BİLGİSAYAR VE SAĞLIK

Transkript

1 ÖZEL EGE İLKÖĞRETİM OKULU BİLGİSAYAR VE SAĞLIK DANIŞMAN ÖĞRETMEN:SELVİNAZ GÖKALP HAZIRLAYANLAR BARAN YALÇIN DAVUT KAPLAN EGE ULUDAĞ GÜNGÖR ÇOLAKOĞLU ILGIN İÇÖZÜ OYTUN KUTSAL İZMİR 1

2 TEŞEKKÜR Bize neler başaracağımızı göstermek için bu fırsatı veren Kurucu Temsilcimiz Sayın Yansı ERASLAN a, Kurucu Temsilcimiz Sayın İhsan KURT a İlköğretim Müdürümüz Erdoğdu ÖZCAN a, ayrıca bize destek olan Bilgisayar Öğretmenimiz Selvinaz GÖKALP e ve yardımlarını esirgemeyen anne ve babalarımıza sonsuz teşekkürlerimizi sunuyoruz. 2

3 ÖZET Her geçen gün yaşamımızda daha çok yer bulan bilgisayarlar, olumlu bir çok katkının yanı sıra, bir kısım sağlık sorunlarına da neden olmaktadır. Bu sorunlar oldukça yaygın olarak görülmekte, önemli işgücü ve ekonomik kayıplara neden olabilmektedir. Buna karşın alınacak bazı önlemlerle önemli ölçüde bu sorunlar azaltılabilecektir. 3

4 BİLGİSAYAR VE SAĞLIK Bilgisayar video gösterim terminallerinden (VDT, Monitör) kaynaklanan iyonlayıcı ışınlar, statik elektrik yükleri, morötesi, kızılötesi ışınlar, akustik gürültü ve ultrasesler, çok düşük frekanslı (VLF. ELF) elektromagnetik alanlar, mikro dalgalar vb. fiziksel faktörlerin ekran başında çalışanların sağlığını olumsuz yönde etkilediği, bilgisayar kullananlarda, kanser, sara (epilepsi), deri hastalıkları, gözlerde katarakt (perde), düşükle sonuçlanan gebelik ya da sakat çocuk doğumları gibi olayların görüldüğü, bir bölüm bulvar gazeteleri ile bazı mesleksel ya da popüler bilim-teknik dergileri tarafından zaman zaman gündeme getirilmektedir. Bunun sonucu olarak monitör ekranı başında görev yapanlar, sürekli bulunanlar da haklı olarak tedirginlik duymaktadırlar. Bu yazımızda, bilgisayar ekranı başındakilerin ne tür sağlık riskleri ile karşı karşıya olabileceği, medyada konu edilen, kulaktan kulağa yayılan tehlikeli etkilenmelerle ilgili söylemlerin gerçeklik durumları irdelenecek ve bilgisayar ekranı başındaki çalışmalarda ergonomik açıdan daha sağlıklı, daha az yorucu çalışma koşullarının yaratılması yöntemlerine değinilecektir. Risk Faktörleri 5 ana başlık altında toplanmaktadır. Monitör ekranı ile, hard disk, merkezi işlemci ve diğer kartların bulunduğu donatım sistemlerindeki (hardware) elektrik-elektronik devreler ve devre elemanlarından kaynaklandığı iddia edilen fiziksel hijyen faktörleri genellikle; - Ekrandan (resim tüpü) yayılan X (Röntgen) ışınları, - Morötesi (ultraviolet), Kızılaltı (infrared) ışınlar, - VLF, ULF, ve ELF (çok düşük ve pek çok düşük frekanslı) elektrik ve magnetik alanlar, - Statik elektrik yükleri, - Akustik gürültü (ultrason, infrason), - Elektronik devre - elemanlarından havaya yayılan kimyasallar (polichlorinated biphenils), - Ekran pırıldaması - Gözü etkileyen ışık yansımaları v.b. olarak tanımlanmaktadırlar. 1. OTURUŞ BOZUKLUKLARI: Bilgisayarın, Sağlığınızı Tehdit Etmesine İzin Vermeyin Bilgisayar çok gelişmiş bir araç olabilir ama gün boyu bilgisayar başında çalışıyorsanız sağlığınız tehdit altında demektir. Bütün bir gün klavye veya fare kullanmak ya da çalışmanızın sonuçlarını görmek için sürekli olarak monitöre bakmak zorundaysanız basit birkaç önlem alarak sıradan ama bir o kadar da can sikici hastalıkları önleyebilirsiniz. Bilgisayar kullanırken ellerinize kramp girebilir. Ya da gözleriniz yaşarabilir. Sık sık bel ağrısı ya da boyun ağrısı çekebilirsiniz. Tüm bunların nedeni, duruş ve oturuş hataları ve uzun süreli çalışma saatleridir. Bilgisayarın karşısında otururken şunlara özen göstermeliyiz. Öncelikle Nasıl Araçlar Kullanmalıyız? Masa yüksekliği cm. Yüksekliği ayarlanabilir, sırtı bele uygun ve esnek bir ergonomik koltuk olmalı. Omuzlar rahat bırakılmış dik oturulmuş ve sırt desteklenmiş dkllar yatay veya biraz yukarıda dirsek ve eller düz bir çizgide bacakların üst kısmı yatay dizler 90 veya 110 derece açıda olmalı Koltuk seçimi çok önemlidir. Yüksekliği ayarlı, sırt için desteği olan yumuşak minderli ve dayanıklı bir koltuk almalısınız. Sert ve ayarlı olmayan bir koltukta uzun süre oturmak şiddetli bel ve boyun ağrılarına neden olabilir. Bir bilgisayar masası edinmelisiniz. Çünkü normal çalışma masaları bilgisayara uyumlu olmayabilir. Bilgisayar monitörünü gözünüzden biraz aşağıda ve tam karşınızda bulundurmalısınız. Klavyede 4

