HARŞİT ÇAYI (GİRESUN - TİREBOLU) TARAFINDAN KARADENİZE TAŞINAN KİRLETİCİLERİN BELİRLENMESİ

Transkript

1 7. Kıyı Mühendisliği Sempozyumu HARŞİT ÇAYI (GİRESUN - TİREBOLU) TARAFINDAN KARADENİZE TAŞINAN KİRLETİCİLERİN BELİRLENMESİ Adem BAYRAM 1, Hızır ÖNSOY 2 1 Karadeniz Teknik Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Hidrolik Anabilim Dalı, 61080, Kanuni Kampüs, Trabzon. abayram@ktu.edu.tr 2 Karadeniz Teknik Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Hidrolik Anabilim Dalı, 61080, Kanuni Kampüs, Trabzon. honsoy@ktu.edu.tr ÖZET Bu çalışmanın amacı, Harşit Çayı tarafından Karadeniz e taşınan kirleticilerin belirlenmesidir. Harşit Çayı nın Giresun İli, ve İlçeleri arasında kalan bölgede seçilen iki istasyonda bir yüzeysel su kalitesi çalışması yürütülmüştür ile 2010 tarihleri arasında, on beş günlük aralıklarla toplanan su örneklerinde kimyasal oksijen ihtiyacı (KOİ), amonyum azotu (NH 4+ -N), nitrit azotu (NO 2- -N), nitrat azotu (NO 3- -N) toplam Kjeldahl azotu (TKN), toplam azot (TN), ortofosfat fosforu (PO 3-4 -P) ve anyonik deterjan (MBAS) analizleri gerçekleştirilmiştir. Elde edilen değerler Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği (SKKY) ne göre irdelenmiştir. Yıllık ortalama değerler dikkate alındığında, Harşit Çayı nın 4.76 mg/l lik KOİ, mg/l lik NH 4+ -N ve mg/l lik NO 3- -N konsantrasyonu bakımından I. sınıf su (yüksek kaliteli su), mg/l lik NO 2- -N, mg/l lik TKN, mg/l lik PO 3-4 -P ve mg/l lik MBAS konsantrasyonu bakımdan ise II. sınıf su (az kirlenmiş su) kalitesine sahip olduğu belirlenmiştir. İnsan aktiviteleri neticesinde, NH 4+ -N, NO 2- -N, NO 3- -N, TKN, TN, PO 3-4 -P ve MBAS konsantrasyonlarında sırasıyla % 183, 69, 10, 21, 16, 12 ve 138 lik artışlar tespit edilmiştir. Anahtar kelimeler: Harşit Çayı, Evsel Atıksu, Su Kalitesi DETERMINATION OF THE POLLUTANTS CARRIED BY THE STREAM HARSIT (GIRESUN - TIREBOLU) INTO THE BLACK SEA The aim of this study is to determine the pollutants carried by the Stream Harsit into the Black Sea (Giresun - ). The surface water quality of the stream Harsit in the part of Dogankent Town- Town (Giresun Province), Eastern Black Sea Basin, Turkey. Monitoring and sampling studies were fortnightly conducted in two stations selected in Dogankent Town and Town during the four seasons between March 2009 and February The studied parameters are chemical oxygen demand (COD), ammonium nitrogen (NH 4+ -N), nitrite nitrogen (NO 2- -N), nitrate nitrogen (NO 3- -N), total Kjeldahl nitrogen

2 Kıyı Mühendisliği Sempozyumu (TKN), total nitrogen (TN), orthophosphate phosphorus (PO 3-4 -P) and methylene blue active substances (MBAS). The obtained values were used to classify the water quality of the stream Harsit according to the Turkish Water Pollution Control Regulation (TWPCR). It was determined that the stream Harsit has high-quality water in terms of COD with 4.76 mg/l, NH 4+ -N with mg/l and mg/l with NO 3- -N, however, it has slightly polluted water in terms of NO 2- -N with mg/l, TKN with mg/l, PO 3-4 -P with mg/l and MBAS with mg/l. As result of anthropogenic activities, great increases were observed in the concentrations of NH 4+ -N (183%), NO 2- -N (69%), NO 3- -N (10%), TKN (21%), TN (16%), PO 