ORTAOKUL ÖĞRENCİLERİ İLE YATILI BÖLGE ORTAOKUL ÖĞRENCİLERİNİN ÖZNEL İYİ OLUŞ VE TEMEL PSİKOLOJİK İHTİYAÇLAR DÜZEYİNİN KARŞILAŞTIRMASI

Transkript

1 T.C. GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMA YÜKSEK LİSANS PROGRAMI ORTAOKUL ÖĞRENCİLERİ İLE YATILI BÖLGE ORTAOKUL ÖĞRENCİLERİNİN ÖZNEL İYİ OLUŞ VE TEMEL PSİKOLOJİK İHTİYAÇLAR DÜZEYİNİN KARŞILAŞTIRMASI YÜKSEK LİSANS TEZİ Ferrah NİGAR TOKAT Mayıs, 2014

2 T.C. GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMA YÜKSEK LİSANS PROGRAMI ORTAOKUL ÖĞRENCİLERİ İLE YATILI BÖLGE ORTAOKUL ÖĞRENCİLERİNİN ÖZNEL İYİ OLUŞ VE TEMEL PSİKOLOJİK İHTİYAÇLAR DÜZEYİNİN KARŞILAŞTIRMASI YÜKSEK LİSANS TEZİ Ferrah NİGAR TOKAT Mayıs, 2014

3 ii JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI Eğitim Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğüne, Ferrah NİGAR ın, Ortaokul Öğrencileri ile Yatılı Bölge Ortaokul Öğrencilerinin Öznel İyi Oluş ile Temel Psikolojik İhtiyaçlar Düzeyinin Karşılaştırılması adlı çalışması.tarihinde jürimiz tarafından Rehberlik ve Psikolojik Danışma Anabilim Dalı nda yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Adı Soyadı İmza Başkan:Doç Dr. Tahsin İLHAN... Üye (Tez Danışmanı): Doç Dr. Recep KOÇAK... Üye : Yrd. Doç Dr. İlker KÖSTERELİOĞLU... Onay Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. / /2014 Enstitü Müdürü

4 iii T.C. GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile tezdeki bütün bilgilerin ve raporlaştırma sürecinin Gaziosmanpaşa Üniversitesi Lisansüstü Eğitim-Öğretim ve Sınav Yönetmeliğine, Eğitim Bilimleri Enstitüsü Tez Yazım Kılavuzuna, genel akademik kurallara ve etik ilkelere uygun olarak toplandığını, hazırlandığını ve raporlaştırıldığını, iş bu tez çalışmasını intihali engelleme programında taradığımı bana ait olmayan tüm bilgi, veri, düşünce ve bulgulara atıf yaptığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan eder sorumluluğun tarafıma ait olduğunu kabul ederim. (././ ) Ferrah NİGAR İmzası

5 iv TEŞEKKÜR Bu araştırmanın planlanmasında ve uygulanmasında bilgi ve tecrübeleriyle bana her türlü desteği sağlayan, katkılarını hiçbir zaman esirgemeyen, sabırla yol gösteren ve beni yönlendiren değerli tez danışmanın Doç. Dr. Recep KOÇAK a teşekkürlerimi sunarım. Tez hazırlama dönemimde ve öncesinde yol göstericim olan ve bana her türlü desteği sunan ablam Yrd. Doç. Dr. Fatma ÜNAL a teşekkürlerimi sunmayı bir borç biliyorum. Aynı zamanda hiçbir yardımını esirgemeyen, her koşulda yanımda olan ve biricik arkadaşım- dostum Fisun ÖZENÇ e sonsuz teşekkürlerimi sunarım. İyi günlerimde olduğu kadar, yoğun, sıkıntılı, stresli zamanlarımda da bana sabreden, beni yüreklendiren, her zaman yanımda olan canım eşim NURETTİN e ve biricik aileme sonsuz teşekkür ediyorum. Ferrah NİGAR Mayıs, 2014

