ÂŞIK ÇELEBİ VE ŞAİRLER TEZKİRESİ ÜZERİNE YAZILAR

Transkript

1 ÂŞIK ÇELEBİ VE ŞAİRLER TEZKİRESİ ÜZERİNE YAZILAR

2 Koç Üniversitesi Yayınları: 7 Âşık Çelebi ve Şairler Tezkiresi Üzerine Yazılar Derleyenler: HATİCE AYNUR ASLI NİYAZİOĞLU Kitap editörü: Defne Karakaya Grafik uygulama: Sinan Kılıç Kapak Tasarımı: Mehmet Sinan Niyazioğlu Kapak Görseli: Kapak minyatürleri Millet Yazma Eserler Kütüphanesinde Ali Emiri - Tarih 772 no lu yazmadan, soldan sağa ve yukarından aşağı olmak üzere Âşık Çelebi (40b), Hâtemi (340b), Ahmed Paşa (51b), (Hayâlî-i Maruf (353b), Yûsuf-ı Sîneçak (138b), Kâtibî-i diger (142b) Baskı: Colorist Akademi Matbaacılık Yeşilce Mahallesi Yılmaz Sokak No: 3 4.Levent/İSTANBUL Tlf. (212) Matbaa sertifika no: Tüm hakları Koç Üniversitesi Yayınları, 2011 Kapak resimleri: TC Kültür ve Turzim Bakanlığı Millet Yazma Eser Kütüphanesi Müdürlüğü 1. baskı: İstanbul, Mayıs 2011 ISBN Sertifika no: Koç Üniversitesi Yayınları Rumeli Feneri Yolu Sarıyer-İstanbul Tlf. (212) İnternet satış adresi:

3 Âşık Çelebi ve Şairler Tezkiresi Üzerine Yazılar DERLEYENLER: HATİCE AYNUR ASLI NİYAZİOĞLU

4 İçindekiler Önsöz 7 Hatice Aynur Aslı Niyazioğlu Âşık Çelebi ve Tezkiresine Nüfuz Etme Denemesi 11 BİRİNCİ KISIM ÂŞIK ÇELEBİ VE MEŞÂ İRÜ Ş-ŞU ARÂ Hatice Aynur Kurgusu ve Vurgusuyla Kendi Kaleminden Âşık Çelebi nin Yaşamöyküsü 19 Filiz Kılıç Meşâ irü ş-şu arâ nın Nüshaları, Nüshaların Şeceresi Oluşturulurken İzlenen Yöntem ve Karşılaşılan Zorluklar 57 İKİNCİ KISIM RÜYALAR, DERVİŞLER VE AŞK Aslı Niyazioğlu Rüyaların Söyledikleri 71 Helga Anetshofer Meşâ irü ş-şu arâ da Toplum-Tanımaz Sapkın Dervişler 85 Jan SchmIdt Aşk, Âşıklar ve Maşûklar: Meşâ irü ş-şu arâ da Aşk İlişkileri 103

5 ÜÇÜNCÜ KISIM ŞAİRLER VE EDEBİYAT DÜNYASI Zeynep Altok Âşık Çelebi ve Edebî Kanon 117 Tûbâ İsen-Durmuş Edebî Hâmîlik İlişkileri: Kaynak Olarak Âşık Çelebi Tezkiresi 133 Ali Emre Özyıldırım Garîb Ma nâlar, Acîb Hayâller Latîfî ve Âşık Çelebi Tezkirelerinden Hareketle Belagat Terimi Olarak Garîb Sıfatı 147 EK-I Hatice Aynur Meşâ irü ş-şu arâ ve Hadâ iku l-hakâ ik e göre Âşık Çelebi nin Yaşamının Kronolojisi 167 EK-II Hatice Aynur Âşık Çelebi ve Tezkiresiyle İlgili Yayınlar Kaynakçası 171 Kaynakça 177 Yazarların Özgeçmişleri 189

