İç Kapak 2012 OLAĞAN GENEL KURUL TOPLANTISI. Yönetim Kurulu Başkanı: Yalçın Kaya

Transkript

1

2 İç Kapak 2012 OLAĞAN GENEL KURUL TOPLANTISI Şirketimizin 2012 yılı Olağan Genel Kurul Toplantısı 28 Mart 2013 tarihinde gerçekleştirildi. Şirketimizin yeni Yönetim Kurulu Üyeleri ve görev dağılımlarının belirlendiği, 2012 yılı değerlendirmelerinin yapıldığı Genel Kurul Toplantısı nda Emniyet Genel Müdürü Mehmet Kılıçlar ve SSM Sanayileşme Daire Başkanı Bilal Aktaş Şirketimizin Yönetim Kurulu Üyeliğine seçildi. Genel Kurul Toplantısı sonrasında düzenlenen akşam yemeğinde, görev süreleri dolan Yönetim Kurulu Üyelerimiz Orhan Aydın, Yeşim Coşar ile Denetim Kurulu Üyelerimiz Mehmet Gül, Levent Şenel ve Uğur Kaylan a Yönetim Kurulu Başkanımız Yalçın Kaya ve Genel Müdürümüz Muharrem Dörtkaşlı tarafından hizmetleri anısına şilt takdim edildi. Genel Kurul Toplantısı sonrasında Şirketimiz yönetimi yandaki haliyle şekillendi. Yönetim Kurulu Başkanı: Yalçın Kaya Yönetim Kurulu Başkan Vekili: Sedat Güldoğan Üyeler: Özden B. Argüz Namık Kemal Çalışkan Hamdi Topçu Mehmet Kılıçlar Bilal Aktaş Soldan Sağa: TUSAŞ Ynt.Krl.Bşk. Yalçın Kaya, TUSAŞ Ynt.Krl. Üyesi Orhan Aydın, Denetim Kurulu Üyeleri Mehmet Gül, Muhammet Levent Şenel, Uğur Kaylan ve TUSAŞ Genel Müdürü Muharrem Dörtkaşlı. Genel Kurul Toplantısı Akşam Yemeği 2 TAI NİN SESİ MAYIS 2013

3 İçindekiler TUSAŞ-Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş. ISSN TAI NİN SESİ 95 İçindekiler... 3 TUSAŞ ADINA SAHİBİ Muharrem DÖRTKAŞLI Yayın Kurulu ndan... 4 SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ Işık TOSUN Yönetim den... 5 YAYIN KURULU Bican ÇELİK (Başkan) Aslıhan ERSAN KARACA Selen YILMAZ Bilge TOKMAKÇIOĞLU Hande ERDEM Nevin ÜÇYILDIZ İDARE YERİ TUSAŞ-Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş. P.K. 18, Kavaklıdere Ankara / TÜRKİYE Tel: (312) Faks: (312) TASARIM, GRAFİK UYGULAMA Etkileşim Grafik Tasarım Tel: (312) BASKI Ankara Ofset İş Geliştirme Faaliyetleri Tasarım ve Mühendislik Faaliyetleri Organizasyon, Fuar ve Sergiler Tesislerimizden Personelimizden Havacılık Tarihi Köşesi Basında TUSAŞ TV de TUSAŞ Sosyal Etkinliklerimiz Ziyaretçilerimiz Aktüel TAI NİN SESİ MAYIS