6 v ÖZET Ortaokul Öğrencileri ile Yatılı Bölge Ortaokul Öğrencilerinin Öznel İyi Oluş ve Temel Psikolojik İhtiyaçlar Düzeyinin Karşılaştırılması NİGAR, Ferrah Yüksek Lisans, Eğitim Bilimleri Rehberlik ve Psikolojik Danışma Bilim Dalı Tez Danışmanı: Doç. Dr. Recep KOÇAK, Mayıs, Sayfa Bu çalışmada ortaokul öğrencileri ile yatılı bölge ortaokul öğrencilerinin öznel iyi oluş ve psikolojik ihtiyaçlarını bazı bağımsız değişkenler eşliğinde karşılaştırmalı incelemek amaçlanmıştır. Araştırma nedensel karşılaştırma modeline dayanan betimsel bir çalışmadır. Araştırmanın çalışma grubunu eğitim-öğretim yılında Tokat ilinin Almus ilçesindeki amaçlı örneklem yolu ile tespit edilen ortaokullar ile yatılı bölge ortaokullarında öğrenim gören 248 kız, 213 erkek toplam 461 öğrenci oluşturmuştur. Araştırmada veri toplama araçları olarak; Öznel İyi Oluş Ölçeği ve Temel Psikolojik İhtiyaçlar Ölçeği kullanılmıştır. Verilerin analizi için İlişkisiz Örneklemler İçin t Testi ve İlişkisiz Örneklemler İçin Tek Faktörlü ANOVA analizleri yapılmıştır. Yapılan analizler sonucunda; yatılı olan öğrencilerin öznel iyi oluş puanlarının ( X =135.95), yatılı olmayan öğrencilerin öznel iyi oluş puanlarına ( X =141.70) göre anlamlı bir farklılık olduğu anlaşılmıştır. Yatılı olan öğrencilerin psikolojik ihtiyaçlar puanlarının ( X =24.50), yatılı olmayan öğrencilerin psikolojik ihtiyaçlar puanlarına ( X =25.57) göre anlamlı bir farklılık olduğu söylenebilir. Araştırmada ortaokul öğrencilerinin öznel iyi oluş ve temel psikolojik ihtiyaçlar ile yatılılık durumu, cinsiyet ve sınıf değişkenlerine göre anlamlı farklılaşma olup olmadığına dair bulgulara da yer verilmiştir. Kız öğrencilerin öznel iyi oluş düzeylerinin erkek öğrencilere göre daha yüksek olduğu söylenebilir. Cinsiyet değişkeni ile psikolojik ihtiyaçlar arasında anlamlı bir farklılık olmadığı söylenebilir. Sınıf düzeyine göre öğrencilerin öznel iyi oluş düzeylerinde ve psikolojik ihtiyaçlarında anlam bir farklılaşma olmadığı anlaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: Öznel İyi Oluş, Psikolojik İhtiyaç, Yatılı Bölge Okulu

7 vi ABSTRACT Comparison With Secondary School Students -Boarding Secondary School Students' Subjective Well-Being And Basic Psychological Needs Level Nigar, Ferrah Department of Psychological Counseling and Guidance Advisory: Associate Prof. Dr. Recep KOCAK May, Page 79 In this study is comparative aimed to examine some independent variable accompanied by subjective well-being and psyshological needs as secondary school students and boarding secondary school students. Research is a descriptive study based on the causal comparison model. The population of the research is consists of 248 female and 213 male at total 461 students who attend the schools which are secondary school and boarding secondary school in Tokat in Almus which detected by purposive sampling method in academic years. In order to collect data, the Scale of Bacis Psychological Needs and Subjective Well- Being Scale are applied. In order to analyze the collected data Independence some ples t Testi and One- Way ANOVA were used. As a result of the analysis; subjective well-being of the students of the boarding points (= ), non-boarding students' subjective wellbeing scores (= ) was found to be a significant difference by. The boarding students psychological needs scores ( =24,50), without boarding students psychological needs scores ( =25,57) was significant difference can be said. This study also provides the profound findings between different independent variables of whether or not which is boarding status, gender and grade for secondary school students subjective well-being and basic psychological needs. The girls students subjective wellbeing levels was higher than the male students can be said. Gender variable with psychological needs between not be a significant difference can be said. According to grade level students of subjective well-being in levels and psychological needs is not significant diference that it was understood. Key Words: Subjective Well-Being, Psyshological Needs, Boarding School

8 vii İÇİNDEKİLER JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI ii ETİK SÖZLEŞME... iii TEŞEKKÜR... iv ÖZET... v ABSTRACT... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.vi İÇİNDEKİLER...vii TABLOLAR LİSTESİ.ix BÖLÜM I GİRİŞ Problem Durumu Araştırmanın Amacı Araştırmanın Önemi Araştırmanın Sınırlılıklar Sayıltılar Tanımlar Kısaltmalar.17 BÖLÜM II KAVRAMSAL ÇERÇEVE Öznel İyi Oluş (Subjective Well- Being) Öznel İyi Oluş Kuramları Yukarıdan- Aşağıya ve Aşağıdan- Yukarıya Kuramları Uyum Kuramı Sosyal Karşılaştırma Kuramı Amaç Kuramları Akış Kuramı Beklenti Düzeyi Kuramı... 21

9 viii Nörolojik Kuram Öznel İyi Oluşu Etkileyen Etmenler Psikolojik İhtiyaçlar İlgili Araştırmalar Öznel İyi Oluş İle İlgili Yapılmış Araştırmalar Psikolojik İhtiyaçlar ile İlgili Yapılmış Araştırmalar..30 III. BÖLÜM YÖNTEM Araştırma Modeli Evren ve Örneklem Çalışma Grubu Özellikleri-Betimsel İstatistikler Veri Toplama Araçları Kişisel Bilgi Formu Öznel İyi Oluş Ölçeği Temel Psikolojik İhtiyaçlar Ölçeği İşlem Yolu Verilerin Analizi BÖLÜM IV BULGULAR BÖLÜM V TARTIŞMA BÖLÜM VI..55 SONUÇ ve ÖNERİLER KAYNAKÇA EKLER ÖZGEÇMİŞ... 78

