BSMV ye ilişkin hükümleri dışında kalan diğer hükümleri yürürlükten kaldırıldığından OYAK ın her türlü gelirlerinin Gider Vergisi nden muaf olduğuna ilişkin yasal düzenlemenin pratik olarak anlamı azalmıştır. Zaten OYAK Katma Değer Vergisi mükellefidir ve bu konuda OYAK ın herhangi bir muafiyeti bulunmamaktadır Katma Değer Vergisi (KDV): Türkiye de yapılan mal ve hizmet teslimlerinde, mal veya hizmeti teslim alanın, teslim edene ödediği vergidir. Vergilendirme, üretimden tüketime kadar her aşamada oluşan katma değer üzerinden yapılmaktadır. Katma değer ise kabaca bir mal ve hizmetin alış bedeli ile satış bedeli arasındaki müspet farktır. KDV sisteminde verginin konusuna giren işlemlerin bir kısmı ekonomik ve sosyal nedenlerle istisna tanınmak suretiyle vergi dışı bırakılmıştır. Kanunun 11 ila 17 nci maddeleri arasında bazıları tam, bazıları ise kısmi olmak üzere çeşitli istisnalara yer verilmiştir. Tam istisnada yüklenilen vergiler genel esaslara göre teslim ve hizmetler üzerinden hesaplanan KDV den indirilmekte, bazı istisna türlerinde indirim yoluyla giderilemeyen vergiler ise Maliye Bakanlığınca belirlenen esaslar çerçevesinde mükelleflerin talebi doğrultusunda iade edilebilmektedir. Kısmi istisnada ise, yüklenilen KDV indirim veya iade konusu yapılamayıp gelir veya kurumlar vergisinde gider veya maliyet unsuru olarak dikkate alınmaktadır. 205 sayılı OYAK Kanunu ile 3065 sayılı KDV Kanununda, OYAK ın katma değer vergisinden muaf olduğuna ilişkin herhangi bir hüküm bulunmamaktadır. Bu cihetle, OYAK ın iktisadi işletme oluşturan mal teslimi ve hizmet ifasının bu açıdan KDV dışında kalması söz konusu değildir. Dolayısıyla OYAK, iktisadi işletme oluşturan tüm mal teslimi ve hizmet ifasında katma değer vergisi yükümlülüğünü eksiksiz yerine getirmektedir. Diğer yandan, OYAK a yapılan mal teslimi ve hizmet ifasında KDV hesaplanmaması yönünde herhangi bir ayrıcalığın bulunmadığını da belirtmek gerekir. Son 5 yılda sadece OYAK tarafından (iştirakleri hariç) Devlete ödenen KDV tutarı 15,7 milyon TL dir Damga Vergisi: Yazılıp imzalanmak veya imza yerine geçen bir işaret konmak suretiyle düzenlenen ve herhangi bir hususu ispat veya belli etmek için ibraz edilebilecek olan belgelerden doğan bir vergi çeşidi olup iki kişi arasında yapılan işlemlerde verginin mükellefi her iki taraf, resmi dairelerle gerçek ve tüzel kişiler arasında yapılan işlemlerde de verginin mükellefi gerçek ve tüzel kişilerdir. 488 sayılı Damga Vergisi Kanunu na ekli 2 sayılı Tablo gereğince birçok işlem ve kuruluşun damga vergisi istisnası ve muafiyeti bulunmaktadır. Gerek 488 sayılı Kanun gerekse 205 sayılı Kanun un 35. maddesi gereği OYAK damga vergisinden muaftır; ancak Damga Vergisi 10

11 Kanununun 24. maddesi, taraf olduğu sözleşmelerin damga vergisinin ödenmemesinden dolaylı olarak OYAK ı müteselsilen sorumlu tutmaktadır. Bu nedenle, damga vergisi ödemeleri gerektiğinde Kurum tarafından gerçekleştirilmektedir. Neticede, bu vergi Devlete taraflardan biri tarafından ödenmektedir. Ayrıca, OYAK ın üyeleri ile yaptığı işlemler için (örneğin konut kredisi veya borç verme işlemleri) düzenlenen kâğıtlar üzerinden de damga vergisi ödenmektedir. Örneğin, son 5 yılda sadece OYAK tarafından (iştirakleri hariç) ödenen damga vergilerinin toplamı 6 milyon TL dir. OYAK ın üyeleri ile imzaladığı sözleşmeler nedeniyle ödediği damga vergileri toplamı olan 15,5 milyon TL de dikkate alındığında bizzat OYAK tarafından beyan edilerek ödenen toplam damga vergisi tutarı 21,5 milyon TL ye ulaşmaktadır. Bu meblağ Türkiye de ödenen toplam damga vergisinin önemli bir kısmını ifade etmektedir. Dolayısıyla