5 avuçlarınızı paralel olarak tutmalısınız. Ön kollarınız yatay konumda olmalıdır. Yazı yazarken bilekleriniz düz durmalıdır. Tuşlara sert vuruşlar yapmamalısınız. Kollarınız ve ellerinizi sıcak tutmalısınız. Klavyeyi, kollarınızın aşağıya sarkmasını veya yukarı uzanmasını engelleyecek bir yükseklikte bulundurmalısınız. Fareyi, klavyenin hemen yanına koymalısınız. Bilgisayar kullanırken gereken fare, telefon ve printer diğer araçlar da masa üzerinde kolayca ulaşabileceğiniz yerlerde olmalıdır. Bilgisayar kullanırken sık olarak yazı okumanız gerekiyorsa yazıları bir askı ile önünüze koyulup monitörü biraz yana almalısınız. Monitörü pencereden veya diğer ışık kaynaklarından uzak bir yere koymalısınız. Yüksek hızda bilgisayar kullanıyorsanız her 20 dakikada bir 1 dakika veya her saatte bir en az 5 dakika dinlenmeli ve vücut pozisyonunda sık sık değişiklik yapmalısınız. Ekranı gözlerinizden cm. uzakta bulundurmalısınız. Ayrıca çalışma sırasında sık sık ara verip, örneğin pencereden uzak nesnelere bakmalısınız. Bilgisayar karşısında otururken, kollar, dizler, sırt vb.. organlarınızın duruş şekilleri yanlışsa ya da bilgisayar ve diğer donanımları uygun kullanmıyorsanız, ağrı riskiniz artacaktır. Sandalye: Çalışma sandalyesinin tekerlekli, yükseklik ve sırtlığının ayarlanabilir olması, yanlarda kolları dinlendirebilecek yerlerinin olması önerilir. Çalışma sandalyesine oturulduğunda gözlerin düzeyi ile bilgisayar ekranının üst kenarı lik bir açı oluşturmalı, sırtlık dik olmalıdır. Kağıt askısı (document holder): Bilgisayar ekranının yanı sıra kağıt okumak baş ve gözlerin sık sık hareket etmesine, gözlerin sık sık farklı mesafeler için akomodasyon yapmasına neden olur ki bu da çeşitli yakınmalara yol açar. Bu nedenle okunacak belgeler bilgisayar ekranına oldukça yakın ve göze ekranla eşit uzaklıkta olur ise akomodasyona bağlı yakınmalar azalacaktır. Bu amaçla kağıt askısı kullanılabilir. Bilek Dinlendirici: Bilek dinlendiricilerin karpal tünel sendromunu önlemede yararları olabilir. Bilek dinlendiricinin bilgisayar kullanırken değil, dinlenme sırasında kullanılması önerilmektedir. Işık: Her şeyden önce yeterli ışık olmasına dikkat etmelisiniz. İdeali ekranı karşınıza aldığınızda sağınızda cam olmasıdır. Bu parlamayı engeller. Parlak ekran görüş alanınızı sınırlar ve göze zarar verir. Karanlık bir odada masa lambası kullanmak göz için iyi olacaktır. Organlarımızı nasıl kullanmalıyız Duruş biçimi: İyi bir duruş biçimi en az enerji ile en yüksek verimin elde edildiği, rahat bir biçimdir. İyi bir duruşun başlıca özellikleri; başın dik, sırtın destekli, kolların rahat, gözlerin bilgisayar ekranının üst düzeyi ile yakın düzeyde ve ekranın tam karşıda olmasıdır. Kullanıcının bilgisayara olan uzaklığı hem sağlık hem de verim açısından önemlidir. Kullanıcının bilgisayara olan uzaklığının cm olması önerilmektedir. Bilgisayarların elektromanyetik alanlarının etki alanı yanlarda ve arkada daha fazladır. Bu nedenle bilgisayarların yanları ve arkasında oturanlar daha uzak konumda olmalıdır. Bilgisayarın önündeki güvenli aralık yaklaşık 70 cm (yaklaşık erişkin kol boyu), diğer yönlerinde ise 120 cm'dir. Bilgisayar ekranlarından yayılan ultraviyole ve elektromanyetik ışınlar çok fazla olmamakla birlikte, ekrana yaklaştıkça etkileri artmaktadır. Kollar: Rahat durduğunuzda, dirsek 90 derecelik açı yapmalı. Kolun dirsekle bilek arasındaki kısmı yere paralel olmalı. Sırt: Dik oturun, omurganın doğal seklinde durmasını esas alın. Arkası ayarlanabilir koltuk kullanın. Koltuğunuzu çok yatırmak omurganızda bel ağrısına sebep olabilir. Gözler: Gözlerinizi yarım saatte bir dinlendirin. 1-2 dakika uzaklardaki bir yere dikkatlice 5