10 ix TABLOLAR LİSTESİ Tablo 3.1 Ortaokul Öğrencilerinin Yatılılık ve Cinsiyet Durumuna Göre Dağılımı..34 Tablo 3.2 Ortaokul Öğrencilerinin Sınıf Düzeylerine, Algılanan Sosyo- Ekonomik Durumlarına ve Yerleşim Yeri Durumlarına Göre Dağılımı.35 Tablo 3.3 Ortaokul Öğrencilerinin Kardeş Sayısı ve Yaşa Göre Dağılımı...36 Tablo 3.4 Ortaokul Öğrencilerinin Anne- Babanın Boşanmasına, Annenin Vefat ve Babanın Vefat Durumuna Göre Dağılımı 36 Tablo 4.1 Öğrencilerinin Öznel İyi Oluş Düzeylerinin Yatılılık Durumuna Göre t- Testi Sonuçları.41 Tablo 4.2 Öğrencilerinin Psikolojik İhtiyaçlar Toplam Puan ve Alt Boyutlarından Aldıkları Puanların Yatılı Olma ve Yatılı Olmama Duruma Göre t- testi Sonuçları.42 Tablo 4.3 Öğrencilerinin Öznel İyi Oluş Düzeyinin Cinsiyet Durumuna Göre t- Testi Sonuçları.44 Tablo 4.4 Öğrencilerinin Öznel İyi Oluş Düzeyinin Sınıf Düzeyi Durumuna Göre ANOVA Testi Sonuçları...44 Tablo 4.5 Öğrencilerinin Psikolojik İhtiyaçlar Toplam Puan ve Alt Boyutlarından Aldıkları Puanların Cinsiyet Durumuna Göre t- Testi Sonuçları.45 Tablo 4.6 Öğrencilerinin Psikolojik İhtiyaçlar Toplam Puan ve Alt Boyutlarından Aldıkları Puanların Sınıf Düzeyi Göre ANOVA testi Sonuçları.46

11 10 BÖLÜM I GİRİŞ Araştırmanın bu bölümünde, problem durumuna, alt problemlere, araştırmanın amacına, önemine, sınırlılıklarına, sayıltılarına, tanımlara ve kısaltmalara yer verilmiştir. 1.1.Problem Durumu Birey, günlük yaşam içinde farklı davranışlar sergilemektedir. Bireyin sergilediği bazı davranışların temelinde ihtiyaçlarını karşılama çabası bulunmaktadır. Birey ihtiyaçlarını karşılamak için çalışmakta, ilişkiler kurmakta ve planlar yapmaktadır. İnsan, kendisi için önemli olan ihtiyaçlarını karşılayamadığı zaman farklı şekillerde davranabilmektedir. İnsanın ihtiyaçlarını karşılama davranışları arasında öznel iyi oluşları için harcadıkları çaba önemli bir yere sahiptir. Bir başka deyişle, insanın ihtiyaçlarını karşılayamadığı zamandaki davranışları onların yaşamdan aldıkları doyum ve mutluluklarını da içeren öznel iyi oluş durumları ile ilgilidir. Mutluluk insanların antik çağdan bu yana üzerinde düşündüğü, tanımlamaya çalıştığı, tartıştığı bir kavramdır. İnsanların antik çağdan beri bu konuyu bu kadar araştırmasının ana nedeni nasıl mutlu olunacağı sorusuna bir yanıt aramasıdır. Strack, Argyle ve Schwarz ında (1991) söylediği gibi, büyük dinler bile mutluluğa ulaşma reçeteleri sayesinde dikkat çekmişlerdir. Mutluluğu tanımlamaya ilişkin felsefi ve dini odaklı tartışmalar sürerken sosyal bilimciler konuya farklı bir bakış açısı getirerek, İnsanların yaşamlarını olumlu kelimelerle değerlendirmelerine yol açan nedir? sorusunu sormuşlardır. Bu soruyla birlikte bir yandan iyi bir yaşamın standartlarının belirlenmesi gündeme gelirken, diğer yandan da mutluluğun öznel değerlendirmesi ön plana çıkmıştır (Diener, 1984). Mutluluk, psikoloji de ise öznel iyi oluş kavramıyla ele alınır. Ancak mutluluk ile öznel iyi oluş aynı anlamda ve aynı boyutta değildir. Mutluluk tek boyutlu bir yapı iken öznel iyi oluş, tek boyutlu bir yapı değildir. Öznel iyi oluşun, olumlu duygulanım, olumsuz duygulanım ve yaşam doyumu olmak üzere üç temel yapısı vardır. Öznel iyi oluşun olumlu duygulanım boyutunda, neşe, heyecan, gurur, ümit, ilgi ve güven gibi