OYAK ın halen sahip olduğu damga vergisi muafiyeti, uygulamada bir anlam ifade etmemektedir Harçlar: Harçlar, bazı kamu kuruluşlarının sundukları kamusal hizmetlerden yararlananların bu hizmetler karşılığında ödedikleri bedeldir. Harçlar da bir kamu geliri olup harca konu teşkil eden hizmetler sadece devlet tarafından verilmekte ve vergiler gibi zorunlu olarak ödenmektedirler. Gerek 492 sayılı Harçlar Kanunu nda gerekse 205 sayılı Kanun da OYAK a tanınmış bir muafiyet bulunmadığından, OYAK, aldığı ve sattığı gayrimenkullerin tescili veya sair tapu işlemleri yanı sıra harca tabi diğer işlemler dolayısıyla kendi payına düşen tüm harçları ödemektedir. Son 5 yılda sadece OYAK tarafından (iştirakleri hariç) ödenen harçlar toplamı 6,1 milyon TL dir Emlak Vergisi: Türkiye sınırları içinde; arazi, arsa ve bina sahiplerinin ödediği vergidir. Gerek 205 Sayılı OYAK Kanunu nda ve gerekse 1319 sayılı Emlak Vergisi Kanunu nda doğrudan doğruya OYAK a yönelik herhangi bir muafiyet ve istisnaya yer verilmediğinden OYAK emlak vergisi mükellefi olup her mükellef gibi emlak vergisi yükümlüsüdür ve bu yükümlülüğünü zamanında ve eksiksiz şekilde yerine getirmektedir. Son 5 yılda sadece OYAK tarafından (iştirakleri hariç) ödenen emlak vergisi tutarı 16,5 milyon TL dir Belediye Vergi ve Harçları: Belediye gelirlerini; belediyelerin öz gelir kaynakları, ve 3239 sayılı kanunlarla devlet bütçe gelirlerinden ayrılan paylar, yardımlar ve fonlardan yapılan aktarmalar ile diğer gelirler 11

12 oluşturur. Belediyelerin öz gelir kaynakları vergi, harç ve harcamalara katılma paylarından meydana gelmekte olup en önemli kısmını ise Çevre Temizlik Vergisi, İlan ve Reklam Vergisi, Eğlence Vergisi, Haberleşme Vergisi, Elektrik ve Havagazı Vergisi ve Yangın Sigorta Vergisi oluşturur Sayılı Belediye Gelirleri Kanunu nun bazı maddelerinde (Md:14/6, 19/2, Mük.44, 54/1 ve ek Md:2) genel ve katma bütçeli idareler ile il özel idarelerinin, belediyelerin ve köylerle Devlete tabi veya bağlı bazı kuruluşların ilan ve reklam vergisinden, eğlence vergisinden, işgal harcından ve bina inşaat harcından muaf olduğu hükme bağlanmış, ancak OYAK a ilişkin herhangi bir direkt veya dolaylı muafiyet ve istisna öngörülmemiştir. Keza, 205 sayılı Kanunda da OYAK ı, belediye vergi, harç ve ücretlerinden muaf kılan herhangi bir hüküm bulunmamaktadır. OYAK; çevre temizlik vergisi, haberleşme vergisi, elektrik ve havagazı tüketim vergisi, yangın sigortası vergisi, tatil günlerinde çalışma ruhsatı harcı, kaynak suları harcı ve tellallık harcı, ölçü ve tartı aletleri muayene harcı, bina inşaat harcı ve benzeri belediye vergi ve harçları bakımından yükümlülüğünü zamanında ve eksiksiz şekilde yerine getirmektedir. Son 5 yılda sadece OYAK tarafından (iştirakleri hariç) ödenen belediye vergi ve harçları toplamı 2,8 milyon TL dir Motorlu Taşıtlar Vergisi: Trafik şubesine tescil edilmiş olan her türlü motorlu taşıtlar ile Ulaştırma Bakanlığı Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü ne tescil edilmiş olan uçak ve helikopterler motorlu taşıtlar vergisine tabidir. 205 sayılı OYAK Kanunu nda OYAK ın sahip olduğu taşıtların motorlu taşıtlar vergisinden istisna olduğuna dair bir düzenleme yoktur. OYAK motorlu taşıtlar vergisi mükellefidir ve sahip olduğu taşıtların vergilerini ödemektedir. Son 5 yılda sadece OYAK tarafından (iştirakleri hariç) ödenen MTV tutarı 21 bin TL dir Özel Tüketim Vergisi: Belirli mal ve ürünler üzerinden maktu veya oransal olarak alınan bir harcama vergisidir. Özel tüketim vergisine konu olan mallar genellikle lüks (mücevher, kürk vb.), sağlığa zararlı (alkol, sigara vb.), çevreye zararlı (benzin vb.) mallar olmakla beraber temel tüketim mallarından da ÖTV alınmaktadır. KDV gibi aynı malın her el değiştirmesi ÖTV yi doğurmaz. Malın ithal edilmesi veya üretilen malın ilk alıcısına teslimi nedeniyle ÖTV doğar. Verginin mükellefi ithalatçılar ve ilk satıcılardır. 12