4 Yayın Kurulu ndan Değerli Paydaşlarımız, Dünyanın önde gelen 50 savunma havacılık şirketi arasında olma yolunda attığımız emin adımlar ile 2012 yılını tamamlamamızın ardından, yepyeni projeler, önemli alanlarda sektörün önde gelen firmaları ile işbirlikleri ve yeni başarılarımızla 2013 yılına Merhaba dedik. Özgün ürünümüz İnsansız Hava Aracı Sistemi ANKA nın kabul sürecini başarı ile tamamlanmasının ardından seri üretim aşamasına gelinmesi, Türk Başlangıç ve Temel Eğitim Uçağı HÜRKUŞ umuzun tüm yer testlerini tamamlaması ve yakın tarihte uçuş testlerine başlayacak olması, T129 ATAK Helikopteri mizin teslime hazır hale gelmesi yeni yılın ilk çeyreğinde bizi heyecanlandıran projelerden yalnızca birkaçı. Yeni yılın ilk güneşli günlerinde biz Savunma Sanayinin en önemli fuarlarından olan 11 inci Uluslararası Savunma Sanayii Fuarı IDEF 13 hazırlıklarımızı sürdürürken, gerçekleştirdiğimiz faaliyetlerimizi bu yeni sayımızda sizlere aktarmaktan büyük mutluluk duyuyoruz. Okumakta olduğunuz sayfalardan keyif almanızı temenni ediyor, bu vesile ile sağlıklı, mutlu, huzurlu ve başarılarla dolu günler geçirmenizi diliyoruz. Ayrıca, sizleri IDEF 13 teki standımıza (Salon: 5, Stand No: 501) Havacılığın Geleceği, Geleceğin Havacılığı na bizzat şahit olmak üzere davet ediyoruz. Saygılarımızla, YAYIN KURULU 4 TAI NİN SESİ MAYIS 2013

5 Yönetim den TUSAŞ Ailesinin Değerli Mensupları, Kıymetli Çalışma Arkadaşlarım; 2012 Yılı Olağan Genel Kurulunu gerçekleştirmiş olarak bu sayımızı yayınlıyoruz. Yani tamamlamış olduğumuz yılın performansına yönelik olarak hissedarlarımızın huzuruna çıktık, görüş ve önerilerini aldık, dağıtılacak kar payı belirlendi, Yönetim Kurulumuzdaki bazı nöbet değişiklikleri kararlaştırıldı ve artık kanunen ihtiyaç duyulmayan Denetim Kurulu Üyelerimizle vedalaşıldı. Şirketimiz için katkı vermiş herkese bir kez daha şükranlarımızı sunuyorum. Toplantının sonunda, hissedarlarımız tüm personelimize tebriklerini ve çalışmalardan duyulan memnuniyetlerinin iletilmesini bizlerden istediler. Hepinizin akıllarına, emeklerine, ellerine sağlık. Katkılarınızla bir yandan milyar dolarlık satış hacmine koşarken, öte yandan özgün hava sistemlerini kendi mühendislerimizle milli olarak geliştirmeye devam ediyoruz. Bundan sonraki süreçte hedefimiz, geliştirdiklerimizi seri üretim ürünü haline getirerek, TSK'mızın ve yurt dışı müşterilerimizin envanterine girmesini sağlamak ve sistemlerin arkasında biz varız diyerek kullanıcılarımızın ürünün ömür devri süresince kafalarının rahat etmesini temin etmek olacaktır. Bu çizgideki gidişimiz son derece güven vericidir. Çok iddialı yeteneklere ve ürün yelpazesine sahip, dünya ölçeğinde saygı duyulan ve listelerin üst sıralarında yer bulan bir şirket olma hedefimize emin adımlarla yürüdüğümüzü söyleyebilirim. Tüm bunları ticari başarılarla bütünleyip, üzerine halka arz gelirlerinin yaratacağı kaynakları isabetli yatırımlara yönlendirebilme becerisini de koyabilirsek varacağımız noktayla ilgili pek çok şey söyleyebiliriz ama ben size kestirmeden bir hedef değişikliği ile başlayabilirim; 2023 yılı ciro hedefimiz olan 2 milyar doları en az 2 kez artırabiliriz. Hepinize kolay gelsin, işleriniz rast gitsin. En iyi dileklerimle sevgiler sunuyorum. Muharrem DÖRTKAŞLI Genel Müdür TAI NİN SESİ MAYIS