12 11 duygular yer alır. Olumsuz duygulanım boyutunda, üzüntü, suçluluk, nefret ve öfke gibi duygular yer alır. Yaşam doyumu boyutunda ise, bireyin çeşitli yaşam alanlarındaki doyumuna yönelik değerlendirmeleri yer alır (Myers ve Diener, 1995). Pozitif psikolojinin önem kazanmasıyla birlikte, en fazla ön plana çıkan konulardan birisi iyi oluş kavramı olmuştur. Akıl sağlığı sadece hastalık olmayışına bağlı değil, hastalığın olmayışıyla beraber insanın kendini bir bütün olarak iyi hissetmesiyle alakalıdır. Dünya Sağlık Örgütü,1964 yılında sağlıkla ilgili yeni bir tanım yaparak, sağlığın sadece zayıflık ve hastalığın olmaması değil, fiziksel, akıl ve sosyal olarak tam bir iyi oluş içinde olma durumu olduğunu belirtmiştir (Greenspoon ve Saklofske, 2000). Psikoloji alanında yapılan araştırmaların birçoğu, sorun bulma ve sorunu düzeltme eğiliminde olmuş ve bireyin güçlü yönlerini araştırmak ve geliştirmek üzerine fazla çalışılmamıştır. Oysa pozitif psikoloji alanın gelişmesine duyulan ihtiyaçla birlikte bireyin olumsuz duygularla mücadele etmesi ve iyilik hâlini arttırması amaçlanmaktadır (Wellner ve Adox, 2000; akt. Saföz Güven, 2008). Öznel iyi oluş uzun zamandır iyi yaşamanın temeli olarak düşünülmektedir. Bireylerin yaşamlarını genel olarak değerlendirmeleri kapsayan öznel iyi oluş, bilişsel ve duygusal parçaları olan çok boyutlu bir yapıdır (Diener, 1994). Buna göre üç boyutu içeren öznel iyi oluş, kişinin göreli olarak yüksek düzeyde olumlu duygu, düşük düzeyde olumsuz duygu yaşamasını ve kişinin yaşam doyumunun yüksek olmasını ifade etmektedir (Özdemir, 2012). Bu çerçevede öznel iyi oluş ya da yaygın adıyla bilinen mutluluk, psikolojik ihtiyaçlarla yakından ilgilidir (İlhan, 2009). Psikolojide ihtiyaç terimi, insanın gelişimi ve çevreyle uyumsal bir ilişki kurabilmesi için gereken önemli koşulların eksikliği anlamında kullanılmaktadır (Baymur, 1994). En genel tanımı ile ihtiyaç, biyolojik ve psikolojik bir gerekliliğin bireyi harekete geçirdiği yoksunluk durumudur (Darley ve diğerleri, 1991; akt. Çelikkaleli, 2004). İnsanın yaşamını sürdürebilmesi için bazı gereksinmeleri vardır. Bunlara temel insan ihtiyaçları denir. İhtiyaç organizmada gerginliğe neden olan, güdülenmeyi başlatan biyo-psikolojik bir ifadedir (Ülgen,1997).

13 12 Gerek benliğin savunulması ile gerekse başka kişilerle ilgili ihtiyaçlara psikolojik ihtiyaçlar denir. Psikolojik ihtiyaçlar yaşantılar sonucunda meydana gelir ve ileriki yaşlarda davranışları daha çok etkiler (Baymur, 1994). Psikolojik ihtiyaçlar bireyin kişilik yapısını ve davranışlarını etkileyen, doğuştan veya sonradan öğrenilen değerler ile oluşur. Psikolojik motiveler bireylerin içyapısı ile ilgili olduğu için ancak oluştuktan sonra öğrenilebilir. Aynı zamanda bu motivelerin nedenini anlamak da oldukça güçtür (Sabuncuoğlu, 1995). İhtiyaçların ne olduğunu açıklamaya çalışan birden fazla kuram vardır. Bu kuramlardan birisi olan öz-belirleme kuramında ihtiyaçlar, doğuştan gelen psikolojik gıdalar olarak tanımlanmaktadır (Hennesey, 2000; Deci ve Ryan, 2000; Van Lange, 2000; akt. Cihangir-Çankaya, 2005). Psikolojik bir varlık olarak insanın, yiyeceğe, giyeceğe, barınacağı bir yere; sosyal bir varlık olarak, sevmeye, sevilmeye, ait olmaya, bulunduğu toplulukta saygınlığa; düşünen ve hisseden bir varlık olarak, özgürlüğe, adalete, bilmeye, başarıya, estetiğe ihtiyacı vardır (Deveci, 2007). Temel ihtiyaçlar olarak belirtilen açlık, susuzluk, cinsellik, güvenlik ihtiyacı gibi gereksinimlerin giderilmesinin ardından birey daha üst düzey olan yakınlık kurma, ilişki, özerklik, yeterlilik gibi psikolojik ihtiyaçlara yönelir. Her ne kadar üst düzey ihtiyaçların giderilmesi hayati bir önemi ifade etmese de, bireyin hayattan keyif alması, mutlu ve huzurlu olması, yaşantısının anlamlı olması için gereklidir. Öğrencilerin psikolojik ihtiyaçları ile ilgili yapılmış araştırmalar incelendiğinde araştırmaların üniversite, lise öğrencileri, öğretmenler üzerinde yapıldığı görülmektedir. Cihangir- Çankaya (2005), Kesici (2002), İlhan (2010), Türkdoğan (2011) üniversite öğrencilerinin psikolojik ihtiyaçlarını araştırırken; Cengiz (1999), Murat (2003) ve Çelikkaleli (2004), Durmaz (2012) lise öğrencilerinin psikolojik ihtiyaçlarını araştırmışlardır. Atalay (1994), Aydın (1993) öğretmenlerin psikolojik ihtiyaçlarını araştırmışlardır. Bu çalışmalar içerisinde ortaokul öğrencilerinin psikolojik ihtiyaçlarını araştıran bir araştırmaya rastlanmamıştır. Öğrencilerin öznel iyi oluşu özellikle yurt dışında sıklıkla çalışılan bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır (Cha, 2003; Chow, 2005; Moller, 1996; Paolini, Yanez ve Kelly, 2006; Vitale 2001). Ülkemizde yapılan çalışmalarda öznel iyi oluş kavramı oldukça sınırlı sayıda olup çoğunlukla yaşam doyumu ve iyi olma kavramları altında ele