13 OYAK, 4760 sayılı Kanun la vergi sistemine girmiş olan özel tüketim vergisinin tüketici olarak nihai yüklenicisi olup, çeşitli aşamalarda bu vergiyi satıcılarına ödeyerek bu vergiyi yüklenmektedir. Bu vergi bakımından hiçbir muafiyet ve istisnası bulunmamaktadır. Son 5 yılda sadece OYAK tarafından (iştirakleri hariç) ödenen ÖTV tutarı 469 bin TL dir. 3. BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMLERİNİN TÜRKİYE DE ve DÜNYADA VERGİLENDİRİLMESİ VE VERGİ KANUNLARI AÇISINDAN OYAK IN BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ İLE KARŞILAŞTIRILMASI Bireysel emeklilik sistemlerinde vergileme; 1- Katkılar (sisteme giriş), 2- Fonlar (fonların sistemde bulunduğu sürece işletilmesi) ve 3- Emeklilik Ödemesi (sistemden çıkış) olmak üzere 3 aşamada olabilmekte, ancak değişik ülke uygulamalarına göre bu 3 aşamanın herhangi birinde veya tamamında muhtelif vergisel avantajlar sağlanmaktadır. Burada vergisel avantajların bireysel emeklilik şirketlerine değil, bireysel emeklilik sisteminin katılımcılarına yönelik olduğunu tekrar vurgulamamız gerekir. Zira bireysel emeklilik şirketleri sermaye şirketi olup, bireysel emeklilik sistemi katılımcılarının ödedikleri primlerden (fonlardan) ayrı olarak bir ödenmiş sermayesi, sermayedarı ve bu sermaye üzerinden hissedarın bir sermaye getirisi bulunmaktadır. Dolayısıyla bireysel emeklilik şirketlerinin vergilendirilmesinin de genel olarak benzer sermaye şirketleri ile paralellik arz ettiğini belirtmek gerekir Dünyadaki uygulamalar Dünya genelinde; sosyal güvenlik sistemlerinin yaygınlaştırılması ve iyileştirilmesi konusunda sağlanan başarıların önemli maliyet artışlarını da beraberinde getirmesi, sosyal güvenlik harcamalarının kamu harcamalarının yarısına yakınını oluşturması, özellikle gelişmiş ülkelerde yaşlı nüfusun hızla artması, aktif sigortalıların pasif sigortalıları karşılayamayarak aktif/pasif dengesinin pasif sigortalılar lehine bozulması ve tek basamaklı bir sosyal güvenlik sisteminin sağlayacağı sosyal güvenlik garantisi seviyesinin yetersiz kalması üzerine sosyal güvenlik sistemleri yeniden yapılandırılmış, bu çerçevede de birden çok basamaklı sosyal güvenlik sistemleri ortaya çıkmıştır. Bireylerin sosyal güvenlik garantilerinin arttırılabilmesi ve devletin de sosyal güvenliğe ayırdığı fonlarının azaltılabilmesi amacıyla büyük ölçüde devlet sorumluluğunda ve/veya garantisi altında olan Birinci Basamak Sosyal Güvenlik Sistemlerine; büyük oranda zorunluluk esası üzerine oluşturulan, sigortalının, işverenin ve hatta devletin finansmanına katıldığı, gelir devamlılığını sağlamaya yönelik İkinci Basamak Sosyal Güvenlik Sistemleri ile tamamen 13

14 gönüllülük esasına dayanan, genellikle özel sektör tarafından organize edilen Üçüncü Basamak Sosyal Güvenlik Sistemleri de eklenerek üç basamaklı bir sosyal güvenlik yapısı oluşturulmuştur. İkinci ve üçüncü basamak sosyal güvenlik sistemleri; Ülke ekonomisine; Sosyal güvenliğin kapsamının artmasını ve kamunun sosyal güvenlikten kaynaklanan yükünün azaltılmasını sağlamak, Finansal sisteme uzun vadeli fon arzının artmasıyla faiz oranlarının düşmesine, bunun sonucunda da kamu kesiminin daha uzun vadeli ve düşük faiz oranından borçlanmasına olanak tanımak, Enflasyonla mücadeleye ve istikrarlı büyümeye olumlu katkı sağlamak, Kurumsal yatırım stratejileri ile piyasalardaki