6 bakin. Göz kırpmayı unutmayın. Bilgisayar kullanıcıları diğer insanlardan daha az göz kırptığından göz kuruluğu meydana gelecektir. Ayaklar: Zemin düz olmalı, ayağınız yere değmiyorsa bir ayak altlığı kullanmalısınız. Parmaklar: Yazarken parmaklarınızı hafifçe kıvırın, tuşlara vurmayın. Kafa: Kafanızı rahat ve omurganıza uygun tutun. Çok fazla öne ya da arkaya eğmeyin. Dizler: Ayarlanabilir koltuğunuzu kalçanız dizinizden birazcık yüksekte olacak şekilde ayarlayın. Koltuğunuz öyle büyüklükte olmalı ki sırtınız koltuğa yaslı iken dizinizin arkası sandalyeye dayanmamalı. Omuzlar: Rahat durun, omuzlarınızı öne doğru çevirmeyin. Kol bileği: Yazarken ya da fareyi kullanırken, kendinizi sıkmadan, rahat, dik ya da hafif eğimli durun. Bileklerinizi klavyenin üstünde dinlendirmekten kaçının. Bileklerinizi sadece omzunuzu düzgün tutarak dinlendirebilirsiniz. Bileğinizi klavyenin ve farenin biraz üstünde havada tutun. Yazı yazmadığınız ya da fareyi kullanmadığınız zamanlarda elinizi üzerlerinden çekin, elinizi, bunların üzerlerinde dinlendirmeye çalışmayın. Kas iskelet sistemi Bilgisayar kullanımı çok az değişen bir duruşla, el bileği ve kol kaslarının benzer hareketleri yapmasını gerektiren bir uğraştır. Bu nedenle omurga, omuz, sırt, dirsek, el bileği ve parmaklara ilişkin rahatsızlıklar sık görülür. Karpal tünel sendromu, ulnar sinir tutulumu, lateral medial epikondilitis, DeQuervian tenosinovitis, myofasial boyun ağrısı TZT ile ilişkili başlıca rahatsızlıklardır. Karpal tünel sendromu, bilgisayar kullanıcıları arasında sık görülen, medial sinir ve fleksor tendonların tutulumunu içeren ve önemli sonuçlar doğuran ağrılı bir durumdur. Nedenleri arasında genetik yatkınlık ve yaşam biçiminin önemli olduğu bilinmektedir. İşyeri düzeni ve korunma Çalışma ortamında belirli standartların sağlanması hem sağlık hem de iş verimi açısından oldukça önem taşır. Bu standartlar bilgisayar donanımının özellikleri, bilgisayarların yerleştirilmesi, sandalye, masa, odanın aydınlatması, temizliği gibi bir çok konuyu içermelidir. 2.FİZİKSEL BOZUKLUKLAR: Kas iskelet sistemi Bilgisayar kullanımı çok az değişen bir duruşla, el bileği ve kol kaslarının benzer hareketleri yapmasını gerektiren bir uğraştır. Bu nedenle omurga, omuz, sırt, dirsek, el bileği ve parmaklara ilişkin rahatsızlıklar sık görülür. Karpal tünel sendromu, ulnar sinir tutulumu, lateral medial epikondilitis, DeQuervian tenosinovitis, myofasial boyun ağrısı TZT ile ilişkili başlıca rahatsızlıklardır. Karpal tünel sendromu, bilgisayar kullanıcıları arasında sık görülen, medial sinir ve fleksor tendonların tutulumunu içeren ve önemli sonuçlar doğuran ağrılı bir durumdur. Nedenleri arasında genetik yatkınlık ve yaşam biçiminin önemli olduğu bilinmektedir. Fare ve klavye kullanımında oluşan bozukluklar Fare kullanımına bağlı travmalarda sık görülmekte olup, kullanım sırasında uyulmasında yarar olan öneriler şunlardır: Farenin olabildiğince vücuda yakın tutularak omuz el bileği ve dirsekteki, gerilimin azaltılması, yüksekliğin uygun olması ve kimi durumlarda fare yerine 6

