TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİMDALI MERKEZ BANKASI VE PARASAL ŞOKLARIN ETKİLERİ.

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİMDALI MERKEZ BANKASI VE PARASAL ŞOKLARIN ETKİLERİ Altuğ KAZAR DOKTORA TEZİ ADANA/ 2012

2 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİMDALI MERKEZ BANKASI VE PARASAL ŞOKLARIN ETKİLERİ Altuğ KAZAR DANIŞMAN: Prof. Dr. Mahir FİSUNOĞLU DOKTORA TEZİ ADANA/ 2012

3 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne, Bu çalışma, jürimiz tarafından İktisat Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan: Prof.Dr. Mahir FİSUNOĞLU (Danışman) Üye: Prof.Dr. Nejat ERK Üye: Prof.Dr. Altan ÇABUK Üye: Prof.Dr. Muhsin KAR Üye: Doç.Dr. Kıvılcım METİN-ÖZCAN ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım.././.. Prof.Dr. Azmi YALÇIN Enstitü Müdürü Not.- Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

4 iii ÖZET MERKEZ BANKASI VE PARASAL ŞOKLARIN ETKİLERİ Altuğ KAZAR Doktora Tezi, İktisat Anabilim Dalı Danışman: Prof.Dr.Mahir FİSUNOĞLU Ocak 2012, 131 Sayfa 24 Ocak kararları ile birlikte, dışa açık bir ekonomi modeline dönülürken, finansal piyasaların yurtdışı piyasalara entegrasyonu, piyasaları şoklara karşı daha duyarlı bir konuma getirmiştir.1980 yılından bu yana, Türkiye ekonomisi birçok krizle yüzleşmiştir. Özellikle parasal temelli bu krizler, aynı zamanda bir yapısal dönüşüm sürecinde ortaya çıkmışlardır. Bu çalışmanın amacı, bu bağlamda Merkez Bankası tarafından uygulanan politikaların para çarpanı üzerindeki etkilerini incelerken, son yıllarda birçok merkez bankası tarafından kullanılmaya başlanan Dinamik Stokastik Genel Denge (DSGD) modeli çerçevesinde parasal şokların sonuçlarını analiz etmektir. Para çarpanın istikrarlı olması parasal şokların sonuçlarının geçerli olması için gereklidir. Çalışmamızın verileri, 1985 in dördüncü çeyreği ile 2011 in ikinci çeyreği arasını kapsamaktadır. Anahtar Kelimeler: DSGD Modeli, CEE (Christiano, Eichenbaum ve Evans) Modeli, Merkez Bankacılığı, Türkiye de Para Çarpanı..

5 iv ABSTRACT CENTRAL BANK AND THE EFFECTS OF MONETARY SHOCKS Altuğ KAZAR Ph.D. Dissertation, Department Of Economics Supervisor: Prof. Dr. Mahir FISUNOGLU January 2012, 131 Pages While turning into an open economic model with the amendments of 24 January, integration of financial markets with the foreign markets brings them to a position where they became more intensive to the shocks. Since 1980, the Turkish economy has faced with many shocks. In particular, of those shocks which are monetary based, have occurred at a time of structural transformation. The aim of this study, in this context, while examining the effects of policies conducted by Central Bank on money multiplier, analyze the consequences of monetary shocks with the DSGE model, which is recently have been in use by many central banks. The stability of money multiplier is necessary for the consequences of the monetary shocks to be valid. The study covers the period between 1985Q4 and 2011Q2. Keywords: DSGE Model, CEE (Christiano, Eichenbaum ve Evans) Model, Central Banking, Money Multiplier in Turkey.,

6 v ÖNSÖZ Akademik çalışma zorlu bir süreçtir. Birçok aday hayat boyu devam edecek bu süreci bırakır. Ancak süreci zor kılan, genç adayların çalışma koşulları değil, onların kazanılmasında, yorulmadan yönlendirilmesinde çok az kişinin gösterebileceği büyük özveridir. Bu özveriyi şevkle göstererek, doktoraya tekrar döndükten sonra, çalışma boyunca bilgisini ve emeğini esirgemeden, beni yönlendiren danışmanım Prof.Dr. H.Mahir FİSUNOĞLU na minnettarlığımı belirtmek isterim. Özellikle, aynı özveriyi göstererek, eleştiri ve katkılarıyla çalışmanın şekillendirilmesindeki yardımlarından ötürü jüri üyelerinden Doç.Dr. Kıvılcım Metin ÖZCAN a, Prof.Dr. Muhsin KAR a ve Prof.Dr. Nejat ERK e teşekkürü bir borç bilirim. Jüri üyelerinden Prof.Dr. Altan ÇABUK a, Bayesyen tahmin yöntemi ile ilgili katkılarından ötürü teşekkür ederim. Her zaman yanımda olduklarını hissettiğim annem Tual ve babam Ali KAZAR a, yıllar boyunca gösterdikleri inanç ve sabır için en içten teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca desteğini yıllar boyunca esirgemeyen eşimin ailesi Canan ve Zeynel A. DEMİREL e büyük bir içtenlikle teşekkür ederim. Son olarak, çalışmamı, bana her zaman anlayış ve sevgiyle yaklaşan, büyük bir özveriyle yanımda olan, desteğini ve ilgisini her zaman yanımda hissettiğim eşim Görkemli KAZAR a ithaf etmek isterim. Altuğ KAZAR Adana, 2012

7 vi İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... iii ABSTRACT... iv ÖNSÖZ... v İÇİNDEKİLER... vi TABLOLAR LİSTESİ... x ŞEKİLLER LİSTESİ... xi EKLER LİSTESİ... xii BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1.1. Araştırmanın Amacı ve Kapsamı Yöntem... 2 İKİNCİ BÖLÜM MERKEZ BANKACILIĞI VE BAĞIMSIZLIĞI 2.1. Merkez Bankalarının Fonksiyonları Altın Standardı Sırasındaki Konsolidasyon Keynes ve Bretton Woods Sistemi 'den Günümüze... 7

8 vii 2.2. Dünyada Merkez Bankacılığı ve Gelişimi Türkiye de Merkez Bankacılığı Gelişimi Merkez Bankası Bağımsızlığı ÜÇÜNCÜ BÖLÜM PARA ARZI VE POLİTİKA ARAÇLARI 3.1.Para Politikası Araçları Reeskont Oranı Disponibilite Oranları Mevduat Munzam Karşılıkları Açık Piyasa İşlemleri Diğer Araçlar Para Arzı Çarpanı Para Arzı Çarpanını Etkileyen Büyüklükler Nakit Vadesiz Mevduat Oranı Vadeli Mevduat Vadesiz Mevduat Oranı Zorunlu Karşılık Toplamı Mevduat Oranı Atıl Rezervler Mevduat Oranı Para Arzının İçselliği... 29

9 viii DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE DE 1980 DEN GÜNÜMÜZE PARA ÇARPANININ DEĞERLENDİRİLMESİ 4.1. Para Politikaları ve Para Çarpanı Türkiye de Para Çarpanı i) Dönemi ii) Dönemi iii) Dönemi iv) Dönemi BEŞİNCİ BÖLÜM PARASAL AKTARIM MEKANİZMALARI VE PARASAL ŞOKLAR 5.1. Parasal Aktarım Mekanizmaları Neoklasik Aktarım Mekanizmaları Yatırım Tabanlı Aktarım Mekanizmaları Tobin in q Kuramı Tüketim Tabanlı Aktarım Mekanizmaları Servet Etkileri Dönemlerarası İkame Etkileri Uluslararası Ticarete Dayalı Parasal Aktarım Mekanizmaları Döviz Kuru Kanalı Neoklasik Olmayan Aktarım Mekanizmaları Kredi Piyasalarına Devlet Müdahalesinin Kredi Arzına Etkileri... 74