14 13 alınmıştır. Köker (1991), Yetim (1991), Nalbant (1993), Çetinkaya (2004), Gündoğar, Sallan Gül, Uskun, Demirci ve Keçeci (2007), Çivitçi (2009), Koçak ve İçmenoğlu (2012) yaşam doyumu kavramını yaptıkları çalışmalarında ele alırken Kalafat (1996) mutluluk kavramını ele almıştır. Sarı (2003) ve Doğan (2004) iyilik hâli kavramını araştırmışlardır. Öznel iyi oluş ile ilgili araştırmalar ise Cenkseven (2004), Tuzgöl Dost (2004), İlhan (2005) ve Özen (2005) in çalışmalarında ele alınmıştır. Bu çalışmalar içinde ergenlerin öznel iyi oluşları ile ilgili çok az araştırma mevcuttur. Alanda yapılan çalışmalar incelendiğinde yatılı bölge okulları (YBO) ile ilgili olarak yapılan çalışmaların yeterli olmadığı görülmüştür. YBO larla ilgili yapılan çalışmalar daha çok eğitim ortamları, örgütsel iletişim ve öğrencilerin bireysel özelliklerine yöneliktir. Güven ( ), Akkol (2002) ve Yıldırım (2004) YİBO larda okuyan öğrencilerin benlik kavramını yaptıkları çalışmalarda ele almışlardır. Aralpcan (1998), YİBO ların sayısal gelişimi ve hizmet sunduğu çevre konusunda araştırma yapmıştır. Can (1965) ile Güven (1995), YİBO ları ve sorunlarını incelerken Işıkoğlu (2007), YİBO ların kadro ve fiziksel olanaklarını araştırmıştır. Güven ve Kutlu (2001),YİBO öğrencilerinin öğretmenlerden bekledikleri ve gözledikleri rehberlik davranışlarını incelemişlerdir. Kahraman (2009), YİBO öğrencilerinin mizah duygusu ve benlik algısını araştıran bir çalışma yapmıştır. Halıcı (2005), YİBO da okuyan öğrencilerinin saldırganlık eğilimleri ile benlik kavramlarını araştırmıştır. Bu çalışmalar içerisinde YBO öğrencilerinin öznel iyi oluş ve psikolojik ihtiyaçları ile ilgili bir araştırmaya rastlanmamıştır. Diğer ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de çoğunlukla parçalanmış aile çocuklarının eğitim ve barınma hizmetlerinin karşılandığı yatılı bölge ortaokullarının araştırılmasına ihtiyaç olduğu açık bir gerçektir. Yatılı bölge ortaokullarında çocuklar birinci sınıftan sekizinci sınıfa kadar ailelerinden uzakta, anne- baba sevgisinden ve desteğinden uzak eğitim almakta, ihtiyaçlarının çoğunluğunu kendilerinin gidermesi gereken bir ortamda yaşamaktadırlar. Bu nedenle bu çalışmada ortaokul öğrencileri ile yatılı ortaokul öğrencilerinin öznel iyi oluş ve temel psikolojik ihtiyaçları karşılaştırmalı olarak incelenmiştir.

15 Araştırmanın Amacı Ortaokulu öğrencileri ile yatılı bölge ortaokul öğrencilerinin öznel iyi oluş düzeyleri ve temel psikolojik ihtiyaçları arasında anlamlı farklılık olup olmadığı sorusu bu araştırmanın temel problemini oluşturmaktadır. Yukarıdaki temel probleme dayalı olarak aşağıdaki sorulara yanıt aranmıştır: 1. Ortaokul öğrencileri ve yatılı bölge ortaokul öğrencilerinin öznel iyi oluş düzeyleri arasında anlamlı fark var mıdır? 2. Ortaokul öğrencileri ile yatılı bölge ortaokul öğrencilerinin temel psikolojik ihtiyaçlar ve alt boyutlarından aldıkları toplam puanlar arasında anlamlı farklılık var mıdır? 3. Öğrencilerin öznel iyi oluş düzeylerinde cinsiyet ve sınıf düzeyine göre anlamlı farklılaşma var mıdır? 4. Öğrencilerin temel psikolojik ihtiyaçları ölçeği toplam puanı ve alt ölçek puanlarında cinsiyet ve sınıf düzeyine göre anlamlı farklılaşma var mıdır? 1.3. AraştırmanınÖnemi Ergenlik dönemi karmaşık bir süreçtir. Bu dönemde birden fazla alanda değişiklik meydana gelmekte, ergenlerin çevreye ve kendilerine uyumlarını zorlaştıran olumluolumsuz durumlar olmaktadır. Yaşanan olumsuz durumlar (okula uyumsuzluk, madde bağımlılığı, internet bağımlılığı, davranış bozuklukları, aile ilgisizliği vb.) ergenlerin gelecekteki davranışlarını, rollerini ve sorumluluklarını yerine getirmede sıkıntı yaşamalarına neden olmaktadır. Ergenlere yönelik psikolojik destek çalışmaları ile ergenlerin psikolojik sağlamlıkları arttırılarak esneklik kazanmalarına olanak verilmesi ve güçlü yanlarının ortaya çıkarılması, olumsuz durumları azaltmak için öznel iyi oluşu artıracak faktörleri belirlemek ve uygulamak çok önemlidir. Okullar, çocuklarda dengeli ve sağlıklı bir kişilik geliştirmek, onlara istendik davranışlar kazandırmak, onları hayata hazırlamak; böylece mutlu ve topluma yararlı bireyler olmalarını sağlamak misyonunu üstlenmişlerdir. Ülkemizi daha gelişmiş ülkeler seviyesine çıkaracak, bilim ve teknolojideki gelişmelere katkıda bulunacak gençlere