3-4 -P (12%) and MBAS (138%) in the last station. Keywords: The stream Harsit, Municipal Wastewater, Water quality GİRİŞ Dünyada olduğu gibi Türkiye de de su kaynaklarına olan ihtiyaç giderek artarken, sınırlı olan kaynaklar üzerindeki olumsuz çevre baskıları da ne yazık ki giderek artmaktadır. İçme ve kullanma suyu temin edilen baraj ve göllerimiz evsel ve endüstriyel nitelikli atıkların yanı sıra yerleşimden kaynaklanan yoğun yapılaşma baskısı altındadır. Kıta içi su kaynaklarımızdan göllerimiz, nehirlerimiz ve yer altı sularımız ile denizlerimiz evsel ve endüstriyel atıklar yanında aşırı gübrelemeden ve bilinçsiz kullanılan zirai mücadele ilaçlarından olumsuz etkilenmektedir. Günümüzde gelişmekte olan ülkelerde tüm hastalıkların % 80 i ve ölümlerin üçte biri kirli sulardan kaynaklanmaktadır (İleri, 2000). Tüm belediyelere uygulanan 2008 yılı Belediye Atıksu İstatistikleri Anketi sonuçlarına göre, 3,225 belediyeden 2,421 ine kanalizasyon şebekesi ile hizmet verildiği tespit edilmiştir. Kanalizasyon şebekeleri ile toplanan 3.26 milyar m 3 atıksuyun % 44.7 si denizlere, % 43.1 i akarsulara, % 3.5 i barajlara, % 2.1 i göle-gölete % 1.5 i araziye ve % 5.1 i diğer alıcı ortamlara deşarj edilmiştir (TÜİK, 2011). Literatür incelendiğinde, Harşit Çayı tarafından Karadeniz e taşınan kirleticilerin belirlenmesine yönelik yapılmış bir çalışmaya rastlanmamıştır. Ancak, Bakan ve Büyükgüngör (2000) tarafından gerçekleştirilen bir çalışmada, Karadeniz in Türkiye kıyısından denize dökülen 21 akarsuyun aksıda katı madde (AKM), biyokimyasal oksijen ihtiyacı (BOİ), kimyasal oksijen ihtiyacı (KOİ), orto fosfat fosforu (PO 3-4 -P), toplam fosfor (TP), amonyak azotu (NH 3+ -N), nitrat azotu (NO 3- -N), nitrit azotu (NO 2- -N), toplam Kjeldahl azotu (TKN) ve deterjan yükleri belirlenmiştir. Altın vd. (2009) evsel ve endüstriyel atık su deşarjının yapıldığı 7 akarsuyun gerek akarsuya gerekse Karadeniz e olan etkilerini incelemişlerdir. Yakın zamanda, Bayram vd. (2011a) tarafından Harşit Çayı nın Karadeniz e taşıdığı toplam organik karbon (TOK) ve toplam inorganik karbon (TİK) konsantrasyonları araştırılmıştır. Harşit Çayı nda (Giresun) gerçekleştirilen bu çalışma ile yüzeysel su kalitesini; kimyasal oksijen ihtiyacı (KOİ), amonyum azotu (NH 4+ -N), nitrit azotu (NO 2- -N), nitrat azotu (NO 3- -N), toplam Kjeldahl azotu (TKN), toplam azot (TN), orto-fosfat fosforu (PO 3-4 -P) ve anyonik yüzey aktif madde (MBAS) parametreleri yönünden tespit edip Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği ne (SKKY, 2004) göre sınıflandırarak, İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik (İTASHY,2005) ve TS 266 ya (2005) göre de içme ve kullanma suyu olarak kullanılabilirliğini değerlendirmek amaçlanmıştır. Elde edilen bulgular ayrıca uluslar arası direktif ve yönetmeliklere (EU, 1998; WHO, 2004) göre de irdelenmiştir. Devamında, yerleşim birimlerinden gelen atık su deşarjlarının bu kaliteye olan olumsuz etkisi üzerinde durularak Harşit Çayı tarafından Karadeniz e taşınan kirleticiler konsantrasyon bakımından araştırılmıştır. ÇALIŞMA ALANI Türkiye nin en önemli doğal kaynaklarından biri olan su kaynaklarını tespit etmek, geliştirmek ve kullanmak amacıyla ülke yüzeyi 26 drenaj havzasına ayrılmıştır. Hidrolojik havzaların 22. si olan Doğu Karadeniz Havzası, Çoruh (23) ve Aras (24) havzaları ile birlikte,