6 İş Geliştirme Faaliyetleri SIKORSKY TARAFINDAN YILIN ÜRETİCİSİ ÖDÜLÜNE LAYIK GÖRÜLDÜK Şirketimiz 2012 yılında göstermiş olduğu kaliteli ve zamanında teslimat performans değerleri neticesinde Sikorsky Aircraft tarafından, 2012 Supplier of the Year ödülüne layık görüldü yılında yaptığı sevkiyatlarda, teslimat performansında %99, kalite performansında ise %99,9 luk değerleri elde etmeyi başaran Şirketimiz bu başarı sayesinde, Sikorsky Aircraft, Aerostructure dalındaki 205 tedarikçi firma arasından 2012 Supplier of the Year ödülününe layık görüldü. Yapısal Grup Başkanlığımız tarafından Sikorsky firması için beş değişik model helikopter gövdesine ait kuyruk, kuyruk dikmesi, yatay stabilize, stabilize orta kutusu (centerbox) ve detay parça üretimleri yapılarak ihracatı gerçekleştiriliyor. Sikorsky tedarikcileri arasında Gold Supplier değerlendirmesi için hazırlıklarımızın son aşamada olduğu bu dönemde söz konusu ödülün alınması ayrıca olumlu bir gelişme olarak değerlendirildi. ŞİRKETİMİZE STRATEJİK VİZYON ÖDÜLÜ Türk Asya Stratejik Araştırmalar Merkezi (TASAM) tarafından düzenlenen Stratejik Vizyon Ödülleri töreninde, Şirketimiz Stratejik Vizyon Sahibi Kurum ödülüne layık görüldü. TASAM Stratejik Vizyon Ödülleri, Türkiye nin bölgesinde ve dünyadaki saygın konumunun sürekli yükselmesi için farklı fikirleri, uygulamaları ve bilimsel yaklaşımları ile ülkemizin stratejik vizyonunu paylaşan ve Türkiye yi muasır medeniyet seviyesinin üzerine taşımak için ciddi çabalar sarf eden devlet adamları, siyasetçiler, bürokratlar, iş adamları, kamu kurumları, sanatçılar, gazeteci-yazar ve bilim insanlarının onurlandırılması amacıyla 2006 yılından beri düzenleniyor. Bu yıl 7'ncisi düzenlenen tören, 13 Şubat 2013 tarihinde İstanbul Titanic Business Europe Otel de yapıldı. Törende, Şirketimiz adına ödülü Strateji ve Teknoloji Yönetimi Başkanımız Yılmaz Güldoğan teslim alırken, Savunma Sanayii Müsteşarı Murad Bayar da Stratejik Vizyon Sahibi Bürokrat ödülüne layık görüldü. 6 TAI NİN SESİ MAYIS 2013

7 İş Geliştirme Faaliyetleri ANKARA SANAYİ ODASI NDAN ŞİRKETİMİZE ÖDÜL Ankara Sanayi Odası nın (ASO) kuruluşunun 49 uncu yılı çerçevesinde 27 Aralık 2012 tarihinde Başbakanımız Sayın Recep Tayyip Erdoğan ın da katılımıyla ödül töreni düzenlendi. ASO 1. Organize Sanayi Bölge Müdürlüğü Konferans Salonu nda gerçekleştirilen törene Başbakan Erdoğan ın yanı sıra, Ekonomi Bakanı Zafer Çağlayan, Maliye Bakanı Mehmet Şimşek, Gümrük ve Ticaret Bakanı Hayati Yazıcı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı Faruk Çelik, Ankara Sanayi Odası Başkanı Nurettin Özdebir ve çok sayıda milletvekili katıldı. Törende Şirketimize İhracat ve Kurumlar Vergisi kategorilerinde ödül verildi. Ödülleri Şirketimiz adına törene katılan Strateji ve Teknoloji Yönetimi Başkanımız Yılmaz Güldoğan aldı. ANKARA MARKALAR BULUŞMASI NDA ŞİRKETİMİZE ÖDÜL Şirketimiz, Ankara Ticaret Odası (ATO) tarafından 12 Aralık 2012 de Congresium da düzenlenen Ankara Markalar Buluşması adlı etkinliğe katıldı. Ankara Valisi Alâaddin Yüksel, Ankara Büyükşehir Belediye Başkanı Melih Gökçek, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) Başkanı Rifat Hisarcıklıoğlu, ATO Başkanı Salih Bezci ile firma temsilcileri, iş adamları ve reklam sektörünün önemli isimlerinin katıldığı etkinlikte Strateji ve Teknoloji Yönetimi Başkanımız Yılmaz Güldoğan, Şirketimiz ve ürünlerimizin markalaşma sürecine ilişkin bir sunum yaptı. Söz konusu etkinlikte Ankara nın markalarına, ticari yaşamına ve tanıtımına istihdam alanındaki katkılarından ötürü Şirketimiz ATO tarafından İstihdam Ödülü ne layık görüldü. Ödülü Şirketimiz adına İnsan Kaynakları Başkanımız Oya Tansu aldı. TAI NİN SESİ MAYIS