10 ix Banka Temelli Kanallar Bilanço Kanalı Parasal Şoklar DSGD Modelleri DSGD ve Merkez Bankaları Para Politikaları Standart CEE (Christiano, Eichenbaum ve Evans) Modeli Model Tüketim Malı Firmaları Üretim Malı Firmaları Hanehalkı Ücret Kararı Reel Balanslar Yatırım Sermaye Kullanımı Para ve Maliye Politikaları Ödünç Piyasası, Kaynak Kısıtı ve Denge Fonksiyonel Form Varsayımları Politika Değişikliklerinin İncelenmesi ALTINCI BÖLÜM SONUÇ 6.1 Sonuç ve Öneriler KAYNAKÇA

11 x EKLER ÖZGEÇMİŞ

12 xi TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo 1. İlk Merkez Bankası Kurumları ve TCMB... 9 Tablo 2. Hazine ve Bankalara Açılan Krediler Tablo Arası Dönemde Munzam Karşılık Oranları...40 Tablo 4. M2, Vadeli Mevduatlar ve Parasal Taban Değişim Yüzdeleri Tablo 5. Mevduat Faizleri Tablo 6. Mevduat Faizleri Tablo 7. Mevduat Faizleri Tablo 8. Mevduat Faizleri Tablo 9. Mevduat Faizleri Tablo 10. Parasal Şok Uygulamalı Makaleler Tablo 11. Merkez Bankaları ve Kullandıkları DSGD Modelleri Tablo 12. Parametre Dağılımları Tablo 13. Etki Tepki Fonksiyonundaki Değişkenler...100

13 xii ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa Şekil 1. Rezerv Para ve Parasal Taban Çarpanları 1985Q4-2010Q Şekil 2. Nakit Mevduat ve Rezerv Mevduat Oranı Şekil 3. Toplam Vadeli Mevduatlar Şekil 4. Kamu ve Bankacılık Kesimine Açılan Krediler Şekil 5. Parasal Taban Çarpanı Şekil 6. Nakit Mevduat ve Rezerv Mevduat Oranı Şekil 7. Toplam Vadeli Mevduatlar Şekil 8. Parasal Taban Çarpanı Şekil 9. Nakit Mevduat ve Rezerv Mevduat Oranı Şekil 10. Kamu ve Bankacılık Kesimine Açılan Krediler Şekil 11. Parasal Taban Çarpanı Şekil 12. Nakit Mevduat ve Rezerv Mevduat Oranı Şekil 13. Hazineye Açılan Krediler Şekil 14. Parasal Taban, M2 ve Toplam Vadeli Mevduatların Büyüme Yüzdesi Şekil 15. Ardıl Etki Tepki Fonksiyonları...101

14 xiii EKLER LİSTESİ Sayfa EK 1. Para Çarpanı Analizinde Kullanılan Veriler EK 2. DSGD Modelinde Kullanılan Veriler EK 3. Şokların Dağılımı EK 4. Türkiye nin Uluslar arası Para Fonu ile Yaptığı Stand By Anlaşmaları EK 5. Birim Kök Testi Sonuçları...129

15 1 BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1.1. Araştırmanın Amacı ve Kapsamı Üretim, tüketim ve bölüşüm ilişkilerinin yaygın olarak, piyasalar tarafından düzenlenişi, akılcı eylem mantığı ile hareket eden maksimizasyon amaçlı birimlerden oluşan bir iktisat kuramı içinde kavramsallaştırılırken, neoklasik iktisat dengenin kendiliğinden sağlandığı nesnel ve evrensel bir gerçeklik gibi ortaya çıkmış, ancak ortaya çıkan bir çok krizde bir çözüm önerememiş, çıktı açığı ve işsizlik ile karşılaşılmıştır. Büyük Buhranla birlikte ve özellikle İkinci Dünya Savaşı ndan sonra Bretton Woods sisteminin kurulması, sabit kambiyo rejimi altında para politikasını içselleştirirken, maliye politikası yaygın bir şekilde ekonomiye müdahale amacıyla kullanılmış, Bretton Woods sisteminin yıkılması ve esnek kur sistemine geçiş ile birlikte, para politikası ve parasal sorunlar tekrar gündeme gelmiştir. Türkiye de de 1980 lere kadar devlet öncülüğünde ithal ikameci bir kalkınma stratejisi izlenmiş, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) bu dönemde daha çok faizlerin düşük tutulması yoluyla, ucuz kredi olanaklarına yönelik hedefler belirlemiştir (Kesriyeli,1997). Bu politika sonuçta kredi tayınlamasına yol açmıştır lerden sonra ise, Uluslararası Para Fonu nun da yönlendirmesiyle Türkiye dışa açık ve daha liberal bir ekonomi modeline yönelirken, para politikası ve parasalcı yaklaşım ön plana çıkmıştır. Küreselleşme ve buna bağlı olarak genel kabul gören kuram parasalcı yaklaşım olurken, ortaya çıkan krizler Türkiye ye çok daha derin sonuçlar doğuracak şekilde yansımıştır. Dış kaynaklı krizlerin Türkiye ye yansıması parasal bir olgudur ve bu çalışmada amaçlanan, Merkez Bankası nın uyguladığı politikaların para çarpanı üzerindeki etkilerinin analizinin yapılarak, dış kaynaklı veya Merkez Bankası tarafından yaratılan parasal bir şokun sonuçlarının araştırılmasıdır lı yılların başından itibaren enflasyonun doğrudan hedeflemesine dayalı politika stratejileri, başta gelişmiş ülkeler olmak üzere yaygın kabul görmeye başlamıştır. Enflasyon hedeflemesi ile birlikte merkez bankası bağımsızlığı tartışmaları hız kazanırken, sosyal kayıp fonksiyonları da değişerek, yapısal bir dönüşüm

16 2 geçirmişlerdir. Bu nedenle merkez bankacılığının kısaca ele alınarak, gelişimi ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nın bu süreçteki konumunun incelenmesi gerekecektir. Çalışmanın ikinci bölümü, bu doğrultuda dünyada ve Türkiye de merkez bankacılığının gelişimi ile kısa bir bağımsızlık tartışmasına ayrılmıştır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, 1998 yılından itibaren enflasyonla mücadeleyi öncelikli hedef olarak belirlemiş, 2000 yılından itibaren ise, kur çapasına dayalı politika terk edilerek, 2005 yılından itibaren doğrudan enflasyon hedeflemesine geçilmiştir. Enflasyon hedeflemesi, nihai hedefe odaklanan bir politikadır. Ancak nihai hedefe ulaşabilmesi için, Merkez Bankası nın, araçlarını kullanarak, para arzını kontrol edebilmesi gerekir. Para arzının kontrol edilebilmesi ise para çarpanının kararlı olmasına bağlıdır. Merkez Bankası, araçlarını kullanarak para çarpanını etkilemektedir; ancak para çarpanının kararlılığı aynı zamanda faiz oranlarındaki değişikliklerden de etkilenmemesine bağlıdır. Özellikle 1985 yılının ikinci yarısından sonra bankalararası para piyasasının faaliyete geçmesi ile birlikte, Merkez Bankası nın geleneksel araçlarının çarpan üzerindeki etkisi azalmaya başlamış, faizlerin serbest bırakılması ile birlikte nakit mevduat oranı da kontrol edilemez hale gelmiştir. Beşinci bölümde yapılacak olan analizin sonuçlarının geçerli olması para çarpanının kararlı olmasını gerektirir. Bu nedenle üçüncü bölümde Merkez Bankası nın araçları ve para çarpanı kısaca açıklandıktan sonra, dördüncü bölümde Merkez Bankası nın uyguladığı politikaların çarpan üzerindeki etkileri, 1985 yılından itibaren analiz edilecektir Yöntem Çalışmada parasal şokların etkileri, birçok merkez bankası tarafından ekonomik faaliyetlerin simülasyonu amacıyla kullanılmaya başlanan Christiano- Eichenbaum-Evans (CEE) temelli Dinamik Stokastik Genel Denge Modeli (DSGD) çerçevesinde incelenecektir. Son yıllarda ortaya çıkan bu gelişme, merkez bankalarının görev tanımlarındaki değişikliklerle beraber, enflasyon hedeflemesi stratejilerine geçmeleriyle birlikte hız kazanmıştır. Parasal şokların incelenmesi amacıyla modelin seçilmesinin temel nedeni, diğer modellerden farklı olarak, öncül bir dağılım kullanımına olanak veren sistem temelli Bayesyen yöntemini kullanması ve dolayısıyla genel denge yaklaşımına olanak vermesidir. Davranışsal parametrelerle birlikte, ücret ve