3 7. Kıyı Mühendisliği Sempozyumu Kafkasya Ekolojik Bölgesi nin Türkiye kısmını oluşturur. Doğu Karadeniz Havzası, Melet Çayı, Harşit Çayı, Pazar Çayı, Karadere ve Fırtına Deresi gibi birbirine paralel olarak uzanan akarsuların alt havzalarından oluşur. Harşit Çayı havzası bunların en büyüğüdür (Bayram v.d., 2010a, b,c; Bayram v.d., 2011a,b,c,d). Harşit Çayı, Gümüşhane İli nin doğu sınırında Cimli, Karakaban ve Kostan dağlarından doğar, Erzurum-Trabzon karayolu boyunca kuzey batı yönünde Gümüşhane kentine doğru akar. Gümüşhane ye kadar güneyden gelen Tezene kolunu alır. Gümüşhane den sonra Torul ilçesine kadar sağ sahilden Korum, sol sahilden en büyük kolu olan İkisu (Kodil) dereleri ile birleşir (Özey, 1990; Kocaman, 1994; Nas vd. 2005). Harşit Çayı Torul ilçesinden sonra Doğu Karadeniz in yamaçları dik ve eğimi yüksek vadi özelliklerini oluşturarak akar. Kürtün ilçesine gelmeden suyu en bol olan Kürtün (Manastır) kolunu alır. Drenaj yüzeyi gittikçe daralan Harşit Çayı, ilçesinde Kavraz kolu ile birleştikten sonra ilçesinin doğusundan Karadeniz e dökülür. 143 km ana kol uzunluğuna sahip Harşit Çayı nın yağış alanı 3,280 km 2 dir (Özey, 1990; Kocaman, 1994; Nas vd. 2005; Bayram vd., 2010a, b,c,d). Şekil 1. HES sonrası seçilen istasyon ( Giresun) Şekil 2. Harşit Çayı nın Karadeniz ile buluştuğu istasyon ( - Giresun) Harşit Çayı ana kol üzerinde 2003 yılında işletmeye açılan Kürtün barajı ve hidroelektrik santrali (HES) ile 2008 yılında işletmeye açılan Torul barajı ve HES in yanı sıra HES ve Akköy I HES olmak üzere toplam dört HES bulunmaktadır (Bayram vd., 2011c, Bayram ve Önsoy, 2011f,g). da Karadeniz ile buluşuncaya kadar yol boyunca içinden geçtiği Kale, Arzular, Tekke, Akçakale, Gümüşhane, Torul, Özkürtün, Kürtün, ve

4 Kıyı Mühendisliği Sempozyumu gibi yerleşim birimlerinden gelen evsel atık suları bünyesine almaktadır (Bayram vd., 2011h). Evsel atık suların yanı sıra havzadaki düzensiz çöp depolama sahaları da bir diğer kirlilik kaynağıdır (Bayram, 2004). Havzanın ve İlçeleri arasında kalan bölgede kum - çakıl ocakları faaliyet göstermektedir (Bayram ve Önsoy, 2011e). İlk istasyon, Giresun-Gümüşhane (-Torul) karayolunun (D877) 30. km sinde, tarafından ilçesinin girişinde ( HES in çıkışında) seçilen istasyondur (Şekil 1). 154 m kotunda ve 40 49' 18.6" K ' 42.5" D koordinatlarındadır (Bayram ve Önsoy, 2011f). İkinci istasyon, Trabzon-Samsun karayolunun (D010) 85. km sinde, Harşit Çayı nın İlçesi nde Karadeniz e döküldüğü yerin öncesinde seçilen istasyondur (Şekil 3). 4 m kotunda ve 41 00' 16.1" K ' 59.7" D koordinatlarındadır (Bayram ve Önsoy, 2011f). YÖNTEM Çalışma dönemini kapsamakta olup 15 günlük aralıklarla (ayda iki kez), toplamda 24 kez, Harşit Çayı HES sonrasında ve da seçilen toplam iki istasyondan alınan yüzeysel ham su örneklerinde kimyasal oksijen ihtiyacı (KOİ), amonyum azotu (NH 4+ -N), nitrit azotu (NO 2- -N), nitrat azotu (NO 3- -N), toplam azot (TN), toplam Kjeldahl azotu (TKN), orto fosfat fosforu (PO 3-4 -P) ve anyonik deterjan (MBAS) analizleri şeklinde gerçekleştirilmiştir. Su örneklerinin alınması, muhafazası