7 klavyenin kullanılmasıdır. Fare ve klavye kolların rahatlıkla ulaşabileceği bir uzaklıkta ve yükseklikte olmalıdır. 3. GÖZ Gözlerimizin sağlığı için: Bilgisayar kullanmadan önce bir göz muayenesinden geçmeli, görme bozukluğu varsa mutlaka göz doktorları ile ortaklaşa önlemlerimizi almalıyız. Ekrandan cm. uzakta oturmalı ekranın üst kenarı ile göz hizasının aynı seviyede olmasına dikkat etmeli kağıt tutucu kullanıyorsak bunu ekranla aynı hizada tutmalı odanın loş ışıklı, aydınlatma mumluk ve indirekt olmalı ışık ekrana dik açıyla gelmemeli ışık yansıma ve parlamaları önlemeli dakikada bir kısa süre gözleri uzağa odaklayarak göz kaslarının dinlenmesi sağlanmalı. Bilgisayar operatörlerinin görmeye yönelik sorunlarının başında; Göz sulanması, Gözlerde tahriş ve batma, Göz yorgunluğu, mavi ve çift görmedir. Bilgisayar ekranlarının katarakt yaptığı da gündemdedir. GÖRME İLE İLGİLİ PROBLEM BELİRTİLERİ Görsel yorgunluk Göz acısı Gözde yanma Tearing (Sulanma) Baş ağrısı Mavi görme Batma OLASI NEDENLER Çok az veya çok fazla oda aydınlatması. Görsel bozukluklar. Uygun olmayan gözlük kullanımı. Doğal veya yapay aydınlatmalardan gelen ışıklar. Yansımış ışıklar Uygun olmayan oda düzenlemesi. Ç Ö Z Ü M L E R Ekrandaki yazı karakteri aydınlatmasını değiştirin. Yansıma ve gölgeler için ekrana bakış açısını, Keyboard, masa düzenini kontrol edin. Ekrana direk güneş ışığı gelmesini engelleyin. Ekranları pencereye karşı yerleştirmeyin. Odanın genel aydınlatmasını azaltın. Yazdığınız metni ayrıca aydınlatın... Ekran ve yazı metni arasında göz hareketlerinin fazla olmamasını sağlayın 7