dalgalanmaları ve sermaye piyasalarını derinleştirmek. Ekonomiye kaynak yaratmak, İstihdamı artırmak ve Sermaye birikimi sağlayarak uzun vadede ülkenin üretim kapasitesini arttırmak Katılımcıya ise; Bireylerin yaşlılıklarında kullanmaları amacıyla, güvenli bir şekilde tasarruf yapmalarını sağlamak, Bu tasarrufları teşvik etmek, yatırıma yönlendirmek ve düzenlemek, Emekli aylığı ve toptan geri ödeme yoluyla katılımcılara emeklilik dönemlerinde ek gelir sağlayarak, refah düzeylerini artırmak ve Fonların profesyonel kişi/kuruluşlarca yönetilmesi sonucunda bireylerin tasarruflarının en etkin ve en verimli şekilde değerlendirilmesini ve bireysel olarak elde edemeyeceği getiriyi elde etmesini sağlamak şeklinde katkılar sunmaktadır. Yukarıda sayılan katkılar sebebiyle, dünyadaki örneklerine bakıldığında, özellikle ekonomisi gelişmiş ve ileri demokrasiye sahip ülkelerde (Avrupa Birliği ülkeleri ile ABD, Kanada, Avustralya gibi) tamamlayıcı mesleki emeklilik fonlarına da (occupational pension fund / workplace pension fund) benzer vergi muafiyetleri sağlanmıştır. Bu uygulamalar OYAK sistemi ile temelde aynı olup, büyük benzerlikler göstermektedir. OECD ülkelerinde, bireysel emeklilik sistemlerine sağlanan vergisel avantajlara 3 aşamalı olarak aşağıdaki tabloda yer verilmektedir. 14

15 OECD Ülkelerinde Emeklilik Sistemlerine İlişkin Vergilendirme 1 Ülkeler Katkılar 2 Fonlar Emeklilik Ödemesi Getiri Değer Yıllık Ödeme/Maaş Toplu Ödeme Avustralya 3 Bireysel Katkı DOV %7,10 4 M DOV/KK KM/%16,50 İşveren Katkısı 5 %15 %7,10 4 M DOV/KK KM/%16,50 Avusturya 3 Bireysel Katkı DOV/KM M M DOV/KM DOV/KM İşveren Katkısı M M M DOV DOV Belçika 3 Bireysel Katkı DOV/KK M %0,17 DOV/KK %10 İşveren Katkısı M M %0,17 DOV/KK %16,50 Kanada M M M DOV DOV Çek Cumhuriyeti 3 Bireysel Katkı DOV/KM/DY M M %15/KM %15/KM İşveren Katkısı M/DY M M %15/KM %15/KM Danimarka M %15 M DOV %40 Finlandiya M M M DOV DOV Fransa M M M DOV/KM DOV/KM Almanya M M M DOV/KM DOV Yunanistan M M M DOV DOV Macaristan 3 Bireysel Katkı DOV 5 M M M M İşveren Katkısı M M M M M İzlanda M M M DOV DOV İrlanda M M M DOV/KM DOV/KM İtalya M %12,50 M DOV/KM DOV/KM Japonya M M M DOV/KM DOV/KM Kore M M M DOV/KM DOV/KM Lüksemburg 3 Bireysel Katkı M M M DOV DOV/KM İşveren Katkısı %20 M M M M Meksika M/DY M M DOV/KM DOV/KM Hollanda M M M DOV DOV Yeni Zelanda 3 Bireysel Katkı DOV %33 M M M İşveren Katkısı %21 %33 M M M Norveç M M M DOV İZİN YOK Polonya M M M DOV DOV Portekiz 3 Bireysel Katkı DOV/KK M M %20/KM DOV/KM İşveren Katkısı M M M %20/KM DOV/KM Slovakya M M M %15 %15 İspanya M M M DOV DOV/KM İsveç M %15 M DOV DOV İsviçre M M M DOV DOV Türkiye M M M M %5/KM İngiltere M M M DOV DOV/KM Amerika M M M DOV DOV Notlar: M : Muaf (exempt); DOV : Düşük Oranlı Vergi (taxed under personel income tax); KK : Kısmi Kredi (partial credit); KM : Kısmi Muafiyet (partial exemption or deduction from taxation); DY : Devlet Yardımı (state subsidy) 1. Bireysel Emeklilik, zorunlu veya gönüllü olarak finanse edilen ve özel olarak yönetilen emeklilik planlarını ifade eder. 2. Vergiden düşülebilir katkılar, birçok ülkede belli limitlere tabidir. 3. İşverenler ve bireyler tarafından yapılan katkılara ilişkin farklı vergisel uygulamalar mevcuttur. 4. Efektif vergi oranı hesaplanırken portföyün %60 ının faiz getiren varlıklardan, %40 ının ise hisse senetlerinden oluştuğu varsayılmıştır. 5. Zorunlu katkılar tamamen vergilendirilirken gönüllü katkılar için vergi indirimleri söz konusudur. Kaynak: OECD (2004) Yoo and de Serres, OECD Economic Studies, No:39, 2004/2 15