ve laboratuara nakli, standart yöntemlere uygun olarak gerçekleştirilmiştir (APHA, 1992). Su örneklerinin alınmasında, 500 ml hacimli polietilen tetraftalat (PET) numune kapları kullanılmıştır. Su örneklerinin olası kirliliğini önlemek için, numune kapları önce sıcak su ve fırça yardımıyla sonra da 1 M HNO 3 ile temizlenmiş, son olarak da saf su ile durulanmış ve kurutulmuştur. Örnekleme sırasında, su örneklerinin alınacağı numune kapları bu kez akarsuyun suyu ile birkaç kez çalkalanmış, üzerinde hava kalmayacak şekilde doldurulmuş ve kapakları sıkıca kapatılmıştır. Her bir istasyonundan bu şekilde birbirinin yedeği toplam üç su örneği alınmıştır. Toplanan su örneklerinin + 4 ºC de muhafazası için buz kasetleri ile donatılmış büyük hacimli numune kapları kullanılmıştır. Kullanılan buz kasetleri 220 ve 400 gr lık olup, Arçelik (NF 90) marka soğutucunun derin dondurucu kısmında - 24 ºC de muhafaza edilmişlerdir. Laboratuara getirilen su örneklerinin sıcaklıkları kontrol edilmiş, + 4 ºC yi geçmedikleri ve 48 saate kadar bu durumlarını muhafaza ettikleri anlaşılmıştır. Yüzeysel ham su örneklerinin laboratuarda çeşitli parametreler için analiz edilmesinden önce filtre edilmesi gerekmektedir. Filtrasyon işlemi için 47 mm çaplı süzme haznesine sahip Sartorius marka vakumlu filtrasyon seti ve gözenek büyüklüğü 0.45 µm olan 47 mm çaplı selüloz nitrat filtreler kullanılmıştır. Yüzeysel ham su örnekleri filtre edildikten sonra Alman menşeli Dr. Lange Cadas 200 marka UV-vis spektrofotometre ve ilgili küvet testler (kit) kullanılarak analiz edilmiştir. Çalışmada kullanılan küvet testlerle ilgili bilgiler Tablo 1 de verilmektedir. Tablo 1. Çalışmada kullanılan Dr. Lange Küvet Testler Parametre Kod No Ölçüm Aralığı ph Aralığı Sıcaklık Aralığ KOİ (mg/l) LCK NH 4+ -N (mg/l) LCK NO 2- -N (mg/l) LCK NO 3- -N (mg/l) LCK TN (mg/l) LCK PO 3-4 -P (mg/l) LCK MBAS (mg/l) LCK

5 7. Kıyı Mühendisliği Sempozyumu Toplam Kjeldahl azotu (TKN) ayrıca analiz edilmeyip, TN - (NO 2- -N + NO 3- -N) şeklinde hesap edilerek belirlenmiştir. BULGULAR VE İRDELEME Kimyasal oksijen ihtiyacı konsantrasyonu ilk istasyonda mg/l, son istasyonda ise mg/l arasında değişmekte olup yıllık ortalama değerler 4.56 ve 4.76 mg/l olarak hesap edilmiştir. SKKY de kimyasal oksijen ihtiyacı bakımından I. sınıf su kalitesi için izin verilen 25 mg/l lik değer dikkate alındığında Harşit Çayı nın bu değerin oldukça altında bir konsantrasyona sahip olduğu (Şekil 3) anlaşılmaktadır. 12 KOİ, mg/l Çalışma Dönemi: (Harşit Çayı) Şekil 3. Kimyasal oksijen ihtiyacının her bir istasyon için yıl boyu değişimi Amonyum azotu konsantrasyonu ilk istasyonda mg/l, son istasyonda ise mg/l arasında değişmekte olup yıllık ortalama değerler ve mg/l olarak hesap edilmiştir. En yüksek değerlerle son istasyonda (20. çalışma hariç) karşılaşılmıştır. SKKY de amonyum azotu bakımından I. sınıf su kalitesi için izin verilen mg/l lik değer dikkate alındığında Harşit Çayı nın bu değerin altında (son istasyonda 7., 9. ve 10. çalışmalar hariç) bir içeriğe sahip olduğu (Şekil 4) anlaşılmaktadır. NH 4 + -N, mg/l 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 Çalışma Dönemi: (Harşit Çayı) Şekil 4. Amonyum azotunun her bir istasyon için yıl boyu değişimi