8 İş Geliştirme Faaliyetleri ÜNİVERSİTE - SANAYİ İŞBİRLİĞİ BÖLGESEL TOPLANTISI NDA ŞİRKETİMİZE ÖDÜL Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından; üniversiteler ile sanayinin el ele vererek, ülkemizin bilim ve teknoloji ile kalkınmasına katkı sağlamak amacıyla düzenlenen ve bu yıl içinde Türkiye nin her bölgesinde gerçekleştirilmesi planlanan organizasyonların ilki 17 Ocak 2013 tarihinde ASO 1. Organize Sanayi Bölgesinde gerçekleşti. Düzenlenen organizasyonda Şirketimiz TÜBİTAK ve KOSGEB destekleri kapsamında ödüle layık görüldü. Ödülü Genel Müdürümüz Muharrem Dörtkaşlı, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanı Nihat Ergün ün elinden aldı. FOKKER G650 SÖZLEŞME DEĞİŞİKLİK İMZA TÖRENİ Şirketimiz Yapısal Grup Başkanlığı tarafından yürütülen, Gulfstream G650 Gövde Panelleri Programı kapsamında, Şirketimizin göstermiş olduğu yüksek performans neticesinde, Aralık 2012 den bugüne değin Fokker firması tarafından sağlanan malzemelerin tedarik ve yönetim sorumluluğunun TUSAŞ a transfer edilmesi için görüşmelere başlanmıştı. Fokker ile yapılan mutabakat sonucunda, mevcut sözleşmemiz malzeme tedarikini de içerecek şekilde revize edildi. İlgili sözleşme revizyonu 12 Şubat 2013 tarihinde, Fokker Tedarik Zinciri Yönetimi Başkanı Toine Verbruggen ve Şirketimiz Yapısal Grup Başkanı Bekir Ata Yılmaz ın katıldığı törenle imzalandı. Tesislerimizde gerçekleşen törende imzalanan sözleşme revizyonu ile toplam program bedeli 14,5 Milyon Dolar artmış oldu. 8 TAI NİN SESİ MAYIS 2013

9 İş Geliştirme Faaliyetleri ŞİRKETİMİZ İLE YEPSAN ARASINDA SAC METAL VE TALAŞLI İMALAT PARÇA ÜRETİMİ ALT SÖZLEŞMESİ İMZALANDI Şirketimiz ile YEPSAN Savunma Sanayi ve Havacılık A.Ş. arasında Sac Metal ve Talaşlı İmalat Parça Üretimi Alt Sözleşmesi imzalandı. 25 Aralık 2012 tarihinde YEPSAN ın Bursa da bulunan tesislerinde gerçekleşen törene; Vali Yardımcısı Adnan Çakıroğlu, AK Parti Bursa Milletvekili Tülin Erkal Kara, CHP Bursa Milletvekili Turhan Tayan ve AK Parti İl Başkanı Sedat Yalçın olmak üzere birçok üst düzey yetkili katıldı. İmza töreni öncesi düşüncelerini paylaşan YEPSAN Savunma Sanayi ve Havacılık A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanı Mehmet Baş, Hayata geçireceğimiz 20 Milyon TL yi aşacak olan yeni yatırımlarımız sayesinde ülkemizin 2023 vizyonunda hedef olarak belirlenen yerli savunma sanayi payının arttırılmasına da katkı sağlamış olacağız dedi. Baş, imzalanan sözleşmede emeği geçen herkese teşekkürlerini iletti. Törende bir konuşma yapan Şirketimiz Genel Müdürü Muharrem Dörtkaşlı, Bursa nın savunma sanayi alanında köklü bir alt yapısının olduğunu belirterek, Türkiye nin önemli sanayi merkezlerinden biri olan Bursa da savunma sanayisine yönelik bir adım atıyoruz. YEPSAN ile hayata geçireceğimiz anlaşma ile sac şekillendirme grubu parçalarının, %93'ü burada üretilecek dedi. Sadece Ankara ya fabrika kurarak havacılık sektörünün oluşmuş sayılmayacağını sözlerine ekleyen Dörtkaşlı, Bunu Anadolu ya yaymak gerekiyor. Verimlilik için Her şeyi ben fabrikadan yaparım mantığından kurtulmak lazım. Savunma sanayisindeki kabiliyetleri diğer sektörlere yayabilirsek cari açığı azaltabileceğimize ve 500 Milyar Dolarlık ihracat hedefine önemli bir katkı koyacağımıza inanıyoruz dedi. ERCİYES LİNK-16 ALT SÖZLEŞMESİ İMZALANDI Şirketimiz ile MilSOFT Yazılım Teknolojileri A.Ş arasında, Erciyes C-130 Aviyonik Modernizasyon Programı Link-16 Taktik Veri Linki İşlemcisi (TVLİ) Alt Sözleşmesi imzalandı. 26 Aralık 2012 tarihinde Şirketimiz tesislerinde düzenlenen törenle imzalanan alt sözleşme ile; Şirketimiz ana yükleniciliğinde yürütülmekte olan Türk Hava Kuvvetleri Komutanlığı C-130 ulaştırma uçaklarının aviyonik modernizasyonu kapsamında MilSOFT firması tarafından TVLİ yazılım ve donanımının geliştirilmesi, TUSAŞ ve kullanıcı tesislerindeki test ve doğrulama işlemlerinin yapılması, TVLİ nin uçak üzerine entegrasyonu aşamasında TUSAŞ a teknik destek sağlanması, TVLİ ile ilgili teknik dokümantasyonun oluşturulması faaliyetleri gerçekleştirilecek. TAI NİN SESİ MAYIS