16 OECD ekonomik araştırmaları kapsamında yayımlanan bir rapordan alınan yukarıdaki tablodan da görüleceği üzere, OECD ülkelerinin hiç birinde bireysel emeklilik sistemlerine yapılan katkı payı ödemelerinin yukarıda belirtilen her 3 aşamada vergilendirilmesi gibi bir durum ve anlayış söz konusu değildir. Sisteme 3 aşamanın herhangi birinde veya bazı durumlarda tamamında vergisel avantaj sağlandığı görülmektedir Türkiye de Bireysel Emeklilik Sisteminin Vergilendirilmesi ve Vergi Kanunları Açısından OYAK ın Bireysel Emeklilik Sistemi ile Karşılaştırılması Diğer ülke uygulamalarında, bireysel emeklilik sistemine yönelik tanınan muafiyet ve istisnalar 2001 yılında çıkarılan 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu ile ülkemizde de kısmen uygulamaya konulabilmiştir Sayılı Kanun da, Kanun un amacı; kamu sosyal güvenlik sisteminin tamamlayıcısı olarak, bireylerin emekliliğe yönelik tasarruflarının yatırıma yönlendirilmesi ile emeklilik döneminde ek bir gelir sağlanarak refah düzeylerinin yükseltilmesi, ekonomiye uzun vadeli kaynak yaratarak istihdamın artırılması ve ekonomik kalkınmaya katkıda bulunulmasını teminen, gönüllü katılıma dayalı ve belirlenmiş katkı esasına göre oluşturulan bireysel emeklilik sisteminin düzenlenmesi ve denetlenmesidir şeklinde ifade edilmiş olup, bu amaç doğrultusunda Türkiye deki bireysel emeklilik sistemine çeşitli vergisel avantajlar sağlanmıştır Bireysel Emeklilik Sisteminin Vergilendirilmesi Bireysel emeklilik sistemi; bireysel emeklilik şirketi, katılımcı ve bireysel emeklilik fonlarından oluşmaktadır. Katılımcıların ödeyecekleri katkı payları emeklilik şirketlerinin kurmuş oldukları yatırım fonlarında değerlendirilmektedir. Bu fonlar profesyonel portföy yönetim şirketleri tarafından yönetilmektedir. Bireysel emeklilik sisteminde bazı vergisel avantajlar bulunmakla beraber bu avantajlar; bireysel emeklilik şirketine değil, sistemin katılımcılarına tanınmaktadır. Zira bireysel emeklilik şirketleri sermaye şirketi olup, bireysel emeklilik sistemi katılımcılarının ödedikleri primlerden (fonlardan) ayrı olarak bir ödenmiş sermayesi, sermayedarı ve bu sermaye üzerinden hissedarın bir sermaye getirisi bulunmaktadır. Dolayısıyla bireysel emeklilik şirketlerinin vergilendirilmesi de genel olarak benzer sermaye şirketleri ile paralellik arz etmektedir. Bireysel emeklilik sisteminin ülkemizdeki vergilemesi de; 1- Katılımcıların emeklilik şirketine yaptıkları katkı payı ödemeleri 16

17 2- Ödenen katkı paylarının emeklilik şirketleri tarafından emeklilik yatırım fonlarına aktarılması ve alternatif fon türlerine göre değerlendirilmesi ve 3- Sistemden çıkışlarda yapılan ödemeler, açısından incelenmiştir. Özetle, ülkemizde bireysel emeklilik sistemi katılımcılarının sisteme yaptıkları katkı payı ödemeleri vergi indirimleri ile desteklenmiştir. Bunun yanı sıra katkı paylarının sistemde değerlendirilmesi sırasında da pek çok vergi istisnası sağlanarak, katılımcılara sağlanacak gelirlerin vergi erozyonuna uğramaları önlenmiş ve bu suretle sistem teşvik edilmiştir. Ayrıca sistemde uzun süre kalmayı teşvik amacıyla sistemden çıkışlarda yapılacak toplu ödemelere de kısmen vergi istisnaları getirilmiştir. Bu konudaki detay açıklamalara aşağıda yer verilmiştir Katılımcıların Sisteme Yaptıkları Katkı Payı Ödemelerinin Vergilendirilmesi Bireysel emeklilik sistemine katılanların katkı payları, ücrete ilişkin gelir vergisi matrahının tespitinde indirim konusu yapılabilmektedir. Ancak indirim konusu yapılacak prim, aidat ve katkıların toplamı, ödendiği ayda elde edilen brüt ücretin %10'unu ve yıllık olarak asgari ücretin yıllık tutarını aşamamaktadır. Keza aynı indirim imkânı, GVK nın 89/1 maddesi ile gelir vergisi