17 3 fiyat uyarlamaları gibi değişkenlerin de sisteme dahil edilebilmesine olanak verir. Bu nedenle, parasal bir şokun etkilerinin daha geniş bir çerçevede simülasyonuna olanak sağlar. Parasal şoklar, ekonomiyi parasal aktarım mekanizmaları çerçevesinde etkiler. Parasal herhangi bir değişim, etkilerini aktarım mekanizmaları kanalıyla gösterir.merkez bankaları, modelleme sürecinde ekonomiye ilişkin varsayımlarına bağlı olarak aktarım mekanizmalarını uyarlayarak kullanırlar. Bu sebeple dördüncü bölümün başında parasal aktarım mekanizmaları kısaca incelenecek ve arkasından model tanıtılarak simülasyon yapılacaktır. Diğer çalışmalardan farklı olarak, simülasyon sonuçlarından elde edilen bulgular, Merkez Bankası nın uyguladığı politikaların çarpan üzerindeki etkileri ile birlikte ele alınacak ve ulaşılan yargılar sonuç bölümünde tartışılacaktır. Çalışmada, para çarpanı bir geçiş döneminin başlangıcı olarak kabul edilebilecek, 1985 yılının dördüncü çeyreği ile 2011 yılının ikinci çeyreği aralığında dönemlere ayrılarak analiz edilmiştir. DSGD modeli ise, 1988 yılının birinci çeyreğinden, 2006 yılının dördüncü çeyreğine kadar- gelir yöntemi ile GSYİH hesaplamalarının 2006 yılı dördüncü çeyreğinden sonra yapılmaması nedeniyle- üçer aylık zaman serileri kullanılarak tahmin edilmiştir.

18 4 İKİNCİ BÖLÜM MERKEZ BANKACILIĞI VE BAĞIMSIZLIĞI Bir ekonomide birçok temel hedef sıralamak mümkündür ama genel olarak kaynakların tam olarak istihdamı, fiyat istikrarının sağlanması ve korunması, istikrarlı ve hızlı bir ekonomik büyüme ve ödemeler dengesindeki istikrarın sağlanması gibi temel hedeflerden söz edilebilir (Rose, 1986). Bu hedeflere ulaşılmasında ülkelerin jeopolitik konumları, siyasi ve kültürel yapıları, ülkelerdeki ekonominin alt yapısı, yönetişim kalitesi, sağlık ve eğitim kalitesi, yapısal düzenlemelerle şekillenen gibi faktörler ile bu faktörlerden etkilenen merkezi yönetimin uyguladığı maliye ve para politikaları önemli rol oynamaktadır. Merkezi yönetimin ekonomi politikalarının başarısında yapısal koşullardan bağımsız olarak maliye politikalarının yürütülmesinden sorumlu olan hükümet ile para politikası uygulamasından sorumlu olan merkez bankası iki önemli birim olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilindiği gibi maliye ve para politikaları birbirleriyle etkileşim içindedirler. Türkiye gibi yüksek borç yükü olan ve borçların çevrilebilirliğinin sorun olduğu gelişmekte olan ülkelerde diğer ülkelere kıyasla maliye ve para politikalarının etkileşim düzeyi daha da artmaktadır (Pınar, 2009). Para politikalarının uygulanmasından sorumlu olan merkez bankaları, maliye politikalarını veri olarak alarak kendi para politikalarını belirlerken, kurumsal bir çerçevede para ve maliye politikalarının birlikte çalışmasını sağlamaktadır. (Mihaljek, 2007). Merkez bankaları temel para politikası hedeflerini belirlemenin yanı sıra bu hedeflere ulaşmak için kullanacakları stratejiyi ve seçilen stratejinin gerçekleştirilmesi için kullanılacak para politikası araçlarına karar verirler. Bu karar sonucu seçilen araçların ve operasyonel altyapının ülkedeki finansal yapı ile uyumlu olmak zorunluluğundan dolayı ülkedeki finansal yapı, para politikasının çalışmasını sağlayan mekanizmalar üzerinde belirleyici bir rol oynamaktadır (Corker ve Tseng, 1991).

19 Merkez Bankalarının Fonksiyonları Merkez Bankaları özel ticari bankalar olarak kurulmuşlar, hükümetler tarafından bir sözleşmeyle hükümetlerin bankerleri haline dönüştürülmüşlerdir. Bu dönemde bankalara para basma fonksiyonu da dahil olmak üzere belirli monopolist ayrıcalıklar verilmiştir (Capie vd., 1994). Bu dönemde ülkelerin banka kurmak istemelerinin sebebi ticari bankacılık hizmetlerinin teşvik edilmesi ve hükümetlerin savaş giderlerini karşılamak için devletin kağıt parasının çıkartılmasıdır Altın Standardı Sırasındaki Konsolidasyon 1873 yılında uygulamaya koyulmuş ve merkez bankaları sadece altın rezervleri karşılığı para basmaya başlamışlardır. Böylece ülkeler arasında parasal işlemler gerçekleşmeye başlamıştır. Bu dönemde merkez bankalarının temel amacı, paranın altına çevrilebilirliğini garanti altına almak ve dolayısıyla paranın hem iç, hem de dış değerini korumaktır. Altın rezervleri benzer şekilde faiz oranlarının kontrolü amacıyla da kullanılmıştır. Bu dönemde merkez bankaları hükümetlerden bağımsız olarak hareket etmişler ve ticari rekabetten çekilerek daha büyük bir rol olan bankaların bankası konumuna geçmişlerdir (Capie vd., 1994). İlk merkez bankaları banknot ihracında monopol ayrıcalığına sahip olmuş, 1870 yılından itibaren ise son borç verme mercii görevini yerine getirmeye başlamışlardır. Yaşanan dünya savaşları sonucu uygulanan ekonomi politikalarının ve merkez bankacılığı anlayışının yeniden gözden geçirilmesi zorunluluğu doğmuştur. Birinci Dünya Savaşı finansal piyasalarda beklenmeyen bir şok yaratarak ülkelerdeki menkul kıymet borsalarının kapatılmasına, ülkelerin bankalara olan borçlarını ödeyememesine, teminat olarak gösterilen menkul kıymetlerin değerlerinin aşırı düşmesine neden olmuş ve moratoryum ilan edilmiştir (Zarakolu, 1988). Bu dönemde, piyasanın ihtiyaç duyduğu likiditenin merkez bankalarınca sağlanması zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Merkez bankaları altın standardına bağlı kalarak gerekli likiditeyi sağlamalarına rağmen, artan savaş harcamaları ile birlikte altın, ödemeler dengesinin finansmanı için kullanılmaya başlanmış ve dolaşımdan kaldırılmıştır. Ayrıca, savaş sırasında hükümetlerin merkez bankalarından kredi