6 Önsöz Osmanlı Biyografi Kaynakları üstbaşlıklı toplantı dizisinin birincisi 16. Yüzyıl Osmanlı Kültür Dünyasında bir Biyografi Yazarı: Âşık Çelebi ve Tezkiresi: Âşık Çelebi Sempozyumu başlığıyla 19 Haziran 2009, Cuma günü Hollanda Araştırma Enstitüsü, Koç Üniversitesi ve Yıldız Teknik Üniversitesi işbirliği ile İstanbul da gerçekleştirildi. Elinizdeki yazılar derlemesi bu sempozyumda sunulan on bildirinin Hakan Karateke nin Memento Mori: Âşık Çelebi de Ölümün Binbir Yüzü ve Ersu Pekin in Âşık Çelebi de Hanendeler, Sazendeler başlıklı bildirileri dışında kalan sekizinin yazarları tarafından geliştirilerek makale haline getirilmiş biçimlerini içermektedir. Son yıllarda Osmanlı dönemi edebiyatı ve kültürüne yönelik toplantıların ve bildiri kitaplarının sayısında dikkate değer bir artış olduğu konuyla ilgilenenlerin malumudur. Hem nicelikte ve hem de nitelikte görülen bu artışın, Osmanlı dönemine ait edebî kültürün kapsamı ile içeriğinin görünür kılınmasına ve ayrıca ortaya çıkarılan malzemenin işaret ettikleri üzerine yoğunlaşılmasına katkıda bulunacağı kuşkusuzdur. Bununla beraber bu toplantılar ve bildirilerden oluşan yayınlar birkaç istisna hariç tutulmak kaydıyla sınırları belirsiz denilebilecek ölçüde alanla ilgili her şeyi kapsayıcı olabilme kaygısıyla düzenleniyor ve yayımlanıyor izlenimi uyandırmaktadır. Şüphesiz bu tür kapsayıcı ve olabildiğince geniş katılımlı toplantılara da ihtiyaç vardır. Fakat araştırmacı ve akademisyenlerin sınırları iyice daraltılmış belli bir konu üzerinde mümkün mertebe dağılmadan, derinlemesine çalışmalarını teşvik edecek ve mevcut birikimin bu dar çerçeve içinde kalmak şartıyla detaylı bir şekilde tartışılmasını ve paylaşılmasını sağlayacak toplantıların önemini yadsımak da mümkün değildir. İşte elinizdeki bu derlemenin ortaya çıkmasındaki temel itici güç Âşık Çelebi Tezkiresi üzerine bu tür bir toplantı gerçekleştirebilme gayretidir ve böyle bir gayretin gerekli olduğu ilk olarak Haziran