16 15 gereksinim vardır. Bunu gerçekleştirecek olanlar kendisini ve toplumu gerçekçi bir açıdan görebilen, kendisini ve diğerlerini oldukları gibi kabul edebilen sağlıklı bireylerdir. Bu amaçla psikolojik sağlıklarının da en uygun biçimde gelişmesine olanak verecek bir ortamın düzenlenmesi gerekmektedir. Bu düzenlemelerde bireylerin öznel iyi oluş hâllerinin ve psikolojik ihtiyaçlarının bilinmesi uygun ortamın hazırlanmasına katkıda bulunacaktır. Ortaokul dönemi, çocukların kişilik gelişimleri açısından önem arz etmekte, kritik bir dönem olarak görülmektedir. Bu doğrultuda öğrencilerin öznel iyi oluş düzeylerinin bilinmesi onların daha olumlu bir kişilik geliştirmeleri, etkin ve verimli bir eğitim hayatlarının olmasını sağlayacak faaliyetlerin yapılmasına olanak sağlayacaktır; ergenlik döneminde çocuğa yapılabilecek psikolojik yardımlarda bilinçli davranılmasına yardımcı olacaktır. Psikolojik ihtiyaçların doyumuna ve öznel iyi oluşa olan etkilerinin bilinmesi psikolojik danışma uygulamaları açısından önemli görülmektedir. Bireyler ihtiyaçlarını karşılayamadıkları zaman uyumsuz davranışlar sergileyebilmekte, sıkıntılar yaşamaktadırlar. Bu sıkıntılar beraberinde huzursuzluğu, mutsuzluğu getirmektedir. Bu yüzden ortaokul öğrencilerinin öznel iyi oluş düzeylerinin ne düzeyde olduğu aslında temel psikolojik ihtiyaçlarını ne düzeyde karşılayabildikleri (doyurabildikleri) ile ilişkili olması beklenen bir durumdur. Bu nedenle bireylerin öznel iyi oluş düzeylerinin olumlu yönde artmasına ve psikolojik ihtiyaçlarını daha sağlıklı bir şekilde doyurmalarına yardımcı olunabilir. Ayrıca öğrencilerin ne tür psikolojik ihtiyaçlarının ve öznel iyi oluşunun ne düzeyde olduğunun bilinmesi eğitsel ve mesleki yöneltmeler açısından önemlidir. Normal ilköğretim okullarından farklı yapıya sahip olan YBO larda öğrencilerin özelliklerinin, güçlü ve zayıf yönlerinin ve ihtiyaçlarının önceden bilinmesi; yöneticiler, rehber öğretmenler ve diğer öğretmenler açısından yararlı olacaktır. YBO lardaki öğrencilerin mutlu olup olmadıklarının bilinmesi ve ihtiyaçlarının bilinmesi rehberlik hizmetlerinin ve akademik faaliyetlerin daha verimli olmasını sağlayacaktır. Gelişimsel rehberlik anlayışına dayalı olarak geliştirilen kapsamlı rehberlik programları büyük ölçüde önleyici bir yapıya sahiptir. Bireylerin psikolojik sağlıklarını

17 16 koruyucu/artırıcı faktörleri bilmek ve ona göre programları desenlemek hizmetlerin amacına ulaşmasında oldukça önemlidir. Bu yüzden araştırmadan elde edilen sonuçlara dayalı olarak, hangi tür amaçların kazandırılması gerektiği ve amaçların nasıl içselleştirilebileceğinin anlaşılması öğrencilere verilecek rehberlik ve psikolojik danışma hizmetlerinin kalitesine katkı sağlaması umulmaktadır. Ayrıca bu çalışma ile geliştirilecek rehberlik programlarına ve bireysel/grupla psikolojik danışma uygulamalarına katkı sağlayacağı yönündeki güçlü beklentilerin olması araştırmanın önemini artırmaktadır. Bu araştırmanın, ortaokul ve yatılı bölge ortaokullarında, öğrencilerin gelişimlerini destekleyecek ve güçlendirecek ortamın oluşturulmasına, psikolojik olarak daha sağlıklı bireyler yetişmesi için gerekli planların hazırlanmasına ve alanda yapılan araştırmaların artmasına katkıda bulunacağı düşünülmektedir Araştırmanın Sınırlılıkları 1. Bu çalışmada elde edilen veriler Tokat İli Almus İlçesi nde bulunan Milli Eğitim Bakanlığı na bağlı resmi ortaokul ile yatılı bölge ortaokulları ile sınırlıdır. 2. Bu araştırma sonuçları, Öznel İyi Oluş Ölçeği nin, Temel Psikolojik İhtiyaçlar Ölçeği nin ve Kişisel Bilgi Formunun ölçtüğü özelliklerle sınırlıdır Sayıltılar 1. Araştırmaya katılan ortaokul ile yatılı bölge ortaokul öğrencileri ölçme araçlarını içtenlikle cevaplamışlar, gerçek görüş ve algılarını ifade etmişlerdir Tanımlar Öznel İyi Oluş: Kişinin o andaki durumuyla ilgili ne kadar mutlu olduğunu ve yaşamından ne kadar doyum aldığını değerlendirmesine denir (Diener,1984). Psikolojik İhtiyaçlar: İnsanın yaşamını sürdürebilmesi için belli zamanlarda ve belli miktarlarda karşılanması gereken, karşılanmadığında organizmada gerginliğe neden olan tüm biyo-psikolojik insan gereksinimleridir (Darley ve diğerleri, 1991; akt.sünbül, Kesici ve Bozgeyikli, 2003). Yatılı Bölge Ortaokulu: Nüfusu az, dağınık ve okulu bulunmayan yerleşim yerlerindeki ortaokul öğrencilerinin parasız yatılı, bu okulun bulunduğu çevresindeki