20 6 kullanmaya başlaması ve kredi için yaratılan paranın altın karşılığı sağlanamamasının sonucunda, merkez bankaları konvertibl olmayan kanuni mübadele aracı olarak kağıt para basmaya başlamışlardır (Kindleberger, 1993). Savaş sonrası dönemde, artan hükümet açıklarının parasallaştırılarak finansmanı, hiperenflasyonist gelişmelere neden olmuştur. Bunun sonucu olarak, hükümetler bağımsız bir statüde merkez bankaları kurma çabası içine girmişlerdir yılında Brüksel'de toplanan Milletlerarası Maliye Konferansında bütün ülkelerin en kısa zamanda merkez bankası kurmaları hakkında bir karar alınmıştır (Meulendyke, 1998) yılları arasında yaşanan ve 1929 da Büyük Buhran olarak bilinen ekonomik daralmada yüksek işsizlik oranlarının görülmesi sonucu dünya ticaret ve finansal sistemi çökmüştür. Bu süreç içinde ekonomilerin daha büyük bir oranda kamu yönetimine ihtiyaç duyması, merkez bankalarının kamusallaştırılmasını teşvik etmiştir (Capie vd., 1994). İkinci Dünya Savaşı ile birlikte hükümetlerin merkez bankaları üzerindeki kontrolleri iyice artmış, faiz oranları düşük ve sabit tutulurken, para politikası doğrudan kredi kontrolleri aracılığı ile yürütülmüştür Keynes ve Bretton Woods Sistemi Savaş sonrasında kıt sermaye mallarının sahibi olan ABD ile Avrupa arasında ticaret artmış, böylelikle dolar etkin olarak kullanılmaya başlanmıştır yıllarında yapılan görüşmeler ve tartışmalarla, uluslararası para sistemi olarak, Bretton Woods sistemi benimsenmiştir (Meulendyke, 1998). Bretton Woods sistemine göre uluslararası piyasalarda döviz kurlarının değişim oranı sabitlenirken, dar bir band içinde kısa vadeli uyarlama yapabilme olanağı verilmiştir. Tüm paraların önemli ölçüde ABD dolarına sabitlenmesi ve ABD dolarının da altına endekslenmesi ABD dolarının temel para birimi haline gelmesine neden olmuştur (Lewis ve Mizen, 2000). Bu dönemde merkez bankalarının görevleri arasına tam istihdamın ve büyümenin sağlanması da eklenmiştir. Yeni görev tanımı para politikasının; kredi kontrolleri, sermaye ihraçları kontrolleri, faiz kontrolleri, devlet iç borçlanma senedi

21 7 bulundurma zorunlulukları ve zorunlu karşılık oranları gibi doğrudan araçlar ile yürütülmesine yol açmıştır (Capie vd., 1994). Daha sonraki dönemde, tüm dünyada sermaye hareketlerine konulan sınırlandırmalara rağmen gelişen finansal sisteme bağlı olarak sermaye hareketlerinde artış gözlenmiştir. Bu sırada, ABD de doğrudan kontrolleri içeren araçlar yerine, piyasa bazlı para politikası araçlarına, özellikle kısa vadeli faiz oranlarının düzenlemesine, geri dönülmüştür (Çağlar, 2003). ABD nin yüksek savunma harcamaları ve sabitlenen pariteler karşısında ticarete konu olan mallardaki rekabetçi üstünlüğünü kaybetmesi bu ülkede enflasyonun yükselmesine neden olurken,1960'ların sonunda, 1970'lerin başında ortaya çıkan şokların sonucu sabit kur rejimlerinin sürdürülebilirliği imkânı ortadan kalkmış ve Bretton Woods sistemi yıkılmıştır. (McCallum, 1989;Yücememiş, 2005) 'den Günümüze Bretton Woods sisteminin yıkılışı ve dalgalı kur rejimine geçişle birlikte, merkez bankalarının para politikası stratejilerinde ve kullandıkları araçlarda önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Bretton Woods sisteminin yıkılışıyla merkez bankacılığında parasalcı akımın egemenliği ortaya çıkmıştır. Bu dönemde merkez bankaları politika kararlarında fiyat istikrarına odaklanmış, İkinci Dünya Savaşı sonrası bankaların görev tanımına dahil edilen ekonomik büyüme ve tam istihdam amaç fonksiyonlarından çıkarılmıştır. Parasal hedefleme dönemi olarak adlandırılan bu dönem 1974 yılında Batı Almanya Merkez Bankasının bir hedef koymasıyla başlamıştır. Bunu, 1975 yılında ABD, Kanada ve İsviçre; 1976 yılında da İngiltere Merkez Bankasının gerçekleştirdiği parasal hedeflemeler izlemiştir. Enflasyon oranları yükselmiş, merkez bankaları faiz oranlarını değiştirmek suretiyle parasal hedeflerine ulaşabilme çabalarını sürdürmüşlerdir. 1980'lerin ortasında yaşanan krizlerin etkisiyle parasal hedefleme sistemi çökmüştür (Goodhart, 1989). 1980'lerin ortalarından itibaren, parasal büyüklükler öncü göstergeler niteliğine dönüşürken merkez bankaları faiz oranlarının kontrolüne yönelmeye başlamışlardır.

22 8 1990'lı yıllarda merkez bankası bağımsızlığı, sorumluluğu ve güvenilirliği gibi yapısal sorunlar temel tartışma konuları olmuştur. Merkez bankaları orta vadeli fiyat istikrarı için kısa vadeli faiz oranlarını kullanmışlardır. Bu dönemde gelecek dönem enflasyon beklentileri para politikasının yürütülmesinde merkezi bir rol oynamaya başlamıştır. Böylece, para politikası stratejisi açısından "enflasyon hedeflemesi"ne geçiş yaygınlaşmıştır (Capie vd., 1994) Dünyada Merkez Bankacılığı ve Gelişimi Merkez bankasını para basma yetkisine sahip banka olarak tanımlamak mümkündür; çünkü devletler, kanuni parayı tespit edip, bunun emisyon ve tedavülünün sağlanması, devlet borçlanmalarının daha kolay, düzenli ve en az masrafla gerçekleştirebilmesi ve bankacılık faaliyetlerinin düzenli bir şekilde yürütülmesinin sağlanması amaçlarıyla merkez bankalarını kurmak yoluna gitmişlerdir. Merkez bankaları parasal ve kredi işlemlerini ekonominin mevcut ihtiyacına göre düzenlemek yoluyla bugünkü ulusal ekonomilerde kendilerinden vazgeçilemeyen bir işlev yerine getirirler. Merkez bankaları, para basma işlevleri yanı sıra bankalara ve hazineye avans açarak ve tahvil satın alarak söz konusu ekonomik ajanların kısa vadeli likidite gereksinimlerini karşılayarak önemli bir hizmet görürler (Zarakolu, 1988). Merkez bankalarının en önemli kaynağı emisyondur. Öyle ki, açtıkları kredileri emisyonu genişleterek karşılarlar. Merkez bankaları, para arzını ve kredi hacmini ticarî yaşamın ihtiyacına ve devletin ekonomi politikasına göre düzenlerler, devletin hazine işlemlerini yaparlar; bankaların nakit rezervlerini muhafaza ederek, bankalararası işlemleri kolaylaştırırlar; ülkenin altın rezervlerini muhafaza ederken, ülkeler arasındaki takas işlemini kolaylaştırırlar; döviz gelir ve giderlerinin hesabını tutarlar. Modern ekonomilerde önemli bir ekonomik ajan olan bugünkü merkez bankalarının genel olarak, kâğıt para emisyonunun düzenlenmesi ve devletin kısa vadeli kredi ihtiyacının karşılanması zorunluluğundan doğduğu söylenebilir (Siklos, 2002). Banknot denilen temsili paralar ortaya çıkıncaya kadar para basımı bağımsızlık ve hükümranlık göstergesi sayıldığından devlete ait bir görev olmuştur. Bu gelişmeyle birlikte devlet madeni para basımı imtiyazını korumuş, altın parayı temsil eden banknotların çıkarılmasını ise emisyon bankalarına bırakmıştır. Bu bankalar halkın