beyannamesi veren tüm mükelleflere de tanınmıştır. Bunun yanı sıra işverenler tarafından, personeli lehine ödenen bireysel emeklilik katkı paylarının, ticari kazançtan indirilmesi imkânı da vardır (GVK Md:40/9) Bireysel Emeklilik Yatırım Fonlarının Vergilendirilmesi Bireysel emeklilik şirketleri, katılımcılarının katkı paylarını bireysel emeklilik fonları kurarak değerlendirmektedir. Bireysel Emeklilik Yatırım Fonlarının portföy işletmeciliğinden doğan kazançlarının vergilendirilmesinde tanınan muafiyet ve istisnalar ise şöyledir: Kurumlar Vergisi Bireysel Emeklilik Şirketleri bünyesinde kurulacak emeklilik yatırım fonlarının kazançları, Kurumlar Vergisi Kanunu nun 5/d-5. maddesi uyarınca kurumlar vergisinden müstesnadır Stopaj 1 Ocak 2006 tarihinden itibaren emeklilik yatırım fonlarından elde ettikleri kazançlar üzerinden yapılan stopajlar önemli ölçüde kaldırılmış, fonlarının içerisindeki yatırım araçlarının stopaj oranları sıfıra indirilmiştir. 17

18 Katılımcılara Sistemden Çıkarken Yapılan Ödemelerin Vergilendirilmesi; GVK nın 22 ve 94/15 maddeleri ile katılımcıların sistemde daha uzun süre kalmasını sağlamaya yönelik düzenlemelere yer verilmiştir. Bu çerçevede, bireysel emeklilik sisteminden emeklilik hakkı kazananlar ile bu sistemden; vefat, maluliyet veya tasfiye gibi zorunlu nedenlerle ayrılanlara yapılan ödemelerin %25 i gelir vergisinden müstesna tutulmuştur. Gelir vergisinden müstesna tutulan bu kısımdan ayrıca stopaj da yapılmamaktadır. Sistemde kalış sürelerine ve yaşa bağlı olarak vergilendirme yapılmaktadır. Bu çerçevede; a. On yıl süreyle katkı payı ödemeden ayrılanlara yapılan ödemelerden %15, b. On yıl süreyle katkı payı ödemiş olmakla birlikte bireysel emeklilik sisteminden emeklilik hakkı kazanmadan (56 yaş altı) ayrılanlara yapılan ödemelerden %10, c. Bireysel emeklilik sisteminden emeklilik hakkı kazananlar (10 yıl ve 56 yaş üzeri) ile bu sistemden vefat, malûliyet veya tasfiye gibi zorunlu nedenlerle ayrılanlara yapılan ödemelerden %5 (Emekliliğe hak kazandıktan sonra alınan ve % 25 i her türlü vergiden muaf olan emeklilik aylığı veya toplu paralar menkul sermaye iradı olarak kabul edilerek, beyan yerine stopaj ile vergilendirilmektedir. Nihai olarak katılımcıların efektif vergi yükü %3,75 olmaktadır.) oranında stopaj yapılmaktadır. Ayrıca, vefat nedeniyle sistemden ayrılan katılımcıların varislerine yapılan toplu ödemelerin kanunda belirtilen istisna haddini aşan tutarları veraset ve intikal vergisine tabi olmaktadır. Öte yandan, emeklilik şirketleri ile emeklilik yatırım fonlarının her türlü işlemlerinde düzenlenen kağıtlar ise damga vergisinden müstesna tutulmaktadır. Katılımcıların sistemden çıkış aşamasındaki stopaj yükümlülüğü toplam birikimler üzerinden olduğu için bu konuda açılan davada, Danıştay 4. Dairesi nin 08 Nisan 2011 tarihli kararında yapılan ödemenin anaparaya isabet eden kısmının GVK nın 75. Maddesi uyarınca nema sayılmasının mümkün olamayacağı, sadece nemanın vergilendirilebileceği belirtilmiş olup Maliye Bakanlığı tarafından konuyla ilgili yeni bir düzenleme yapılmadığı sürece Danıştay kararı sadece ilgili dava için bağlayıcılık taşımaktadır. Öte yandan, tüzel kişilik olarak bireysel emeklilik şirketlerinin vergi kanunları karşısındaki durumu da aşağıda kısaca açıklanmıştır: Bireysel emeklilik şirketlerinin gelirleri; giriş aidatı, yönetim gideri kesintisi, fon işletim gideri kesintileri ve sermaye tahsis avansı faiz geliri ile yatırım gelirlerinden oluşmaktadır. Bu gelirlerden yönetim gideri kesintisi katılım payları üzerinden ve fon işletim gideri kesintisi ise Bireysel Emeklilik Yatırım Fonu portföy değeri üzerinden hesaplanmaktadır. Bireysel emeklilik 18