6 Kıyı Mühendisliği Sempozyumu Nitrit azotu konsantrasyonu ilk istasyonda mg/l, son istasyonda ise mg/l arasında değişmekte olup yıllık ortalama değerler ve mg/l olarak hesap edilmiştir. En yüksek değerlerle son istasyonda (6., 14. ve 15. çalışmalar hariç) karşılaşılmıştır. SKKY de nitrit azotu konsantrasyonu için izin verilen mg/l lik değer dikkate alındığında, Harşit Çayı nın bu değerin üzerinde (Şekil 5) bir nitrit azotu içeriğine sahip olduğu belirlenmiştir. NO 2 - -N, mg/l 0,025 0,020 0,015 0, Çalışma Dönemi: (Harşit Çayı) Şekil 5. Nitrit azotunun her bir istasyon için yıl boyu değişimi Nitrat azotu konsantrasyonu ilk istasyonda mg/l, son istasyonda ise mg/l arasında değişmekte olup yıllık ortalama değerler ve mg/l olarak hesap edilmiştir. SKKY de nitrat azotu bakımından I. sınıf su kalitesi için izin verilen 5 mg/l lik değer dikkate alındığında Harşit Çayı nın 1 mg/l yi dahi bulmayan nitrat azotu konsantrasyonu içeriği (Şekil 6) ile oldukça iyi bir durumda olduğu anlaşılmaktadır. Torul Barajı Öncesi Torul Barajı Sonrası 2,00 NO 3 - -N, mg/l 1,50 1,00 0,50 Çalışma Dönemi: (Harşit Çayı) Şekil 6. Nitrat azotunun her bir istasyon için yıl boyu değişimi Toplam Kjeldahl azotu konsantrasyonu ilk istasyonda mg/l, son istasyonda ise mg/l arasında değişmekte olup yıllık ortalama değerler ve mg/l olarak hesap edilmiştir. En yüksek değerlerle son istasyonda (19., 20. ve 23. çalışmalar hariç)

7 7. Kıyı Mühendisliği Sempozyumu karşılaşılmıştır. SKKY de toplam Kjeldahl azotu bakımından I. sınıf su kalitesi için izin verilen mg/l lik değer dikkate alındığında, Harşit Çayı nın çoğu kez bu değeri aştığı (Şekil 7) ve II. sınıf su kalitesine sahip olduğu anlaşılmaktadır. 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 TKN, mg/l Çalışma Dönemi: (Harşit Çayı) Şekil 7. Toplam Kjeldahl azotunun her bir istasyon için yıl boyu değişimi Toplam azot konsantrasyonu ilk istasyonda mg/l, son istasyonda ise mg/l arasında değişmekte olup yıllık ortalama değerler ve mg/l olarak hesap edilmiştir. İstasyon bazında, en yüksek değerlerle son istasyonda (6., 9., 19. ve 21. çalışmalar hariç) karşılaşılmıştır. Mevsimsel olarak ise en yüksek değerlerle ilk istasyonda ilkbahar aylarında, son istasyonda ise sonbahar aylarında karşılaşılmıştır. SKKY de toplam azot bakımından herhangi bir değerlendirme yapılmamaktadır 3,00 TN, mg/l 2,25 1,50 0,75 Çalışma Dönemi: (Harşit Çayı) Şekil 8. Toplam azotunun her bir istasyon için yıl boyu değişimi Orto-fosfat fosforu konsantrasyonu ilk istasyonda mg/l, son istasyonda ise mg/l arasında değişmekte olup yıllık ortalama değerler ve mg/l olarak hesap edilmiştir. En yüksek değerlerle çoğunlukla son istasyonda (4, 5., 6., 9., 14. ve 21. çalışmalar hariç) karşılaşılmıştır. SKKY de orto-fosfat fosforu bakımından bir değerlendirme yapılmamakta, fakat toplam fosfor bakımından I. sınıf su kalitesi için 0.020