23 9 mevduatı karşılığında yüzde yüz altın karşılığı bulunan, altın para gibi ödemelerde kullanılabilen sertifikalar vermişlerdir. Zaman içinde ödeme aracı olarak banknot kullanımının yaygınlaşmasıyla bunları ihraç eden bankalar yüzde yüz altın karşılığı muhafaza etmeye gerek görmemiş ve bunun sonucunda banknot ihracının düzenlenmesi zorunluluğu doğmuştur. Süreç, banknot çıkarma imtiyazının devlet bankerliğini yapan belli bir bankaya ya da bankalar topluluğuna verilmesiyle sonuçlanmıştır. Bu emisyon bankaları, günümüzdeki merkez bankacılığının temellerini oluşturmuştur (Zarakolu, 1988). Tablo 1 İlk Merkez Bankası Kurumları ve TCMB Merkez Bankaları Bankaların Banknot İhraç Etme Kuruluş Tarihleri Tarihleri Son Borç Verme Mercii Tarihleri İsveç Devlet Bankası İngiltere Bankası Fransa Bankası Finlandiya Bankası Hollanda Bankası Avusturya Ulusal Bankası Norveç Bankası Danimarka Ulusal Bankası Portekiz Bankası Belçika Ulusal Bankası İspanya Bankası Almanya İmparatorluğu Bankası Japonya Bankası İtalya Bankası TCMB Kaynak: Siklos, Tablo 1 de ilk Merkez Bankası Kurumları ve TCMB nin kuruluş tarihleri, banknot ihraç etme tarihleri ve son borç verme mercii tarihleri tablolaştırılmıştır. Görülebileceği gibi dünyanın en eski merkez bankaları 1668 de kurulan İsveç Devlet Bankası ve 1694 de kurulan İngiltere Bankasıdır. Avrupa ülkelerindeki diğer merkez bankaları ise yoğun olarak 1800 lü yıllarda kurulmuşlardır. İsveç Devlet Bankası ve İngiltere Bankasından sonra, 1800 de Fransa Bankası, 1814 de Hollanda Bankası, 1817 de Avusturya Milli Bankası ve Norveç Bankası 1818 de Kopenhag Milli Bankası, 1850 de Belçika Milli Bankası, 1860 da Rus Bankası, 1873 de Almanya İmparatorluğu Bankası, 1882 de Japonya Bankası, 1893 de İtalya Milli Bankası, 1914 de Amerikan

24 10 Merkez Bankası kurulmuştur. Bu bankalar, mevduat bankacılığının gelişmediği sözü geçen dönemde, devlete kredi vermek üzere banknot çıkarma imtiyazına sahip olarak yapılandırılmışlardır (Capie vd., 1994). Bugünkü anlamda merkez bankacılığının gelişmesinde esas olarak 1844 tarihli Peel Kanunu ile ıslah edilen İngiltere Bankası önemli bir paya sahiptir. Bu banka banknot çıkararak ve devletin bankerliğini yaparak diğer bankalar arasında ayrıcalıklı bir duruma gelmesinin yanı sıra merkez bankacılığı tekniği ve ilkelerini geliştirmiştir. Hükümetin bankerliğini yapan İngiltere Bankası diğer bankaların da talepleri doğrultusunda bu bankalara hesap açmıştır. Böylelikle, bankaların nakit rezervlerini muhafaza eden, takas hizmeti gören, geçici para ihtiyaçlarını gideren İngiltere Bankası zaman içinde bankaların bankası haline gelmiştir (Zarakolu, 1998). Dünyada merkez bankalarının kurulmasının en önemli sebebi hükümetlerin savaş finansmanı için duydukları finansal kaynak ihtiyacı olmuştur. (Capie vd., 1994). Birinci Dünya Savaşı'ndan önce, altın para sistemi uygulanması ve banknot arzını dar tutma zorunluluğu getirilmesi, merkez bankalarının tedavüle çıkardığı banknotları altına çevirme gücünü zayıflatabilecek hazine bonolarını reeskonta kabul etmeyip, sadece ticarî senetleri reeskonta kabul etmelerine yol açmıştır. Birinci Dünya Savaşı yla birlikte bu uygulamada değişmiş ve banknotlar mecburi tedavüle tabi tutulmuştur. Ayrıca, savaş sırasında dış ülkelere altın ihracı, döviz alım satımı ve düşman ülkelerle ticaret yasaklanmış ve buna bağlı olarak ticari senet hacmi önemli ölçüde daralmıştır. Hükümetlerin artan savaş harcamalarını vergi gelirleri ile karşılayamamaları ise savaş harcamalarının kısmen kredi ile karşılanması zorunluluğunu doğurmuştur. Böylelikle, bankalarda büyük ölçüde hazine bonosu portföyü işlem görmeye başlamıştır. Bu durum savaş sonrası hükümetlerin karşılaştığı işsizlik, kalkınma ve barış ekonomisine geçişle ilgili tedbirleri kısa vadeli kredilerle finansman yoluna gitmeleriyle devam etmiştir (Zarakolu, 1998). Osmanlı İmparatorluğu'nda ise Kırım Savaşının finansman ihtiyacının yol açtığı bütçe açığı, iç ve dış borçlanma sonucu ulusal olmayan ve işlevsel olarak farklı bir merkez bankacılığı ortaya çıkarmış ve Osmanlı Devleti 1854 yılında Avrupa finans piyasalarında uzun vadeli tahvil ihraç ederek borçlanma yoluna gitmiştir (Kıray, 1993; Pamuk, 2000). Bu gelişmeler sonucu İngiliz ve Fransız sermayesinin ortak olduğu Osmanlı Bankası 1863 tarihinde para basma imtiyazına sahip bir merkez bankası olarak

25 11 kurulmuştur (Eldem, 1999) yılında Osmanlı Devleti dış borç yükümlülüklerini yerine getiremeyeceğini ilân ederek dış borçlarının yönetimini, 1881 yılında kurulan ve imparatorluğun yıkılışını simgeleyen, Düyun-ı Umumiye İdaresine bırakmıştır. (Blaisdell,1979) 2.3.Türkiye de Merkez Bankacılığı Gelişimi Yabancı sermayeli Osmanlı Bankası tarafından finansman sağlanması konusunda yaşanan güçlükler, yüksek enflasyon ve Türk Lirası'nın (TL) sürekli değer yitirmesi yeni Cumhuriyetin kendi merkez bankasını kurmasını zorunluluk haline getirmiştir (Parasız, 1998a) yılında toplanan İzmir İktisat Kongresinde, yeni kurulan Cumhuriyetin bir merkez bankasına sahip olması gerektiği görüşü belirtilmişse de, Merkez Bankasının kurulması ancak 1930 yılında gerçekleşmiştir. Uzunca bir hazırlık dönemi geçirilmiş ve merkez bankası kurulması için elverişli bir ortam oluşmuştur Büyük Bunalımı ile birlikte ortaya çıkan sorunların olası nedenlerinden birisi olarak para ve kredi işlemlerinin makro düzeyde koordine edilememesi de sayılmıştır. Bu amaç doğrultusunda, Merkez Bankası faaliyete geçirilene kadar bir üst kurul olarak, kambiyo alım ve satımının organizasyonu ve spekülasyonun önlenmesi için bankalardan oluşan bir konsorsiyum kurulmuştur. Konsorsiyumun başarılı olması merkez bankasının faaliyete geçirilmesi yolundaki eğilimleri güçlendirmiştir. Merkez Bankası, ülkedeki çeşitli kesimlerinde sermayeye katılımı sağlanarak, 15 milyon Türk lirası sermayeli bir anonim şirket olarak kurulmuş ve bankanın yönetimine özerklik kazandırılarak 11 Haziran 1930 tarih ve 1715 Sayılı Kanun ile kurulmuş, 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete geçirilmiştir (Tekeli ve İlkin, 1997) Sayılı Kuruluş Kanunu, yürürlükte kaldığı 40 yıl boyunca günün koşullarına uydurulması amacıyla pek çok kez değiştirilmiştir. Başlangıçta bankaya, banknot çıkarma yetkisi ve devletin hazinedarlığını yapma görevleri yanı sıra iskonto ve reeskont işlemleri yapabilme, tahvil ve altın karşılığı bankalara avans verme yetkileri de tanınmıştır sayılı Kanun da yapılan Hazineye ve kamu iktisadi teşebbüslerine daha fazla kredi vermesine yönelik değişikliklerle Banka kamu