18 17 ilköğretim öğrencilerinin de gündüzlü olarak eğitim ve öğretim gördükleri ortaokulu veya imam-hatip ortaokuluna denir (MEB, 2012) Kısaltmalar YİBO: Yatılı İlköğretim Bölge Okulu YBO: Yatılı Bölge Ortaokulu (2012 yılından sonra eğitim- öğretimle ilgili yasa değişikliği ile ismi değişti.) ÖİO: Öznel İyi Oluş

19 18 BÖLÜM II KAVRAMSAL ÇERÇEVE Psikoloji üzerinde yapılan çalışmaların çoğunluğunun 20. yüzyıla kadar olumsuz terimler (depresyon, fobi vb.) üzerinde olduğu görülmektedir. Pozitif psikoloji akımı ile olumsuz terimlerin yerine mutluluk, iyi oluş, sevgi gibi olumlu terimler araştırılmaya başlanmıştır. Bu nedenle kavramsal çerçeve bölümünde öznel iyi oluş ve temel psikolojik ihtiyaçlar kavramları ile ilgili kuramsal alt yapılar açıklanmış ve bu kavramlarla ilgili alanda yapılmış araştırmalara yer verilmiştir Öznel İyi Oluş (Subjective Well- Being) İngilizce de mutluluk kelimesinin farklı anlamlar (neşe, sevinç, memnuniyet, keyif, saadet vb.) taşıması sebebiyle pek çok bilim insanı tarafından mutluluk yerine daha özel bir kavram olan öznel iyi oluş (subjective well-being) kavramı tercih edilmektedir (Diener, 2006). Öznel iyi oluş, kişinin yaşamını değerlendirmesi ve yargıya ulaşması anlamına gelmektedir. Öznel iyi oluşta, dışsal kriterler kişinin kendini değerlendirmesine etki etmez. Öznel iyi oluş, iyi olduğunu söyleyen kişinin yaşadığı şeydir. Öznel iyi oluş, yaşam doyumu, olumlu duygulanım ve olumsuz duygulanım gibi farklı değişkenleri kapsamaktadır (Yetim, 2001). Öznel iyi oluş, bireyin yaşamını değerlendirme tarzıdır ve temelinde yaşam doyumu vardır. Yaşam doyumu ise, bireyin önemli yaşam alanlarında (aile, okul, iş hayatı vb.) yaşanılan olumlu duyguların fazla olmasıyla ilgilidir (Diener, 2000). Öznel iyi oluşun iki alt bileşeni vardır. Bunlar duygusal ve bilişsel bileşendir. Öznel iyi oluşun duygusal bileşeni olumlu ve olumsuz duygulanımlardan oluşmaktadır. Öznel iyi oluşun bilişsel bileşeni ise yaşam doyumundan oluşmaktadır (Diener ve Suh, 1997; Andrews ve Robinson, 1991).Olumlu duygulanım, neşe, sevinç, heyecan, güven, uyanıklık gibi duyguları yansıtmaktadır. Olumsuz duygulanım ise korku, öfke, üzüntü, suçluluk, kızgınlık, nefret gibi olumsuz duyguları yansıtmaktadır (Ben-Zur 2003). Öznel iyi olma kavramı olumlu ve olumsuz duygulanımlar ile yaşam doyumu kavramlarını içermektedir. Öznel iyi olma olumlu duygulanımın varlığı, olumsuz