8 Kıyı Mühendisliği Sempozyumu mg/l ye kadar izin verilmektedir. Orto-fosfat fosforu değerleri dahi toplam fosfor için izin verilen değerin oldukça üzerindedir. Bu haliyle Harşit Çayı nın en iyi ihtimalle II. sınıf su kalitesine sahip olduğu söylenebilir. 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 PO P, mg/l Çalışma Dönemi: (Harşit Çayı) Şekil 9. Orto-fosfat fosforunun her bir istasyon için yıl boyu değişimi Anyonik deterjan konsantrasyonu ilk istasyonda mg/l, son istasyonda ise mg/l arasında değişmekte olup yıllık ortalama değerler ve mg/l olarak hesap edilmiştir. En yüksek değerlerle son istasyonda (4., 5. ve 15. çalışmalar hariç) karşılaşılmıştır. SKKY de anyonik deterjan bakımından izin verilen mg/l lik değer ilk istasyonda yaz, sonbahar ve kış aylarında, son istasyonda ise kış aylarında sağlanmıştır. MBAS, mg/l 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 Çalışma Dönemi: (Harşit Çayı) Şekil 10. Anyonik deterjanın her bir istasyon için yıl boyu değişimi Çalışma kapsamında incelenen su kalitesi parametreleri için elde edilen değerlerin mevsimsel ortalamaları dikkate alınarak Harşit Çayı yüzeysel suyunun SKKY ye göre her bir istasyon için sınıflandırması Tablo 2 de verilmektedir.

9 7. Kıyı Mühendisliği Sempozyumu Tablo 2. Her bir istasyon için SKKY ye göre mevsimsel sınıflandırma Parametre İLKBAHAR YAZ SONBAHAR KIŞ 1.İ. 2.İ. 1.İ. 2.İ. 1.İ. 2.İ. 1.İ. 2.İ. KOİ * * * * * * * * NH 4+ -N * * * ** * * * * NO 2- -N ** ** * * ** ** * ** NO 3- -N * * * * * * * * TKN ** ** ** ** ** ** * ** PO 3-4 -P ** ** ** ** ** ** ** ** MBAS ** ** * *** * ** * * * : I. sınıf su kalitesi ** : II. sınıf su kalitesi *** : III. sınıf su kalitesi Buraya kadar elde edilen değerler sadece SKKY ye göre değerlendirilmiştir. İTASHY ve TS 266 ya göre bir değerlendirme yapıldığında ise şunlar söylenebilir: Amonyum için gerek İTASHY de gerekse TS 266 da Sınıf 2 Tip 2 için en çok mg/l ye kadar müsaade edilmekte bu da mg/l amonyum azotuna karşılık gelmekte ve Avrupa Birliği (EU, 1998) gibi uluslararası kabul gören direktifte önerilen değerle birebir örtüşmektedir. Dolayısıyla, Harşit Çayı nın iki istasyonda da ( istasyonundaki 10. çalışma hariç) bu değeri aşmadığı görülmektedir (Şekil 4). Nitrit için de gerek İTASHY de gerekse TS 266 da Sınıf 2 Tip 2 için en çok mg/l ye kadar müsaade edilmekte bu da mg/l nitrit azotuna karşılık gelmekte ve Avrupa Birliği (EU, 1998) gibi uluslararası kabul gören direktifte önerilen değerle birebir örtüşmektedir. Dolayısıyla, Harşit Çayı nın iki istasyonda da bu değeri aşmadığı görülmektedir (Şekil 5). Nitrat için ise hem İTASHY de hem de TS 266 da Sınıf 2 Tip 2 için en çok 50 mg/l ye kadar izin verilmekte bu da 11.3 mg/l nitrat azotuna karşılık gelmekte ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO, 2004) ve Avrupa Birliği (EU, 1998) gibi uluslararası kabul gören standartlarda önerilen değerlerle birebir örtüşmektedir. Dolayısıyla, Harşit Çayı nın iki istasyonda da bu değerin çok altında bir değere sahip olduğu görülmektedir (Şekil 6). Korelasyon katsayısı (r) iki değişken arasındaki ilişkiyi göstermek için yaygın kullanılan bir ölçüdür. Laboratuarda yapılan analizler neticesinde elde edilen veriler SPSS (Statistical Package for Social Sciences) bilgisayar programı kullanılarak analiz edildi. NH 4+ -N in sırasıyla TKN ve PO 3-4 -P ile oldukça ilişkili (r = ve 0.910) fakat KOİ ve TN ile kısmen ilişkili (r = ve 0.584), TN in PO 3-4 -P ile oldukça ilişkili (r = 0.701) fakat sırasıyla KOİ, NO 2- -N, TKN ve NO 3- -N ile kısmen ilişkili (r = 0.455, 0.476, ve 0.606), PO 3-4 -P ise TKN ile oldukça ilişkili (r = 0.741) fakat KOİ ile kısmen ilişkili (r = 0.479) ve son olarak NO 2- -N in ise NO 3- -N ile kısmen ilişkili (r = 0.532) olduğu belirlenmiştir. MBAS ile diğer parametreler arasında anlamlı bir ilişki bulunamamıştır. 5. SONUÇLAR ve ÖNERİLER Elde edilen verilerin yıllık ortalamaları dikkate alındığında, insani faaliyetler sonucunda kimyasal oksijen ihtiyacı konsantrasyonunda sadece % 4, nitrit azotu konsantrasyonunda %