19 şirketlerinin giderleri ise, fon işletim karşılığında ödenen giderler, bireysel emeklilik aracılarına ödenen komisyonlar, yatırım giderleri ile diğer faaliyet giderlerinden oluşmaktadır. Türkiye de bireysel emeklilik şirketleri bakımından tüzel kişilik olarak bir vergi muafiyeti tanınmamıştır. Dolayısıyla, bireysel emeklilik şirketlerinin kazançları kurumlar vergisine tabidir Vergi Kanunları Açısından OYAK ın Bireysel Emeklilik Sistemi ile Karşılaştırılması OYAK ın tüm amacı, üyelerine ait varlıkları yönetmek ve üyelerine 205 sayılı yasada sayılan yardım ve hizmetleri yerine getirmektir. OYAK, bir tüzel kişilik olarak sadece mevcut üyelerince OYAK a ödenen aidatları ve bu aidatların işletilmesi sonucu elde edilen gelirlerin oluşturduğu birikimleri yöneten bir Kurum dur. OYAK ın tüm varlıkları da her zaman üyelerinin üzerinde bulunmaktadır. OYAK ın, kendi tüzel kişiliğine ait ayrı bir parası, yani bir varlığı yoktur. Bireysel emeklilik sisteminde ise emeklilik şirketi ticari bir kuruluştur. Katılımcılara sunduğu hizmet karşılığında kâr sağlamayı amaçlayan bir yapısı bulunmaktadır. Bireysel emeklilik sisteminde katılımcıların ödediği katkılar emeklilik yatırım fonları aracılığı ile yatırıma yönlendirilmektedir. Emeklilik yatırım fonları emeklilik şirketinin mal varlığı değildir. Emeklilik şirketi sadece bu fonların kuruluşu ve işletilmesi için, ticari amaçla aracılık işlevi görmektedir. Emeklilik yatırım fonlarındaki mal varlıkları emeklilik sisteminin katılımcılarına aittir. Bu açıdan bakıldığında OYAK, emeklilik yatırım fonlarına benzemektedir. Bu çerçevede; OYAK ve üyelerinin, bireysel emeklilik yatırım fonları ve katılımcıları ile vergisel açıdan karşılaştırması aşağıda yapılmıştır: Birinci Aşama: Üyelerin OYAK a Yaptıkları Aidat Ödemelerinin / Katılımcıların Sisteme Yaptıkları Katkı Paylarının Vergilendirilmesi GVK nın 63/1 maddesinde, OYAK için yapılan kanuni kesintilerin, vergi matrahının tespiti sırasında ücretlerden indirileceği hükme bağlanmıştır. Keza 205 sayılı Kanun un 35/d maddesi gereğince de daimi ve geçici üyelerden yapılacak aidat tevkifatı gelir vergisinden müstesnadır. Bireysel emeklilik sisteminde ise; katkı payları, ücretlilerde yıllık ücretin, diğer beyana tabi gelir sahiplerinde ise yıllık gelirin %10 unu ve asgari ücretin yıllık tutarını aşmamak üzere gelir vergisi matrahından indirilebilmektedir. Ancak en yüksek rütbeli OYAK üyesi askeri personelin Mart 2012 aidatı 312,27 TL olup, bu tutar yukarda belirtilen tutarların çok altındadır (aynı tarih itibariyle asgari ücretin aylık brüt tutarı 886,50 TL dir). En yüksek rütbeli askeri personelin aidat kesintisi bile bireysel emeklilik için belirlenen istisna limitlerinin oldukça altında kaldığından iki sistem arasında aidat/katkı payı ödemelerinin vergi matrahından düşülmesi aşamasında belirgin bir farklılık bulunmamaktadır. 19

20 İkinci Aşama: OYAK ve Bireysel Emeklilik Yatırım Fonlarının (BEYF) Vergilendirilmesi Gerek OYAK gerekse BEYF nın kazançları KV den istisnadır. Öte yandan OYAK a yapılan kâr payı ve faiz ödemeleri üzerinden stopaj yapılmakta iken BEYF na yapılan benzer ödemelerde her hangi bir stopaj yükü bulunmamaktadır. Aşağıda, Bireysel Emeklilik Yatırım Fonları ile OYAK a yapılan ödemeler üzerindeki stopaj karşılaştırmasına yer verilmiştir. GELİR TÜRLERİ Vergi (Stopaj) Oranları (%) OYAK BEYF Devlet Tahvili ve Hazine Bonosu Faizi 10 - Mevduat Faizi ve Repo 15 - Devlet Tahvili ve Hazine Bonosu Alım- Satımı 10 - Temettü Gelirleri 15 - OYAK ın bireysel emeklilik fonları ile karşılaştırmasında bireysel emeklilik