7 8 ÂŞIK ÇELEBİ VE ŞAİRLER TEZKİRESİ ÜZERİNE YAZILAR tarihlerinde Münih te gerçekleştirilen Custom and Innovation in Middle Eastern Ego-Documents (15th-20th Centuries: Arabic, Persian, Turkish) adlı toplantı sırasında Jan Schmidt ve Aslı Niyazioğlu ile yaptığımız sohbetlerde dile getirilmiştir. Burada bugüne kadar, hem edebiyat hem de tarih araştırmacıları tarafından nispeten ihmal edilen ve müstakil bir çalışma alanı olarak pek ele alınamış olan konulardan birinin Osmanlı biyografileri olduğununu konuşup, özellikle Âşık Çelebi ( ) Tezkiresi nin yakın bir okuması yapıldığı takdirde bizlere yeni ufuklar açabileceği konusunda fikir birliğine varmıştık. Neden Âşık Çelebi ve Tezkiresi? Bilindiği gibi Alî Şîr Nevâyî nin (ö.1501) 1491 de yazdığı Mecâlisü n-nefâ is i Herat, Horasan ve Azerbaycan da yaşayan çoğu Farsça yazan şairlerin yaşam öyküsü, eserleri ve şiirlerinden örnek veren ilk Türkçe tezkire olmasının yanı sıra Osmanlı yazarları için model metin olmasıyla dikkat çeker. Sehî Bey (ö. 1545) Heşt-bihişt adlı şairler tezkiresini 1538 de tamamlayarak Osmanlı dünyasında öncü olur. Tezkireden etkilenen dönemin genç şair ve yazarlarından Âşık Çelebi ile 40 lı yaşlardaki Latîfî (ö. 1582) tezkire yazmayı düşünüp bu düşüncelerini birbirleriyle paylaşırlar. Âşık Çelebi tezkiresini alfabetik, Latîfî ise Sehî nin tezkiresi gibi tabakalara göre hazırlayacaktır. Her ikisi de tezkireleri için çalışmaya başlar, ancak Latîfî kararını değiştirir, eserini alfabetik olarak hazırlayıp 1546 da tamamlar. Latîfî nin tezkiresini alfabetik olarak hazırladığını duyan Âşık Çelebi çok üzülüp, eserini yarım bırakır. Âşık Çelebi, eserini yaklaşık 20 yıl sonra yeniden ele alır ve 1568 de tamamlayıp II. Selîm e (salt ) sunar. Böylece, Osmanlı döneminde Türkçe yazan şairlerle ilgili ilk biyografik kaynak olan bu üç tezkire arasında içerdiği bilginin yoğunluğu ve çeşitliliği bakımından bugün konunun uzmanları tarafından daha muteber kabul edilen Âşık Çelebi nin eseri dolaşıma girer. Özellikle Osmanlı dönemi edebiyatına yoğunlaşanlar meslek hayatlarının bir döneminde mutlaka Âşık Çelebi Tezkiresi yle karşılaşırlar. Benim Âşık Çelebi ve Tezkiresi yle özel olarak tanışmam yüksek lisans eğitimime başladıkdan sonra oldu. Orhan Şaik Gökyay hocanın büyük bir çoşkuyla anlattıkları, başta Mehmed Çavuşoğlu olmak üzere bazı hocaların yazdığı renkli hikâyelerin kaynağı hep Âşık Çelebi idi, ama biz öğrenciler için o sırada bu metin ulaşılamaz görünmekteydi. Zira çeviriyazısı yoktu,

8 ÖNSÖZ 9 dolaşımda olan tek basılı nüshası ise Meredith-Owens ın 1971 tarihli tıpkıbasım neşri idi. Bu kitapta yer alan tıpkıbasım metin ise yüksek lisans öğrencilerinin korkulu rüyası idi. Dönem ödevlerimizden biri muhakkak bu neşirden bir bölüm olmakta ve ödevlerimiz kırmızı kalemle yapılmış düzeltmelerden gül bahçesine dönmüş olarak bizlere geri dönmekteydi. Yıllar geçtikce tabii metne aşinalığımız arttı ama aynı zamanda güzel de bir gelişme oldu. Filiz Kılıç ın (1994) doktora tezi olarak bugün elde mevcut 33 nüshadan 5 tanesini esas alarak tezkirenin tenkitli metnini hazırlaması Âşık Çelebi nin metnine daha kolay ulaşma imkânını sağlamış, bu tezin on altı yıllık bir bekleyişten sonra nihayet 2010 da kitap olarak yayınlaması ise metne ulaşma engelini tamamen ortadan kaldırmıştır. Okuması hem çok keyifli hem de çok zor bir metin yazan Âşık Çelebi, yaşadığı dönemin dünyasını, kültürünü ve edebiyatını, İstanbul unu son derece canlı olarak anlatmaktadır. Hatta, biraz iddialı olacak ama, Âşık Çelebi nin anlattıklarıyla, kullandığı dil ve üslûbuyla bugün bile tam olarak aşılamadığı öne sürülebilir. Eserin Latin harflerine aktarılıp özel isimleri içeren bir dizinle sunulmuş olması işimizi bir nebze kolaylaştırmış olmakla birlikte metne diğer bir deyişle Âşık Çelebi nin bizlere sunduğu dünyaya nüfuz edebilmek için daha çok çalışılması gerekmektedir. Bu kitapta yer alan makaleler Âşık Çelebi nin eserinde vurguladığı bellibaşlı konular üzerine olup, onun bizlere aktarmaya çalıştığı dünyayı, hangi meseleleri nasıl ve neden anlattığını inceleyerek tezkiresini anlamaya bir başlangıç niteliği taşımaktadır. Yayına hazırlayanlar, yazarların sundukları yazıları teker teker okuyup değerlendirerek yazarların onaylarıyla bildiri metinlerinde bazı yazım özelliklerinde tutarlılık ve birlik sağlanmasını amaçlamışlar, fakat kimi farklı kullanımları da koruma yoluna gitmişlerdir. Bu doğrultuda yazıların son biçimini yazarların seçimleri belirlemiştir. Bu kitaptaki makalelerin oluşmasına vesile olan 16. Yüzyıl Osmanlı Kültür Dünyasında bir Biyografi Yazarı: Âşık Çelebi ve Tezkiresi: Âşık Çelebi Sempozyumu başlıklı toplantının yapılamasına maddi ve manevi katkıda bulunan Hollanda Araştırma Enstitüsü adına Fokke Gerritsen ile Ayşe Dilsiz ve Koç Üniversitesi adına Sami Gülgöz e teşekkürlerimizi sunmak isteriz. Kitabın yayına hazırlanması sırasında ise, sevgili arkadaşla-