26 12 açıklarının finansmanını sağlamıştır (TCMB Baş Hukuk Müşavirliği ve Hukuk İşleri Genel Müdürlüğü, 2004). Bankaya özerklik kazandırılırken tamamen özel sermayeye bırakılmamış; devlet dışında çeşitli kesimlerin Banka sermayesine iştirak ettirilmesine çalışılmıştır. Banka'nın hisse senetleri A, B, C, D olmak üzere dört sınıfa ayrılmış; A sınıfı, hisse senetleri devlete; B sınıfı hisse senetleri milli bankalara; C sınıfı hisse senetleri milli bankalar dışında kalan diğer bankalara ve imtiyazlı şirketlere, D sınıfı hisse senetleri ise, Türk ticarî müesseselerine ve Türk uyruklu gerçek ve tüzel kişilere tahsis edilmiştir. Devletin ve yabancı sermaye ile kurulan bankalarla imtiyazlı şirketlerin Banka üzerindeki nüfuzunu sınırlamak amacı ile devlete ait hisse senetlerinin Banka sermayesinin % 25 ini, yabancı sermaye ile kurulan bankalarla imtiyazlı şirketlere ait hisse senetlerinin ise, Banka sermayesinin % 10 unu geçemeyeceği öngörülmüştür. Banka'ya, i) Devletin gerek ülke içinde, gerekse yabancı ülkelerde tahsilât ve ödemelerini ve bütün Hazine işlemlerini yapma; ülke içinde ve dışında her türlü para naklini temin etme; ii) Gerek kendi, gerekse başkaları nam ve hesabına sikke ve külçe halinde altın alıp satma; altın karşılığında avans ya da altın sertifikası verme; iii) Döviz alıp satma; Maliye Bakanlığı nın izni ile döviz karşılığı avans verme; iv) Ödenmiş sermayesi ile ihtiyat akçeleri toplamının % 50 sini geçmemek üzere borsada kayıtlı Devlet tahvili, ödenmiş sermayesi en az 4 milyon lira olan milli bankaların tahvillerini alıp satma; v) Bankalar tarafından getirilen üç imza taşıyan 4-9 ay vadeli senetleri reeskont etme; vi) Devlet sermayesi ile kurulmuş olup, ticari usullerle yönetilen sınaî, ticari ve zirai teşebbüsler ve demiryolları gibi işleri iktisadi nitelik taşıyan tüzel kişiliği olan idare ve müesseselere ait, vadelerinin bitmesine üç ay kalmış olan Hazine kefaletini haiz bonoları iskonto etme ya da karşılığında avans verme; vii) Hazineye kısa vadeli avans hesabı açma; viii) Devlet tahvilleri ile borsada kayıtlı diğer sağlam tahviller ve reeskonta kabul edilen senetler karşılığı bankalara dört ay vadeli avans verme; görev ve yetkiler verilmiştir. (Zarakolu, 1988)

27 13 B sınıfı hisse senetlerini elinde bulunduran milli bankaların bir bölümü Devlet sermayesi ile kurulduğundan, Merkez Bankası, 1938 den 1964 de kabul edilen 440 sayılı Kanuna kadar iktisadi devlet teşekkülü statüsü içinde görülmüş ve Başbakanlık Denetleme Kurulunun denetimine tabi tutulmuştur. İkinci Dünya Savaşı boyunca artan savunma giderlerinin finansmanı için devletin kredi talepleri ve Merkez Bankası'na borçları artmıştır. Bu dönemde emisyon artmış, buna bağlı olarak mevduat ve kredi artışları meydana gelmiştir. Reel mal ve hizmet artışının, halkın parasal gelirinin üzerinde olması, arasında fiyatlar genel düzeyinin yükselmesiyle sonuçlanmıştır. Fiyatlarda istikrar sağlama amacıyla 1946 yılında devalüasyon yapılmış ancak beklenen sonuç alınamamış, fiyat düzeyi izleyen yıllarda da yükselmeye devam etmiştir. Ülke 1950 lerde yeni bir enflâsyon dönemine girmiş, dış ülkelere olan borçlar artmış ve döviz darboğazına girmiştir. Ekonomide fiyat istikrarının sağlanması ve dış ticarette normal koşullara dönülmesi için çeşitli tedbir alınarak 1958 de Türk Lirası devalüe edilmiştir (Parasız, 1998a). Alınan tedbirlere rağmen Merkez Bankasının Hazinenin finansmanını sürdürmesi, enflasyonun 1959 ortalarında hızlanarak devam etmesine sebep olmuştur. Bu süreçte, Merkez Bankası reeskont oranlarını yükselterek göreli bir fiyat istikrarı sağlayabilmiştir. 1960'larda Banka Kredilerini Tanzim Komitesi kurularak para ve kredi işlerini düzenleme yetki ve sorumluluğu Merkez Bankası ve bu komite arasında paylaştırılmıştır. Merkez Bankası na reeskont oranını tespit etme yetkisi, komiteye ise kanuni karşılık oranlarının tespiti, banka kredilerini düzenleyici tedbirler alma yetki ve sorumluluğu verilmiştir yılları arasında göreli fiyat istikrarının sağlanmasına rağmen üçüncü bir devalüasyonun önüne geçilememiştir. Dış ticaret açıklarının artması ve döviz darboğazına girilmesi sonucu 1970 te Türk Lirası yeniden devalüe edilmiştir. Bu gelişmeler sonucunda, 1970 te kabul edilen 1211 sayılı Kanunla ülke ekonomisinin gelişmesinde daha aktif rol oynayabilmesi için gerekli para politikası araçları ile donatılarak T.C, Merkez Bankası'nın yetki ve sorumlulukları, organizasyon biçimi yeniden düzenlenmiştir (Zarakolu, 1988). Planlı kalkınmanın başlatıldığı bu dönemde anonim şirket statüsünü koruyan Banka'nın sermayesi 15 milyon liradan 25 milyon liraya yükselmiştir. Devletin Merkez Bankası sermayesi ve yönetimine daha geniş oranda katılımı sağlanmış, 1211 sayılı Kanun un 8 inci maddesine göre, Hazineye ait olan A sınıfı hisse senetleri, Banka