10 Kıyı Mühendisliği Sempozyumu 69, nitrat azotu konsantrasyonunda % 10, toplam Kjeldahl azotu konsantrasyonunda % 21, toplam azot konsantrasyonunda % 16 ve ortofosfat fosforu konsantrasyonda ise % 12 lik bir artış gerçekleşmiştir. En yüksek artışlar amonyum azotu ve anyonik deterjan parametrelerinde gerçekleşmiştir. Özellikle yaz aylarında, ilk istasyonda mg/l olan amonyum azotu konsantrasyonu son istasyonda % 740 artışla mg/l ye çıkarak Harşit Çayı kısmen kirlenip II. sınıf su kalitesine sahip olmuştur. Benzer şekilde, yine yaz aylarında, ilk istasyonda mg/l olan anyonik deterjan konsantrasyonu son istasyonda % 870 artışla mg/l ye ulaşarak Harşit Çayı oldukça kirlenip III. sınıf su kalitesine sahip olmuştur. Yüzeysel suyun kalitesindeki bu bozulma, yılda 2.5 hm 3 suyun temin edildiği, akarsuya m uzaklıktaki keson kuyulardaki suyun kalitesini de dolayısıyla olumsuz yönde etkileyecektir. Ayrıca, Harşit Çayı nın bu haliyle döküldüğü Karadeniz e de az da olsa olumsuz bir etkisi olmaktadır. Evsel ya da endüstriyel atık su deşarjı, aşırı gübreleme neticelerinde başta azot, fosfor ve diğer besin maddelerinin sudaki artışı ötrofikasyonla sonuçlanmaktadır. TEŞEKKÜR Bu çalışma, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından Kod No lu proje ile desteklenmiştir. Çalışmaya desteklerinden dolayı, Karadeniz Teknik Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü öğretim üyesi, aynı zamanda Mühendislik Fakültesi Dekanı Sayın Prof. Dr. Alemdar BAYRAKTAR Beyefendi ye de ayrıca teşekkür ederiz. Yazarlar, arazi çalışmalarındaki yardımlarından dolayı, Dr. Mustafa DURMAZ, Dr. Tayfun DEDE, Teknisyen Yüksel HARDAL, Aydın BAYRAK, Zekeriya BAYRAK ve Öğr. Gör. Şule BIYIK BAYRAM a, laboratuar çalışmalarındaki desteklerinden dolayı da Kimya Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Mehmet TÜFEKÇİ Beyefendi ye teşekkür ederler. KAYNAKLAR Altin, A., Ozolcer, I.H., Yildirim, Y., Water Pollution in the Southern Coastal Region of The Black Sea, Fresenius Environmental Bulletin, 18, Bakan, G., Büyükgüngör, H., The Black Sea, Marine Pollution Bulletin, 2000, 41, Bayram, A., Gümüşhane Merkez Katı Atık Özelliklerinin Belirlenmesi ve Uzaklaştırma Yöntemlerine Uygulanabilirliğinin İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2004, Trabzon. Bayram, A., Kankal, M., Önsoy, H., Bulut, V.N., Harşit Çayı Hidrolik Yapılarının Askı Madde Hareketine Etkileri, VI. Ulusal Hidroloji Kongresi, 2010a, Denizli, Bildiriler Kitabı: Bayram, A., Onsoy, H., Bulut, V.N., Tufekci, M., Dissolved Oxygen Levels in the Stream Harşit (Turkey), 9th International Congress on Advances in Civil Engineering, September 2010b, Trabzon, Book of Abstracts: 214 (full text in CD: ACE2010-HYD-041). Bayram, A., Onsoy, H., Bulut, V.N., Tufekci, M. (2010c). Effect of Torul and