9 10 ÂŞIK ÇELEBİ VE ŞAİRLER TEZKİRESİ ÜZERİNE YAZILAR rımız ve meslektaşlarımız Ali Emre Özyıldırım, Selim S. Kuru, Berat Açıl, Didem Z. Havlioğlu, Abdullah Uğur, Mehmet Sinan Niyazioğlu, Defne Karakaya, Anlam Filiz ve Nursem Keskin çeşitli aşamalarda yardımlarını esirgemediler, kendilerine müteşekkir olduğumuzu belirtmek isterim. Hatice Aynur

10 GİRİŞ Âşık Çelebi ve Tezkiresine Nüfuz Etme Denemesi HATİCE AYNUR * ASLI NİYAZİOĞLU ** Edebiyat ve tarih araştırmacılarının anlayıp öğrenmeye ihtiyaç duyduğu konulardan biri olan Osmanlı biyografileri arasında Âşık Çelebi tezkiresinin ayrıcalıklı bir yeri olduğu konuyla biraz ilgili olanların bile hemen kabul ettiği bir gerçektir. Zira, eser Osmanlı edebiyatında tezkire türünün en önemli ve en başarılı örneklerinden biri sayılabilir. Önsözde de söylendiği gibi Âşık Çelebi okuması çok keyifli olmakla beraber çok da zor bir metin yazmıştır. Latin harflerine aktarılmış hali bugün bizlerin işini az biraz kolaylaştırmış olmakla birlikte metne diğer bir deyişle Âşık Çelebi nin sunduğu dünyaya nüfuz edebilmek oldukça zordur. Hazırladığımız ve kitabın sonundaki Ek te verilen Âşık Çelebi ve Tezkiresi yle İlgili Yayınlar Kaynakçası yer alan bibliyografik dökümün sayısal azlığının yanı sıra yapılan incelemelerin içerik sınırlılığının bu zorluktan kaynaklandığını varsayabiliriz. 1 * Prof. Dr., İstanbul Şehir Üniversitesi. ** Yrd. Doç. Dr., Koç Üniversitesi. 1 Âşık Çelebi tezkiresinin Osmanlı döneminde nasıl alımlandığına dair şimdilik elde bir çalışma olmadığı için kesin bir şeyler söylemek pek mümkün görünmemekle birlikte 18. yüzyıl tezkirecilerinden Safâyî (ö. 1725) ve Sâlim in (ö. 1743) tezkirelerinin girişinde, Âşık Çelebi ve eserinden söz etme ihtiyacı duydukları görülür. (bkz. Mustafa Safâyî Efendi, Tezkire-i Safâyî: (Nuhbetü l-âsâr fi Fevâ idi leş âr) İnceleme-Metin-İndeks, haz. Pervin Çapan (Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2005), 50, 62; Sâlim Efendi, Tezkiretü ş-şu arâ, haz. Adnan İnce (Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2005), 146.) Bu da bize 150 yıl sonra da Tezkire nin 11