8 4. Kapalı Ortam ve Monitör: Monitörün çözünürlüğünün yüksek, elektromanyetik etkisinin düşük olması aranan özelliklerdendir. Monitörler odada pencere ve lambalardan kaynaklanan ışık yansımaları en az olacak biçimde yerleştirilmelidir. Birden çok bilgisayarın bulunduğu ortamlarda bilgisayarın yanında ve arkasında 120 cm'den daha az mesafede kimse çalışmamalıdır. Monitör kullanıcının tam karşısında, monitörün üst kenarı kullanıcının gözleri ile aynı düzeyde olmalıdır. Bilgisayar ekranı üzerinde ki ışık yansımaları görmeyi zorlaştırıp, kişinin bilgisayara gereğinden fazla yaklaşmasına ve iş veriminin düşmesine neden olur. Bu nedenle yansımalar önlenmelidir. Oda aydınlatmasının en azından gündüzleri gün ışığı ile sağlanması yararlı olacaktır. Bazı floresan tipi lambalar ekrandaki yansımaları artırarak, gözle ilgili yakınmalara yol açabilmektedir. Oda aydınlatmasının normalden yarı yarıya daha az olması rahatlık sağlayacaktır. Ekran koruyucu: Toprak hattı olan ekran koruyucular bilgisayarın elektrik yükünün azaltılmasında etkili olmakta, bununla birlikte ortamın ve ekranın tozunun ıslak bezle sık sık alınması da özellikle gözlerde toza bağlı yakınmaları azaltabilmektedir. Yine ekranın tozunun alınması görüntünün netleşmesine de katkıda bulunmaktadır. Ekran parlaklığı ve kontrastının ayarlanması gözle ilgili yakınmaları azaltıcı olabilmektedir. Genellikle beyaz zemin üzerine siyah uygun bir seçimdir. Kapalı Ortam Ve Monitör Endüstriyel hijyen ve meslek hastalıkları ile ilgili dünya literatüründe bilgisayarlardan kaynaklanan kimyasal bulaşma kökenli meslek hastalığı olaylarına hiç rastlanılmamaktadır. KİMYASAL FAKTÖRLER Oysa, çalışılan ortamda sigara içiliyor, hacim yeterince havalandırılmıyorsa operatörler ve orada bulunan herkes akciğer kanseri ya da kalp hastalıklarına aday kişiler olacaktır 5. Baş Ağrısı İnsanların %95 i yaşamı boyunca en az bir kez başağrısı çeker. Başağrılarının pek çok değişik nedeni vardır. Migren: Başın bir yarısında olan bulantı kusma yapan tekrarlayıcı başağrısıdır. Gerilim Başağrısı: Stres, uygun olmayan işlerde çalışmak, sinirlilik gibi durumlarda ortaya çıkan bir başağrısıdır. Sinusit, bademcik, grip gibi solunum yolları hastalıklarında görülen baş ağrıları Gerilim Başağrısının sık görülen nedenleri arasında meslek ve uğraşı ile ilgili nedenler önemlidir. Gerilim Baş ağrısının sık görülen nedenleri arasında meslek ve uğraşı İle ilgili nedenler önemlidir. Gerilim başağrısı kafamız, boynumuz ve yüzümüzde bulunan pek çok küçük kasın stres nedeni ile gerginleşmesi sonucu görülmektedir. Yakın mesafede bulunan nesnelere bakarken gözümüzün içinde bulunan kaslarla birlikte göz çukurunda bulunan gözümüzü hareket ettiren kaslar kasılırlar. 8