Kürtün Dams on Suspended Sediment Concentration in the Stream Harşit (Turkey), 9th International Congress on Advances in Civil Engineering, September 2010c, Trabzon, Book of Abstracts: 215 (full text in CD: ACE2010-HYD-042). Bayram, A., Onsoy, H., Akinci, G., Bulut, V.N., Variation of Total Organic Carbon Content Along the Stream Harsit, Eastern Black Sea Basin, Turkey, Environmental Monitoring and Assessment, 2011a, 182, Bayram, A., Onsoy, H., Bulut, V.N., Tufekci, M., Akpinar, A., Effects of Gumushane Municipal Wastewaters on the Stream Harsit Water Quality, Turkey, 4th International Conference on Water Resources and Sustainable Development, February 2011b, Algiers, Proceedings:

11 7. Kıyı Mühendisliği Sempozyumu Bayram, A., Onsoy, H., Komurcu, M.I., Bulut V.N., Effects of Torul Dam on Water Quality in the Stream Harsit, NE Turkey, Environmental Earth Sciences, 2011c, DOI: /s Bayram, A., Kankal, M., Önsoy, H., Estimation of Suspended Sediment Concentration from Turbidity Measurements Using Artificial Neural Networks, Environmental Monitoring and Assessment, 2011d, DOI: /s Bayram, A., Önsoy, H., Harşit Çayı nda (Giresun ) Kum Çakıl Ocağı İşletmelerinin Su Kalitesine Etkilerinin İncelenmesi, 5. Ulusal Su Mühendisliği Sempozyumu, 2011e, İstanbul, Bildiriler Kitabı: Bayram, A., Önsoy, H., Barajların Su Kalitesine Etkilerinin İncelenmesi: Torul Barajı Örneği (Harşit Çayı - Gümüşhane), 5. Ulusal Su Mühendisliği Sempozyumu, 2011f, İstanbul, Bildiriler Kitabı: Bayram, A., Önsoy, H., Barajların Su Kalitesine Etkilerinin İncelenmesi: Kürtün Barajı Örneği (Harşit Çayı - Gümüşhane), II. Su Yapıları Sempozyumu, 2011g, Diyarbakır. Bayram, A., Önsoy, H., Bulut, V.N., Tüfekçi, M., Evsel Atık Su Deşarjının Yüzeysel Su Kalitesine Etkilerinin İncelenmesi: Harşit Çayı Örneği (Gümüşhane), 6. Kentsel Altyapı Sempozyumu, 2011h, Antalya, Bildiriler Kitabı: Council Directive 98/83/EC of 3 November 1998 on the quality of water intended for human consumption, 1998, (accessed on August 21, 2011). Greenberg, A.E., Clesceri, L.S., Eaton, A.D., Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater, 18th ed., APHA, AWWA, WEF, Washington, D.C., İleri, R., Çevre Biyoteknolojisi, Değişim Yayınları, 2000, Adapazarı. Kocaman, İ., Harşit Çayı Havzasında Yağış-Akış Karakteristikleri ile Erozyon ve Sediment Sorunlarının Araştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 1994, Tekirdağ. Nas, S.S., Saka, F., Bayram, A., Harşit Çayında Çözünmüş Oksijen Profilinin Mevsimsel Değişimi, 4. Kentsel Altyapı Ulusal Sempozyumu, 2005, Eskişehir, Bildiriler Kitabı, Özey, R., Gümüşhane ve Çevresindeki Kırsal Yerleşmelerin Başlıca Coğrafi Sorunları ve Çözüm Yolları, Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane, 1990, Gümüşhane, Bildiriler Kitabı, T.C. Resmi Gazete, Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, Başbakanlık Basımevi T.C. Resmi Gazete, İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik, Başbakanlık Basımevi TS 266, Sular-İnsani Tüketim Amaçlı Sular, T.S.E., Ankara, TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu, Haber Bülteni, Belediye Atıksu İstatistikleri World Health Organization, Guidelines for Drinking Water Quality, 3rd Edition, Geneva, Switzerland.