11 12 ÂŞIK ÇELEBİ VE ŞAİRLER TEZKİRESİ ÜZERİNE YAZILAR Cumhuriyet dönemi boyunca özelde Meşâ irü ş-şu arâ ve genelde tezkireler üzerine yapılan çalışmalar ile ona yapılan göndermeler, araştırmacıların tezkireyle kurduğu ilişkide üç ana eğilimin varlığına işaret eder. İlk dönem araştırmacıları (Fuad Köprülü [ö. 1966], Ali Nihad Tarlan [ö. 1978], Agâh Sırrı Levend [ö. 1978], Sadettin Nüzhet Ergun [ö. 1946] vs.) yetiştikleri eğitim sistemi nedeniyle ve tabii İstanbul da yaşadıkları için tezkire metnine ulaşmakta, anlamakta ve yorumlamakta önemli bir zorluk çekmemekteydiler. Meselâ, Fuad Köprülü nün edebiyat tarihiyle ilgili pek çok saptama, kurgu ve yorumunda bu tezkireye dayanan çok sayıda alıntı ya da göndermesi bulunmaktadır. Bu bağlamda, edebiyat ve dil tarihyazımının kurucu fikirlerinden biri olan Türkî-i Basît Akımı hakkında yazarken Köprülü nün çıkış noktasında ve görüşünü temellendirmesinde Âşık Çelebi nin yazdıklarının çok önemli olduğunu belirtmek gerekir. 2 Bu araştırmacılar, tezkirenin içerdiği bilgiye ve dile vâkıf olmanın getirdiği bilgi birikimiyle sorular soran ve konular yaratıp yazan araştırmacı kuşağı olarak dikkat çekerler. Tezkire nin bir nüshasının tıpkıbasımını seçilen bazı nüshaların farklarıyla veren metninin 1971 yılında Meredith-Owens tarafından neşr edilmesiyle metne ulaşmanın önündeki engel nispeten kalkmıştır. 3 Buetkisinin hala güçlü olduğuna dair ipucu verir. Öte yandan, tarihleri arasında dikkat çeken tezkire basımı gayretleri içinde Âşık Çelebi Tezkiresi yer almaz. Basılmayanlar arasında Kınalızâde (ö. 1607) ve Safâyî tezkireleri de bulunmaktadır. Âşık Çelebi nin tezkiresi dâhil olmak üzere bu tezkirelerin basılmama nedenleri ne olabilir? Gözden düşmüş olmaları mı yoksa hacimleri ya da henüz bilmediğimiz başka nedenler mi var acaba? Şimdilik bilemiyoruz, ama bu dönemde çok sayıda hacimli ya da çok ciltli kitap basma konusunda yeteri kadar örnek olduğuna göre hacmin çok da sorun yaratmaması gerek. 2 Fuad Köprülü nün İslâm Ansiklopedisi ne (c. 1, İstanbul: MEB, 1941) yazdığı Âşık Çelebi maddesinin bibliyografya bölümünün sonunda yer alan Burada Âşık Çelebi nin hayatına ve eserlerine âit verilen ve diğer kaynaklarda bulunmayan malûmat, Maşâ ir al-şu arâ nın baştan başa araştırılması sâyesinde elde edilmiştir ifadesi, maddeyi okuyanların göreceği üzere onun Âşık Çelebi tezkiresine olan vukûfunu gösterir. 3 Meşâ ir üş-şu arâ or Tezkere of Âşık Çelebi, haz. G.M. Meredith-Owens (Cambridge: E.J.W. Gibb Memorial, 1971).