20 19 duygulanımın yokluğu ve yaşam doyumu olarak tanımlanmaktadır (Myers ve Diener 1995). Öznel iyi oluş, akıl sağlığı ve psikolojik iyi oluşun tam karşılığı değildir. Takıntılı, inkarcı, kuruntulu bireyler mutlu olduklarını ve yaşamdan doyum aldıklarını bildirebilirler. Duygularının farkında olmayan bu bireylerin iyi oluşunun yüksek olduğu ve akıl sağlığının yerinde olduğunu söylenemez. Öznel iyi oluş, akıl sağlığının yalnızca bir yönüdür. Öznel iyi oluş çalışmaları bireyin kendi yaşamını değerlendirmesine saygı duymamız ve bu yargılara öncelik vermemiz gerektiğini ortaya koymuştur. Bundan dolayı öznel iyi oluş, akıl sağlığı uzmanlarına bir standart olarak dayatmak yerine, insanın yaşantısının önemine dikkat çekmektedir (Yetim, 2001) Öznel İyi Oluş Kuramları Tuzgöl-Dost a (2004) göre bireyin iyi oluşuna ilişkin kavramsal ve kuramsal çerçeve henüz tam olarak oluşturulamamıştır ve bunun nedeni muhtemelen, psikolojinin konuya ilgisinin olumsuz duygulara oranla geç başlamış olmasıdır. Buna rağmen iyi oluşu açıklamaya çalışan bazı kuramlar bulunmaktadır. Öznel iyi oluşu açıklayan kuramlara aşağıda değinilmiştir Yukarıdan- Aşağıya ve Aşağıdan- Yukarıya Kuramları Yukarıdan-aşağıya ve aşağıdan-yukarıya kuramları felsefi kökleri ve öznel iyi oluşun doğası ve etkenleriyle ilgili yorumlar açısından farklılaşmaktadırlar. Aşağıdan yukarı kuramı, mutluluğun hoş olan ve hoş olmayan deneyim ve anların birleşiminden ortaya çıktığını öne sürer. Bu kurama göre mutlu bir kişi kesin olarak mutludur. Çünkü o pek çok mutlu deneyim yaşamıştır. Birey anlık haz ve acıların bir muhasebesini yaparak kendini mutlu ya da mutsuz görür. Başka bir ifade ile mutlu bir yaşam mutlu anların bütünüdür (Yetim, 2001). Bu bakış açısına göre birey, yaşamının aile, arkadaşlık, iş gibi kişisel olarak önemli yaşam alanlarından memnun ise yüksek bir öznel iyi oluş duygusuna sahiptir (Tuzgöl-Dost, 2004). Yukarıdan aşağıya kuramına göre ise öznel iyi olma bireyin kişiliğinin bir parçasıdır ve bu parça kişinin karşılaştığı olaylara olumlu-olumsuz tepkiler vermesini sağlamaktadır. Başka bir ifadeyle, bireyin genel bir yaşam doyumunun olması onun yaşamın farklı alanlarında (iş, fiziksel sağlık, özel yaşamıvb.) elde ettiği doyumu etkilemektedir (Cihangir Çankaya, 2005).

21 20 Yukarıdan aşağıya kuramında kişiliğin genel hâlinin kişinin olaylara verdiği tepkiyi etkileyeceğine inanılmaktadır. Örneğin neşeli bir mizaca sahip bir kişi, olayların çoğunu olumlu olarak yorumlayabilmektedir. Yukarıdan aşağıya kuramının, benzer yaşam koşullarına ve geçmişe sahip olan bireylerin mutluluk düzeylerinin birbirinden farklı olması durumuna açıklık getirdiği düşünülebilir (Tuzgöl-Dost, 2004). Aşağıdan-yukarıya kuramında öznel iyi oluş, küçük mutluluk parçalarının toplanmasından meydana gelmekte iken yukarıdan-aşağıya kuramında bireyin kişiliğinde olan yapıdan meydana gelmektedir (Eraslan, 2000) Uyum Kuramı Uyum kuramlarında kişinin geçmiş yaşantısı bir standart olarak görülür. Eğer kişinin şimdiki yaşantısı bu standardı aşıyorsa, kişinin mutlu olacağı öngörülür. Kişi bunlardan başka standartlara da sahip olabilir. Örneğin birey, kendisine ya da ailesine dayanan bir başarı standardına göre, kendi mutluluğunu yargılayabilir (Yetim, 2001). Uyum kuramı öznel iyi oluşu yaşamda sürekli değişen olay ve durumlara uyum sağlama gücüne bağlamaktadır. Bu güç sayesinde insanlar acı veren olaylardan sonra uzun süre mutsuz kalmadığı gibi, hoş olaylardan sonra da mutluluğunu uzun süre devam ettirememektedir. Böylece, bireyler karşılaştıkları olumlu ve olumsuz olaylara rağmen dengelerini korumaktadırlar (Tuzgöl-Dost, 2004) Sosyal Karşılaştırma Kuramı Sosyal karşılaştırma kuramına göre birey, çevresinde bulunan diğer insanları bir standart olarak alır. Burada karşılaştırma yapılan diğer insanlar, bireyin bulunduğu düzeyden aşağıda ya da üzerinde olabilir. İnsanlar kendilerinden daha iyi ya da daha kötü durumda olan başka insanlara göre kendilerini karşılaştırmaktadırlar. Araştırmalardan yukarı doğru karşılaştırma yapmanın; kıskançlık, düşmanlık, hayal kırıklığı, düşük kendini değerlendirmeye yol açtığı oysa aşağıya doğru karşılaştırmaların tipik olarak sübjektif iyi olma durumunu yükselttiği görülmüştür (Easterlin, 1994; akt.annak, 2005) Amaç Kuramı Amaç (erek) kuramında ihtiyaçların doyurulması mutluluğa, doyurulmamış ihtiyaçlar ise mutsuzluğa neden olur görüşü hâkimdir (Wilson, 1960; akt. Eraslan, 2000). Amaç kuramı öznel iyi oluşu, kişinin istediği hedeflere ulaşması olarak tanımlamaktadır (Tuzgöl-Dost, 2004).