28 14 sermayesinin % 51 inden aşağı düşmemesi zorunluluğu getirilmiştir. Bu kanunla T.C. Merkez Bankasının para ve kredi politikasında görev ve yetkileri arttırılması amacıyla Banka Kredilerini Tanzim Komitesi'nin görev ve yetkileri Bankaya devredilmiştir. Para ve kredi işlerinin düzenlenmesinde etkinliği artan Merkez Bankası, 1970'li yıllar boyunca, paranın iç ve dış istikrarının sağlanması amacından uzaklaşmış ve kamu açıklarını finanse eden bir kuruluş durumuna gelmiştir (Parasız, 1998a). 1980'li yıllarda uygulanan istikrar programlarına uyumlu olarak kredi sistemi revize edilmiş ve Bankanın verdiği kamu kredilerinin payı azaltılarak, özel kesimin kredi payı arttırılmıştır. Bu dönemde, gelişmiş ülkelerde 1960'lı ve 1970'li yıllarda başlamış olan dolaylı para politikası araçlarını kullanmak üzere, Merkez Bankası, piyasa ekonomisi anlayışı ile uyumlu olan para programları oluşturmaya çalışmıştır. 1980'lerin ikinci yarısından itibaren, kamu kesimine kullandırılan kısa vadeli avanslar enflasyonda görülen yükseliş eğiliminde önemli bir rol oynamıştır sonrası dönemde kısa vadeli istikrar tedbirleri uygulanmış, bu dönemde günümüz merkez bankacılığının ve finansal piyasa altyapısının oluşmasını sağlayacak çok köklü değişimler gerçekleştirilmiştir (Günal, 2001) yılında reel ücretler artmış, kamu açıkları finansmanı ağırlıklı olarak iç borçlanmayla sağlanmıştır. Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında 32 sayılı Kararla sermaye hareketleri serbestleşmesi ve tam konvertibiliteye geçiş için kambiyo rejiminde değişiklikler yapılmıştır. Para politikası amaçlarına ulaşmak için ekonomik konjonktürdeki gelişmeler çerçevesinde 1989 sonrasında piyasa bazlı araçlar, daha yoğun olarak kullanılmaya başlanmıştır (Çolak, 2002) yılında açıklanan Para Programı hedeflerine ulaşmasına rağmen, 1990'da başlayan Körfez Krizi, Ocak 1991'de Körfez Savaşı'na dönüşünce bankacılık sektörü üzerinde baskı yaratmış, döneminde ekonomik göstergeler hızla bozulmaya başlamıştır. Bu dönemde artan enflasyon ve kurlar tekrar Merkez Bankası kaynaklarına başvurulmasını zorunlu kılmış ve para politikasını etkisiz hale getirmiştir. Bunun diğer bir sonucu, ekonomideki döviz talebi çok hızla büyümüş ve 1994 likidite krizine sebep olmuştur (Uysal, 2004) yılları arasında yüksek enflasyon, finansal istikrarsızlık, dengesiz büyüme, artan iç borç stokuna bağlı olarak yükselen reel faizler ve dış açıklar ekonominin temel sorunları olmuştur. Merkez Bankası nın piyasa bazlı araçları daha

29 15 yoğun olarak kullanmaya başlaması, ekonominin finansal yapısının dışsal şoklara daha duyarlı hale gelmesine yol açmış, buna bağlı olarak da 1990'lı yılların ikinci yarısında ortaya çıkan, 1997 yılında Güneydoğu Asya Krizi, 1998 yılında Rusya Federasyonu Krizi ve 1999 yılındaki Brezilya Krizi ile yine 1999 yılındaki Gölcük ve Bolu Depremleri gibi etmenler, ekonomik göstergeleri olumsuz etkilemiştir (Çolak, 2002). Yükselme eğiliminde olan iç borç stoku ve buna bağlı olarak reel faizlerin özellikle 1999 yılında aşırı artması, para politikası açısından bir istikrar paketinin uygulanmasını zorunlu hale getirmiş ve öncelikle maliyet enflasyonu ile mücadele edebilmek için kur çapası gündeme gelmiştir yılında Uluslararası Para Fonu ile yapılan görüşmelerde yılları arasında uygulanması öngörülen ekonomi politikalarının genel hatlarının yer aldığı mali destekli bir standby antlaşması imzalanmıştır Bu dönemden itibaren para politikası stratejileri önplana çıkmıştır (Uysal, 2004) yılının Kasım ayına kadar, kur çapası göreli olarak başarıyla uygulanmıştır. Kurlar ilan edilen seviyelerde tutulabilmiş ve piyasa faiz oranlarında çok fazla dalgalanmalar olmamıştır yılının Ekim ayından itibaren, finansal sistemin zayıflığı ve yabancı yatırımcıların gelişmekte olan piyasalara bakış açıları ile iç piyasada uygulanan politikaya ilişkin beklentilerin değişmesi, döviz arzında başlayan daralma faiz oranlarında baskı yaratmaya başlamıştır. Aynı yılın Kasım ayının başından itibaren faizler hızla yükselişe geçerken, döviz talebi artmış, bankacılık sisteminde likidite sıkışıklığı yaşanmaya başlanmıştır. Bu gelişmeler piyasada yer alan ekonomik ajanların kur çapasına dayalı programın sürdürülebilirliğine olan güvenlerini kaybetmelerine yol açarak, Şubat 2001 de, Kasım ayına oranla daha derin bir krizi ortaya çıkarmıştır. Sonuç olarak, 2000 yılı istikrar programında amaçlanan makroekonomik hedefler ile gerçekleşmeler arasında sapmalar ortaya çıkmıştır yılı Kasım ve 2001 yılı Şubat aylarında yaşanan kriz ile birlikte 1990 yıllarında ihtiyaç duyulmaya başlanan yapısal reformlar, hızla gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Bu açıdan 2001 yılını merkez bankacılığı açısından da bir dönüm noktası olarak kabul edilebilir. Yaşanan krizlerin ardından temel amaç olarak finansal piyasalarda belirsizliğin azaltılarak faiz ve kurların istikrarı, sürdürülebilir büyüme ortamının temini ve enflasyonla mücadelede makroekonomik politikaların etkin bir şekilde kullanılmasını öngören "Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı" Mayıs 2001 de uygulamaya konulmuştur. Program dâhilinde daha sıkı bir maliye politikası

30 16 öngörülürken, dalgalı kur sistemine geçilmiş ve kısa vadeli faiz oranları üzerinde Merkez Bankası nın etkisi arttırılmıştır. "Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı" Hazinenin dış finansman ihtiyacındaki artış ile enflasyonun hedeflenen düzeyin üzerinde gerçekleşmesi dolayısıyla 2002 yılında yeniden revize edilmiştir. Bu tarihten itibaren Merkez Bankası nın bağımsızlığı tartışmaları gündeme gelirken, enflasyon hedeflemesi ve fiyat istikrarı para politikası uygulamasında temel amaçlar haline dönüşmüştür. Bu şekliyle Merkez Bankası araçlarını, ara hedefleri belirli seviyelerde tutmak yerine, doğrudan nihai amaca yönelik olarak kullanmakta ve ara hedefleri gösterge değişkenler olarak kabul etmektedir Merkez Bankası Bağımsızlığı Bretton Woods sisteminin yıkılmasıyla birlikte başlayan süreçte özellikle sabit kur sisteminin ülkelerin enflasyonla uyumlu politikalar geliştirmesini sınırlandırması ve para politikasını dışsal bir hale getirmesi, parasalcı yaklaşımı önplana çıkarmış ve bunun sonucu olarak dalgalı kur rejimine geçişle birlikte merkez bankalarının para politikası stratejilerinde ve kullandıkları araçlarda önemli değişiklikler meydana gelmişti (Önder, 2005, s.20). Enflasyon hedeflemesinin önplana çıkması ile para otoriteleri makro büyüklüklerin nominal çapa olarak kullanımından vazgeçerek güvenilirlik ve hesap verilebilirlik gibi alternatif nominal çapa kullanımına geçmiş ve güvenilirliği sağlamak için politikalar geliştirirken bağımsızlık tartışmaları da başlamıştır (Süslü ve Bekmez, 2010, s.85). Rogoff un güvenilirlik ile ilgili olarak ortaya koyduğu modelde politikanın bırakılması bir vekile devredilmektedir. Merkez bankası vekil görevini üstlenirken ilk olarak asil ile vekil arasında bu verilen yetki çerçevesini çizen bir vekaletname olacak, ikinci olarak vekil, yetkiyi aldığı asil yani parlamentoya karşı vekalet koşullarına uymak kaydıyla yetkilerini bağımsız olarak kullanabilecektir (Telatar, 2002,s.173). Özel sektör ajanlarının para otoritesinin güvenilirliğini değerlendirmesinde üç kriter kullanılabilir. İlk olarak politika uygulayıcılar tarafından resmi olarak açıklanmış bir enflasyon hedefi varsa özel sektör ajanlarının enflasyon beklentileri veya resmi olarak ifade edilmiş bir hedef bulunmuyorsa beklentiler ile gerçekleşen enflasyon karşılaştırılabilir. Uzun dönem nominal faiz oranları ile uzun dönem devlet tahvili