12 ÂŞIK ÇELEBİ VE TEZKİRESİNE NÜFUZ ETME DENEMESİ 13 nunla beraber bu sefer de Londra da sınırlı sayıda basılan bu kitaba ulaşma güçlüğü ve metnin tıpkıbasım 4 yoluyla verilmesi eser üzerine yapılacak çalışmaların seri bir şekilde ilerlemesine kısmen engel olmuştur. İlk kuşağın öğrencisi olan bir sonraki kuşak arasında sadece Âşık Çelebi nin metnine değil başta Latîfî olmak üzere diğer tezkire metinlerine nüfuz edip edebiyat tarihine dair yeni şeyler söylemeyi arzu eden öncü bir isim olarak Harun Tolasa yı (ö. 1983) anmak gerekir da hazırladığı doçentlik tezinde sadece Âşık Çelebi nin tezkiresini değil Sehî ve Latîfî tezkirelerini de okur, içerdikleri bilginin tek tek dökümünü çıkarır, tasnif eder ve değerlendirir. 5 Bu kuşağa dâhil olan Mehmed Çavuşoğlu 6 (ö. 1987), Amil Çelebioğlu (ö. 1990), Haluk İpekten 7 (ö. 1992) gibi Meşâ irü ş-şu arâ üzerinde dolaylı da olsa detaylı ve sistematik olarak çalışma sinyali veren araştırmacılar ne yazık ki büyük bir talihsizlikle Tolasa gibi genç denilebilecek bir yaşta ve kısa aralıklarla vefat ettiler. Bu iki kuşak içinde örnekleri fazla olmasa da Owens neşrinden hareketle tezkireden belli bölümleri Latin harflerine çevirip popülerleştirerek yayınlayanlar 8 ve belli konuların tezkirede nasıl ele alındığı üzerine çalışma 9 yapanlar görülür. 4 British Museum-Or de bulunan ve 977 de ( ) istinsah edilen nüsha. 5 Tezin kitap halindeki ilk baskısı için bkz. Harun Tolasa, Sehî, Latifî, Âşık Çelebi Tezkirelerine Göre 16. Yüzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi: I (İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1983). 6 Divanlar Arasında da (Ankara: Umran Yayınları, 1981) bulunan pek çok makalenin çıkış noktasının Meşâirü ş-şuarâ olduğu dikkat çeker. 7 Divan Edebiyatında Edebi Muhitler (İstanbul: MEB, 1996) adlı kitabının temel kaynakları Meşâirü ş-şuarâ arasında yer alır. 8 Mesela Orhan Şaik Gökyay ın yazısı: Aşık Çelebi Tezkiresi ve Nesir, Güçlük Nerede?: Seçme Makaleler. c. 3 (İstanbul: İletişim, 2002), Mesela Günay Kut un yazısı: Âşık Çelebi nin Meşā irü ş-şu arā da Söylediği Tarihler, Wiener Zeit-schrift für die Kunde des Morgenlandes Festschrift Andreas Tietze zum 70. Geburstag Gewitnet von Seinen Freunden und Schülern 76 (l986):