10 İş Geliştirme Faaliyetleri ŞİRKETİMİZ İLE ÜNİVERSİTELER ARASINDA EĞİTİM VE ARAŞTIRMA AMAÇLI OLARAK AKADEMİK İŞBİRLİĞİ PROTOKOLLERİ İMZALANDI KARA HARP OKULU Şirketimiz ile Kara Harp Okulu (KHO) Savunma Bilimleri Enstitüsü (SAVBEN) arasında gerçekleştirilen Ar-Ge ve eğitim işbirliği protokolü 28 Ocak 2013 tarihinde imzalandı. Tesislerimizde düzenlenen bir törenle savunma, havacılık ve uzay alanlarında, Genel Müdürümüz Muharrem Dörtkaşlı ve Kara Harp Okulu Komutanı Tümg. Yılmaz Uyar tarafından imzalanan protokol ile KHO-SAVBEN ile Şirketimiz arasında ortak Ar-Ge, öğrenim ve akademik çalışmaların gerçekleştirilebilmesi için karşılıklı eşgüdüm sağlanması ve tarafların birbirlerinin imkan ve olanaklarından azami ölçüde faydalanılmasına ilişkin koşullar ana hatlarıyla düzenlendi. NİĞDE ÜNİVERSİTESİ 5 Mart 2013 tarihinde Niğde Üniversitesi nde gerçekleştirilen törende akademik işbirliği protokolü, Strateji ve Teknoloji Yönetimi Başkanımız Yılmaz Güldoğan ile Niğde Üniversitesi Rektörü Prof. Adnan Görür tarafından imzalandı. Protokol İmza Töreni nin ardından Niğde Üniversitesi Mühendislik Fakültesi içinde yer alan plazma, yakıt pili ve gömülü sistemler laboratuvarlarında kısa incelemelerde bulunularak yapılan çalışmalar ile ilgili bilgi alındı. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ 5 Nisan 2013 tarihinde Süleyman Demirel Üniversitesi nde gerçekleştirilen törende protokole, Şirketimiz adına Strateji ve Teknoloji Yönetimi Başkanı Yılmaz Güldoğan ve Teknoloji Yönetimi Müdürü Serdar Gökpınar, Süleyman Demirel Üniversitesi adına ise Rektör Prof.Dr. Hasan İbicioğlu ve Rektör Yardımcısı Prof.Dr. İskender Akkurt imza attı. İmzalanan Protokol ile Üniversite - Sanayi İşbirliği sağlanan taraflar arasında, ileriye dönük ortak Ar-Ge faaliyetleri ve Süleyman Demirel Üniversitesi öğrencilerinin akademik proje çalışma olanakları hakkında düzenlemeler yapıldı. BİLKENT ÜNİVERSİTESİ 9 Nisan 2013 tarihinde Tesislerimizde gerçekleştirilen imza törenine Genel Müdürümüz Muharrem Dörtkaşlı, Strateji ve Teknoloji Yönetimi Başkanı Yılmaz Güldoğan, Bilkent Üniversitesi Rektörü Prof.Dr. Abdullah Atalar ile Üniversite Başkan Yardımcısı ve Makine Mühendisliği Bölüm Başkanı Prof.Dr. Adnan Akay katıldı. SABANCI ÜNİVERSİTESİ Şirketimiz ile Sabancı Üniversitesi arasında eğitim ve araştırma amaçlı olarak akademik işbirliği protokolü 15 Nisan 2013 tarihinde imzalandı. Tesislerimizde gerçekleştirilen imza töreninde protokole, Genel Müdürümüz Muharrem Dörtkaşlı, Strateji ve Teknoloji Yönetimi Başkanımız Yılmaz Güldoğan, Teknoloji Yönetimi Müdürümüz Serdar Gökpınar, Sabancı Üniversitesi Rektör Yardımcısı Prof.Dr. Hasan Mandal ile Mühendislik ve Doğa Bilimleri Fakültesi Dekanı Prof.Dr. Yusuf Menceloğlu katıldı. Gerçekleştirilen üniversite-sanayi işbirliği protokolü çerçevesinde Sabancı Üniversitesi ile Şirketimiz arasında, ileriye dönük proje beklentileri üzerine ön çalışmalar tamamlanmış ve karşılıklı araştırma geliştirme, proje destek ve akademik faaliyetlerin düzenlenmesine yönelik konumlandırmanın kapsamı genel hatlarıyla şekillendirildi. 10 TAI NİN SESİ MAYIS 2013