31 17 faizlerinin karşılaştırılması bir başka kriter olacaktır. Üçüncü olarak özellikle ücret görüşmelerinde işçiler enflasyon beklentilerini ücret pazarlıklarında kullanmıyorlarsa, bu işçilerin vekile, yani merkez bankasına güvendiklerini ifade edecektir (Büyükakın, 2004, s.121).güvenilirlik özellikle enflasyon hedeflemesi stratejisinde önemlidir yılından itibaren Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası bağımsız bir yapıya, özellikle araç bağımsızlığına kavuşturulmuş ve 2005 yılından itibaren enflasyon hedefleme stratejisini belirlemiştir. Bununla birlikte merkez bankası enflasyon hedefini gerçekleştirmek için, hedefini gerçekleştirmede kullanacağı araçları serbestçe seçmesi olarak tanımlanabilecek araç bağımsızlığına sahip olması yeterlidir, amaç bağımsızlığı bir zorunluluk değildir (Öztürk, 2003, s.97). Öte yandan merkez bankası bağımsızlığı ile ilgili bir başka unsur merkez bankasının politika uygularken siyasi otoritenin etkisinden bağımsız olarak uygulaması olup, yasal bağımsızlığa sahip olması anlamındadır (Mishkin, 2008, s.153). Teorik açıdan uygulamada kolay bir strateji olan enflasyon hedeflemesi politika uygulayıcılar tarafından resmi olarak bir hedef açıklandıktan sonra merkez bankası tarafından bir gelişme trendinin tahmin edilmesiyle başlar. Ancak, öncelikli olarak merkez bankasının elinde bir makro model olmalıdır. Tahmin edilen gelişme trendi ile açıklanan hedef arasında ortaya çıkacak fark merkez bankasının uygulayacağı politikanın biçimini belirler. Çıkış noktası rasyonel bekleyişler hipotezi olan enflasyon hedeflemesinin, para artış hızı ile enflasyon arasında doğrudan bir ilişki olduğunu söyleyen Monetarist görüşün ağırlık verdiği politikaları uyguladığı ifade edilebilir (Yiğit, 2009, s.19). Ancak gerek 2005 yılından sonra Merkez Bankası nın enflasyon hedeflemesine geçmesi, gerekse de Monetarist görüşün para çarpanının istikrarlı olduğunu ifade ederek para arzı ile para çarpanı arasında kararlı bir ilişkinin varlığını vurgulaması, öncelikli olarak para çarpanının Türkiye için analizini gerekli kılmaktadır. Bu durum aynı zamanda parasal şokların etkilerini yorumlarken de geçerli olacaktır. Parasal değişimlerin öngörülen sonuçlarının geçerli olması para çarpanının istikrarlı olmasına bağlıdır. Bu yüzden parasal şokların incelenmesine geçilmeden evvel bir sonraki bölümde para çarpanı ele alınacaktır.

32 18 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM PARA ARZI VE POLİTİKA ARAÇLARI Daha önce ifade edildiği gibi Merkez Bankası nın belirlediği politikanın sonuçlarının öngörülebilir olması, ancak parasal taban ile para çarpanı arasındaki ilişkinin kararlığına bağlıdır. Enflasyonun nedeninin toplam arza göre talebin yüksek olması olarak ifade eden Keynesyen görüş, maliye politikalarını önerirken, aynı şekilde para çarpanının faizlere duyarlılığından ötürü para arzının tam olarak Merkez Bankası kontrolünde olmadığını vurgular (Yiğit, 2009, s.20). Bu yüzden Türkiye de parasal değişimlerin incelenmesinden önce para çarpanının ele alınması gereklidir. Merkez Bankası nın politika araçları, çarpan üzerinde doğrudan veya dolaylı etkide bulunur. Zorunlu karşılıklar çarpanın paydasındadır, açık piyasa işlemleri ise emisyonu değiştirerek çarpanı etkiler. Bu yüzden öncelikle kısaca para politikası araçları ele alınacak, sonra para çarpanı ile ilgili teorik açıklamalara yer verilecektir Para Politikası Araçları Merkez bankalarının tanımlanan görevleri genel olarak (Mishkin,2008); Tam istihdamın sağlanması, Ekonomik büyümenin devamlılığın korunması, Finansal piyasalarda istikrarın sağlanması, Döviz kurlarında ve ödemeler bilançosunda istikrarın sağlanması, Fiyat istikrarının korunması olarak, ifade edilebilir. Merkez bankaları yukarıda ifade edilen görevlerini gerçekleştirmeye çalışırken iyi tanımlandığı varsayılan bir amaç fonksiyonundan hareket ederler. Amaç fonksiyonu, ilgili merkez bankasının öncelikli hedefine göre belirlenir. Bu amaç fonksiyonundan hareketle, ikinci olarak ara hedefler ve operasyonel hedefler seçilir (Öztürk, 2003). Daha sonra uygulanacak araçlar, merkez bankasının ekonomiye yönelik algılamalarına bağlı olarak ara hedeflere ulaşmak için kullanılır. Faiz oranı, parasal büyüme ara

33 19 hedeftir. Reeskont oranlarının belirlenmesi, bu ara hedeflere ulaşmak için kullanılan araçlardan birisidir. Ara hedefler nihai hedeflere ulaşmak için seçilirler ve ara hedeflerle nihai hedefler arasında sistematik bir ilişki olduğu varsayılır. Merkez bankaları uzun bir zaman boyunca tam istihdamın sağlanması amacına öncelik vermişlerdir. Bu durumda istihdam(n) ve enflasyonun (π) optimal düzeylerinden sapmalarını da içerecek bir sosyal kayıp veya amaç fonksiyonu( Λ ), Λ t = ( + n ~ ) 2 + χ( π π~ ) 2 n (10) t t t Yukarıdaki ifadede πt pt pt 1, π ~ sosyal olarak istenen enflasyon oranı trendi, χ toplumun istihdam düzeyi istikrarına karşı enflasyon oranı istikrarına verdikleri göreli ağırlıktır (Persson ve Tabellini, 1995). Ancak özellikle 1990 lı yılların başından itibaren merkez bankaları öncelikli hedef olarak enflasyonla mücadeleyi seçmişlerdir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası da, 1998 yılından itibaren enflasyonla mücadeleyi, öncelikli amaç olarak belirlemiştir. Bu durumda enflasyonun bir maliyeti ve beklenmeyen bir enflasyon şokunun pozitif bir getirisi olabileceğini varsayan basit bir amaç fonksiyonu aşağıdaki gibi olacaktır; Z t =a/2(π t ) 2 b t (π t - π e t ) a,b 0 Barro ve Gordon(1983) tarafından önerilen fonksiyonda a/2(π t ) 2 terimi enflasyonun maliyetini, b t (π t - π e t ) terimi ise beklenmeyen enflasyonist bir şokun sonucu elde edilebilecek kazanımları ifade eder. Enflasyonist bir şok, zaman tutarsızlığına işaret ederken, merkez bankasının açıkladığı politikadan sapmasını ifade eder. Bekleyişlerin akılcı olması durumunda sonuç, yalnızca enflasyonda meydana gelen artış olacaktır (Ancak bu, çalışmanın kapsamı dışındadır). Yukarıda sunulan basit iki modelin temelinde örtük olarak yer alan varsayım, enflasyon ile para arzı arasında yakın bir ilişki olduğudur. Merkez bankasının enflasyonist şok yaratması, aslında parasal bir şok yaratması anlamındadır ve merkez bankasının para arzı üzerindeki kontrolünün tam olduğuna işaret etmektedir. Para arzının kontrol edilebilmesi ise para çarpanının istikrarlı ve öngörülebilir olmasını gerektirir. Parasal değişimlerin öngörülen sonuçlarının geçerliliği para çarpanının istikrarlı olmasını gerektirir.