13 14 ÂŞIK ÇELEBİ VE ŞAİRLER TEZKİRESİ ÜZERİNE YAZILAR Belli bir süre sonra bu araştırmacı grubunun yerini Âşık Çelebi yle arasında hem kültürel mesafesi çok olan, hem de yaşadıkları yerler ve dönemin teknik yetersizliklerinden dolayı bu metne ulaşabilme imkânı kısıtlı olan bir araştırmacı grubu aldı. Bu araştırmacıların büyük çoğunluğu ya önceki kuşak araştırmacılarının yazılarına ya metne ulaşıp sadece uğraştıkları konuyla ilgili olan kısımlara hızla bakıp, alıntı ve aktarma yapmakla yetindiler. Zira, bu dönemde tezkirenin bütününü baştan sona okuma ve anlamanın imkânsızlığı yolunda bir fikir zihinlerde sabitleşmeye başlamıştır. Tezkirenin bugün elde mevcut 33 yazma nüshasından 5 tanesi esas alınarak tenkitli metni doktora tezi düzeyinde Filiz Kılıç tarafından hazırlanır (1994). 10 Tamamlanır tamamlanmaz basımı gündeme gelen bu tezin basımı, çeşitli zorluklardan sonra ancak 2010 yılında gerçekleşebilir. 11 Öte yandan, tezin tamamlanmasıyla birlikte tez metni çeşitli şekillerde dolaşıma girer, metne yapılan atıflarda hızlı bir artış olur. Şu anda elimizde Filiz Kılıç ın tercihleriyle oluşturulmuş Âşık Çelebi tezkiresi metni yani yeni bir tezkire nüshası bulunmaktadır. Tenkitli metin hazırlamada yeni yönelimler oluşuncaya kadar çeşitli dizinleriyle okurlara büyük kolaylık sağlayan Filiz Kılıç neşri kullanılmaya devam edilecektir. Burada son olarak Meşâ irü ş-şu arâ nın ilginç bir şekilde dolaşıma giren Fatih Millet Ktp-Ali Emiri-Tarih 772 de bulunan ve istinsah tarihi ile müstensihi belli olmayan nüshasından söz etmeden geçmemek gerekir. Bu nüshanın ayırıcı özelliği 87 minyatüre sahip olması ve bu minyatürlerin on birinin padişahlara, kalanın ise dönemin şair, yazar ve önemli kişilerine ait olmasıdır. Nüsha bu açıdan tek örnektir. Çoğu zaman Âşık Çelebi nin tezkiresinden alıntılandığı vurgulanmadan, özellikle de son yılda bu minyatürler kitap kapaklarında, kitap içlerinde ve afişlerde bağlamından koparılıp, yeni yaratılan bağlamlar içine yerleştirilerek çok kullanılır hale gelmişlerdir. 10 Filiz Kılıç, Meşâirü ş-şu arâ: İnceleme-Tenkitli Metin (Dr Tezi, Gazi Üniversitesi, 1994). 11 Âşık Çelebi, Meşâ irü ş-şu arâ: İnceleme-Metin, haz. Filiz Kılıç, 3 c. (İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2010)

14 ÂŞIK ÇELEBİ VE TEZKİRESİNE NÜFUZ ETME DENEMESİ 15 Meşâ irü ş-şu arâ dan hareketle Osmanlı kültür tarihinin ve edebiyatının farklı cephelerine yeni bakışları okurla buluşturmayı hedefleyen bu kitabın ilk bölümü Âşık Çelebi ve Meşâirü ş-şu arâ sı, ikincisi Rüyalar, Dervişler ve Aşk, üçüncüsü Şairler ve Edebiyat Dünyası başlığını taşımaktadır. Yazarı ve eserini okurlarımıza tanıtmayı amaçlayan birinci bölümün ilk yazısı Hatice Aynur a ait olup, Âşık Çelebi nin tezkirenin neredeyse tamamında karşımıza çıkan yaşamöyküsüne dair parçacıkların bir araya getirilmesiyle, onun kendisini parçası bulunduğu şair topluluğu içinde ne şekilde okurlarına sunduğunu ele almaktadır. Bu yazıyla Hatice Aynur, hem Âşık Çelebi nin kendisini sunuş tarzını ortaya koyar, hem de diğer biyografi yazarlarını bu şekilde düşünmemiz için yeni bir yöntem önerir. İkinci yazı tezkire metnini 1994 te doktora tezi olarak hazırlayan ve 2010 da kitap olarak yayınlayan Filiz Kılıç ın olup, yazıda tezkirenin yazma nüshaları tanıtılmış ve eleştirel metnin nasıl oluşturulduğu anlatılmıştır. Bu derleme boyunca kullanılan ve ilerki çalışmalarda da kullanılacak olan metin ve nüshaları bu yazıyla tanıtılır. Âşık Çelebi nin on altıncı yüzyıl Osmanlı kültür dünyasını nasıl betimlediğinin ve sosyal hayat üzerine okurlarla neleri nasıl paylaştığının incelendiği ikinci bölüm rüyalar, dervişler ve aşk üzerine üç farklı konuya üç farklı metodla yaklaşan makaleleri içerir. Bu bölüm, kitabın üçüncü yazısı olan Aslı Niyazioğlu nun makalesiyle başlamaktadır. Niyazioğlu tezkirede yer alan rüya anlatıları üzerinden, Âşık Çelebi ye göre döneminin hangi meselelerinin saklı olduğunu ve bunları gaybdan haber veren rüyalarla nasıl ortaya çıkardığını göstermekte ve rüyalar üzerinden Meşâ irü ş-şu arâ daki anlatıları Osmanlıların korku ve kaygılarını da ihmal etmeden okuma önerisi sunmaktadır. Dördüncü yazı Helga Anetshofer e ait olup, on altıncı yüzyıl ana anlatılarında yer almayan bazı konuları içermesiyle de dikkat çeken tezkirede, toplum-tanımaz sapkın dervişlerle ilgili bilgilerden yola çıkarak bu yüzyılda Osmanlı toplumunun bir parçası olarak nasıl algılandıklarıyla ne gibi gerekçelerle kabul edildikleri ve dışlandıklarını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Anetshofer in bu çalışması, Meşâ irü ş-şu arâ başta olmak üzere tezkirelerin Osmanlı sosyal tarihi için önemini ortaya koymakta ve tezkire yazarlarının görüşlerinin sistematik incelemesinin önemine işaret etmektedir. Beşinci yazıda, Jan Schmidt, özellikle modern