fonlarının avantajlı olduğu görülmektedir Üçüncü Aşama: Üyelerin OYAK tan Ayrılmaları / Katılımcıların Sistemden Çıkmaları Halinde Yapılan Ödemelerin Vergilendirilmesi OYAK ın üyelerine veya kanuni mirasçılarına yapacağı her türlü yardım (aidat iadesi, emeklilik, ölüm, maluliyet ve konut edindirme yardımları ile emekli maaşı gibi) 205 sayılı Kanun un 35/b maddesi gereğince gelir vergisinden müstesnadır. Bireysel emeklilik sistemindeki katılımcıların sistemden çıkması veya emeklilik hakkını kazanarak maaş almaya başlaması durumunda ortaya çıkan nihai stopaj oranları ise daha önceki bölümlerde belirtildiği gibi, katılımcıların yaşına ve sistemde kalış sürelerine göre %5 (istisna nedeniyle efektif oran %3,75 dir), %10 ve %15 olarak belirlenmiştir. Ayrıca, gerek OYAK üyeleri yönünden gerekse bireysel emeklilik yatırım fonları katılımcıları açısından, Gelir Vergisi Kanunu nun 86/1-a maddesine istinaden beyan yükümlülüğü bulunmamaktadır. Her iki sistemin fon işletim sürecindeki vergilendirme de dâhil edilerek toplam vergi yükü dikkate alınarak karşılaştırılması halinde, OYAK üyesi ile bireysel emeklilik sistemindeki katılımcının sisteme yaptıkları ödemelerin vergilemesi bakımından fiilen vergisel bir fark olmamakla birlikte, bu fonların işletim sürecinde OYAK üyeleri aleyhine vergisel yükümlülükler 20

21 bulunmaktadır. Sistemden çıkışlarda katılımcılara/üyelere yapılan ödemeler bakımından ise, Bireysel Emeklilik Sistemlerindeki katılımcılar açısından yaş ve süreye bağlı olarak vergisel yükümlülükler doğmaktadır. Ayrıca, bireysel emeklilik katılımcısının vefatı halinde murisleri tarafından kanunda belirtilen istisna haddini aşan tutarlar için veraset ve intikal vergisi ödenecektir. OYAK tarafından ödenen yardımların veraset intikal vergisine tabi olması durumunda dahi, bireysel emeklilik sistemi katılımcılarına da tanınmış bulunan kanundaki istisna limitleri nedeniyle ödenmesi gerekecek vergi önemsiz seviyelerde kalabilecektir. (2012 yılı için istisna tutarı evlatlıklar da dâhil olmak üzere füruğ ve eşten her birine isabet eden miras hisselerinde TL, füruğ bulunmaması halinde eşe isabet eden miras hisseleri için TL) Aşağıdaki tabloda, sadece bireysel emeklilik sistemi katılımcısı / OYAK üyesi açısından giriş ve çıkış aşamalarında vergilendirme durumu karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Katılımcı/Üye Açısından Vergi Karşılaştırması Katılımcının Ödediği Aidatın Gelir Vergisi Karşısındaki Durumu Katılımcıya Yapılan Ödemelerin Gelir Vergisi Karşısındaki Durumu Katılımcıya Yapılan Ödemelerin Veraset ve İntikal Vergisi Karşısındaki Durumu OYAK Vergi matrahının tespitinde indiriliyor s. Kanun 35 -GVK 63/1 Vergi Yok s. Kanun 35/b - GVK 25/3, 23/11 Vergi Yok s. Kanun 35/b - VİVK 4/f Bireysel Emeklilik Yatırım Fonları Vergi matrahının tespitinde indiriliyor. Ancak sınırlama var (1) - GVK 63/3 Vergiye tabi, ancak yaş ve süreye bağlı olarak istisna var. - GVK 22, 94/15 İstisnayı aşan tutar vergiye tabi. (VİVK) (1) GVK'nın 63. maddesi gereği vergi matrahından indirme imkânı olup, bireysel emeklilik şirketlerine yapılacak katkı payı ödemelerindeki indirimde sınırlama getirilmiştir. Şöyle ki; indirim konusu yapılacak prim, aidat ve katkıların toplamı, ödendiği ayda elde edilen ücretin %10'unu ve yıllık olarak asgari ücretin yıllık tutarını aşamaz. Bakanlar Kurulu bu oranı %20 oranına kadar artırmaya ve belirtilen haddi asgari ücretin yıllık tutarının iki katını geçmemek üzere yeniden belirlemeye yetkilidir. Aşağıdaki tabloda ise, OYAK üyeleri ile bireysel emeklilik sistemine sağlanan teşvikler tüm aşamalar dikkate alınarak karşılaştırılmaktadır. 21