11 Tasarım ve Mühendislik Faaliyetleri ANKA KABUL TESTLERİNİ TAMAMLADI ANKA 20 Ocak 2013 ve 22 Ocak 2013 tarihlerinde gerçekleştirdiği uçuşlarla kabul test sürecini tamamladı Şirketimiz tarafından geliştirilen ve 30 Aralık 2010 tarihinden bu yana uçuş testlerine devam edilen ANKA İnsansız Hava Aracı Sistemi, 20 Ocak 2013 Pazar günü ve 22 Ocak 2013 Salı günü yaptığı uçuşlarla kabul test sürecini tamamladı. Pazar sabahı başlanan uçuş, 200 km lik link menzili ve 18 saat uçuş süresi gösterimi yapılmasının ardından Pazartesi gece yapılan otomatik inişle başarıyla tamamlandı. Konya istikametinde kts hızlara varan rüzgar koşulları altında yapılan menzil uçuşunda veri linki üzerinden Esenboğa Meydanı ile temas ve koordinasyon da sağlandı. Yapılan uçuşlarda gece koşullarında otomatik kalkış ve iniş gösterimi yapıldı. Geçtiğimiz Ekim ayından bu yana Savunma Sanayii Müsteşarlığı ve Hava Kuvvetleri Komutanlığı (Hv.K.K.) temsilcilerinin katılımıyla sürdürülen kabul sürecinde 130 a yakın yer ve uçuş test prosedürü başarıyla gerçekleştirildi ve sistemin göreve hazır olduğu görüldü. Aralık 2010 da yapılan ilk uçuşundan bu yana 90 ın üzerinde sortide toplam 140 saatin üzerinde uçuş yapılan ANKA İHA sisteminde ft e varan uçuş irtifalarında motor, iniş takımı, çevre kontrol, buzdan koruma gibi temel hava aracı alt sistemlerinin yanı sıra gece/gündüz görüş sağlayan kamera, hava telsizi, veri kayıt sistemi gibi göreve yönelik sistem ve ekipmanın da uygun performansta çalıştığı görüldü. Hava Aracı nın otomatik kalkış/iniş, seyrüsefer ve arama paterni kabiliyetleri zorlu hava koşullarında da denendi. Hv.K.K. ihtiyacı için 10 adet sistemin seri üretimine yönelik çalışmalar devam ediyor. TAI NİN SESİ MAYIS