15 16 ÂŞIK ÇELEBİ VE ŞAİRLER TEZKİRESİ ÜZERİNE YAZILAR öncesi Osmanlı toplumsal tarihi ve kültürü bağlamında, Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri nde son dönemde yayımlanmış önemli çalışmalara atıfta bulunarak Meşâ irü ş-şu arâ da sık sık tekrarlanan yetişkin erkeklerle delikanlılar arasındaki aşk temasını tartışmaya açmaktadır. Üçüncü ve son bölüm, Âşık Çelebi nin tezkiresi üzerinden on altıncı yüzyıl edebiyat üretimini kanon, hamilik ve terminoloji odaklarından değerlendirmeyi amaçlamıştır. Üçüncü bölümün başlangıç ve kitabın altıncı makalesi olan Zeynep Altok un yazısında, on altıncı yüzyılda yazılmaya başlanan ve bu yüzyılda özellikle yoğun olarak üretilen şair tezkirelerini birer edebi kanon teklifi olarak görmek mümkün mü sorusunu esas alarak modern edebiyata ve edebi kanonlara dair algının, dayandığı temel birtakım kavram ve varsayımlar sorgulanmadan, on altıncı yüzyıl Osmanlı kanon algılarına yansıtılmasının yol açtığı problemleri Âşık Çelebi tezkiresi üzerinden tartışmaya açmaktadır. Modern öncesi toplumlarda çok daha belirgin olan edebiyat, sanat ve kültür alanındaki himâye ilişkilerinin Osmanlı bağlamında on altıncı yüzyılda nasıl gerçekleştiğine dair eşsiz bilgiler sunan Âşık Çelebi tezkiresinin bu yönünü Tuba İsen Durmuş kitabın yedinci yazısı olan makalesinde ele almaktadır. Ali Emre Özyıldırım kitabın sekizinci yazısında tezkirenin diğer önemli bir niteliği, Osmanlı edebiyatına ait terminolojik söz dağarcığı ve kavramlar konusunda önemli ipuçları sunmasının üzerinde durmaktadır. Özyıldırım makalesinde hem Âşık Çelebi tezkiresinde hem de dönemin diğer önemli tezkiresi Latîfî tezkiresinde Garîb ve Acîb kavramlarının taşıdığı ve işaret ettiği anlamlar üzerine örnekleriyle durarak bu iki kelimeyi ifade ettikleri terimsel anlamları bakımından ayrıntılı bir değerlendirmeye tabi tutmuştur. Özyıldırım ın makalesi, Osmanlı anlam dünyasını anlamamız için yapmamız gereken terminoloji çalışmalarının bir örneğini sunmaktadır.