9 Bu şekilde göz bebekleri küçülür gözler birbirine yaklaşır. Eğer çok uzun süre yakındaki bir cisme bakarsak,göz çevrelerinde ağrı ve gözlerde kızarıklık oluşur. Bilgisayar ekranları ayrıca zararlı bazı ışınlar da oluşturur. Bu ışımalar da göz yorgunluğuna neden olur. Uzun süre bilgisayarda çalışmak göz kaslarında yorulma ile başağrısına neden olur. Bilgisayar kullanırken uzun süre aynı pozisyonda oturmakta boyun, omuz ve sırt ağrılarına neden olur. 6. Ara verme alışkanlığı ve Odaklanma: Bir saatlik çalışma süresinde 5-15 dakikalık ara verilmesi, hem kas iskelet sistemi hem de göz ile ilgili yakınmaları azaltacaktır. Bu davranışın yakınmalar başlamadan önce de sergilenmesinin korunmada oldukça etkili olduğu genel olarak kabul edilmektedir. Ara verme ile ilgili bir yazar yazısında kısa, orta ve uzun süreli aralardan söz etmektedir. Kısa aranın yaklaşık her 10 dakikada bir 10 saniye kadar sürmesini, bilgisayardan biraz uzaklaşıp derin nefes alınmasını, göz kapaklarının açılıp kapatılmasını ve bilgisayar dışında farklı uzaklıktaki bir nesneye bakılmasını önermektedir. Orta büyüklükteki aranın ise yaklaşık her 1 saatte 5 dakika kadar sürmesini, ve bu arada ayağa kalkarak gerilmeyi; birkaç saatte bir ise daha büyük aralar verilmesini çay ya da kahve molasını önermektedir. Ara vermeyi unutanlar, ara verme zamanı ve süresi konusunda kullanıcıya yardımcı olan PauseMe, MacBreakZ! gibi ücretsiz yazılımlar da elde edebilirler. İyi bir iş planı yaparak kullanıcılar bilgisayar işlerini güne yayarak, aralarda diğer işleri yapabilirler. Ekip çalışması ve görev değişimi, görev çeşitliliği işle ilgi yapılabilecek düzenlemeler arasında olabilir. Egzersiz el ve bilek egzersizleri karpal tünel sendromunu ile ilgili yakınmaları azaltabilmektedir. El bileğini güçlü ve esnek kılabilecek egzersizler korunma amacı ile sorun başlamadan önce yapılmalıdır. Aksi durumda var olan sorunu artırabilir. Akut durumlarda non steroid antiinflamatuvar ilaçlar, steroid tedavisi, dinlenme önerilebilir. İlaç ve fizik tedaviye yanıt vermeyen durumlarda cerrahi tedavi ile başarılı sonuçlar alınabilir. Günde 5 saat bilgisayar kullanmanın çalışanların depresyon ve uykusuzluk risklerini büyük ölçüde artırdığı saptandı. Japonya'nın Chiba Üniversitesi'nden Doktor Tetsuya Nakawaza'nın liderliğinde yapılan araştırmanın sonucuna göre, bir günde 5 saat bilgisayar kullanan kişiler uyku sorunu çekiyor, sabahları uyanamıyor ve kendilerini bütün gün yorgun hissediyor. Nakawaza ve ekibi, 3 yıl boyunca 25 bin çalışanın ruh sağlıklarını düzenli olarak takip etti. Ve bu takibin sonucunda bu kişilerin daha çabuk hastalandığı belirlendi. Doktor Nakawaza'ya göre bu tip rahatsızlıklar gösteren kişilerde bilgisayar kullanımının azaltılması gerekiyor. Bu araştırmanın bilgisayar kullanımının yoğun olduğu firmaların satış, muhasebe ve planlama servislerinde yapıldığını belirten Nakawaza'nın ulaştığı sonuçlara, meslektaşları da destek verdi. İnsanların konuşmak yerine e-postayı tercih ettikleri ve bunun bilgisayar başında geçen süreyi artırdığı belirtildi. Bilgisayarda 5 Saat Depresyona Sokuyor Günde 5 saat bilgisayar kullanmanın çalışanların depresyon ve uykusuzluk risklerini büyük ölçüde artırdığı saptandı. Japonya'nın Chiba Üniversitesi'nden Doktor Tetsuya Nakawaza'nın liderliğinde yapılan araştırmanın sonucuna göre, bir günde 5 saat bilgisayar kullanan kişiler uyku sorunu çekiyor, sabahları uyanamıyor ve kendilerini bütün gün yorgun hissediyor. Nakawaza ve ekibi, 3 yıl boyunca 25 bin çalışanın ruh sağlıklarını düzenli olarak takip etti. Ve bu takibin sonucunda bu kişilerin daha çabuk hastalandığı belirlendi. Doktor Nakawaza'ya göre bu tip rahatsızlıklar gösteren kişilerde bilgisayar kullanımının azaltılması gerekiyor. Bu araştırmanın bilgisayar kullanımının yoğun olduğu firmaların satış, muhasebe ve planlama servislerinde yapıldığını belirten Nakawaza'nın ulaştığı sonuçlara, 9

10 meslektaşları da destek verdi. İnsanların konuşmak yerine e-postayı tercih ettikleri ve bunun bilgisayar başında geçen süreyi artırdığı belirtildi.. 10