12 Tasarım ve Mühendislik Faaliyetleri 2012 YILINDA ŞİRKETİMİZ 104 UÇAK TESLİMATI GERÇEKLEŞTİRDİ 2012 Yılında Şirketimiz, Hava Kuvvetleri Komutanlığı na; F-16 Modernizasyonu Seri Montaj Programı kapsamında 44 adet F-16, Öncel IV Programı kapsamında 24 adet F-16, Temel Eğitim Uçağı Programı kapsamında 16 adet KT- 1T, T-38 Aviyonik Modernizasyon Programı (ARI) kapsamında beş adet T-38, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı na; Meltem II Programı kapsamında iki adet CN-235 ve Pakistan Hava Kuvvetleri ne PD II Programı kapsamında 13 adet F-16 olmak üzere toplamda 104 uçak teslim etti. F-16 Modernizasyonu Seri Montaj Programı 149 uçağın TUSAŞ ta, 16 uçağın TUSAŞ teknik desteğinde 1.HİBM Komutanlığı nda olmak üzere 165 adet F-16 uçağının Aviyonik Modernizasyonunu kapsayan programın Sözleşmesi Ağustos 2009 da imzalanmıştır. Modernize edilen ilk uçak Eylül 2011 de teslim edilmiş olup 165 uçaklık modernizasyon programının Haziran 2014 te tamamlanması hedeflenmiştir. Program kapsamında 2012 yılında 44 uçak modernize edilerek Hv.K.K.lığı na teslim edilmiştir. Öncel IV Programı 30 adet geliştirilmiş Blok-50+ F- 16 uçağının nihai montaj, uçuş test işlemleri ve teslimatını kapsayan programın Sözleşmesi Kasım 2008 de imzalanmıştır. Üstün bir performans ile yürütülen ve tamamlanan programda 2011 yılında altı F-16 uçağı, 2012 yılında ise 24 F-16 uçağı Hv.K.K.lığı na teslim edilmiştir. Pakistan Hava Kuvvetleri ne F-16 Modernizasyon Programı Pakistan Hava Kuvvetleri ne ait 41 adet Blok-15 F-16 uçağının Mid Life Upgrade aviyonik ve Falcon- Star yapısal modernizasyonu ile ilgili Sözleşme, Haziran 2009 da, Pakistan Savunma Bakanlığı ve TUSAŞ arasında imzalanmıştır. Modernizasyonu tamamlanan ilk uçağın teslimatı Ocak 2012 de gerçekleşmiş olup 41 uçaklık modernizasyon programının Ekim 2014 te tamamlanması hedeflenmiştir. Program kapsamında 2012 yılında 13 uçak modernize edilerek Pakistan Hava Kuvvetleri ne teslim edilmiştir. T-38 Uçakları Aviyonik Modernizasyonu (ARI) Projesi Sözleşmesi Temmuz 2007 de Savunma Sanayii Müsteşarlığı (SSM) ile TUSAŞ arasında imzalanan T-38 Aviyonik Modernizasyon (ARI) Programı çerçevesinde, Hava Kuvvetleri Komutanlığı nın (Hv.K.K.) envanterinde bulunan T-38 uçaklarının modernize edilmesi amaçlanmaktadır. SSM ile imzalanan sözleşme gereği 20 Eylül 2007 tarihinde yürürlüğe giren T-38 Uçakları 12 TAI NİN SESİ MAYIS 2013

13 Tasarım ve Mühendislik Faaliyetleri Aviyonik Modernizasyonu (ARI) Programı 55 uçağı kapsamaktadır. Bunlardan beş adedi TUSAŞ tesislerinde modernize edilmiş olup, kalan 50 uçağın modernizasyon işlemleri ise 1 inci HİBM.K.lığı/Eskişehir tarafından gerçekleştirilmektedir. Modernizasyon için gereken Grup- A Ham Malzeme ve Grup-B Kitleri ile eğitim, teknik veri paketi ihtiyacı TUSAŞ tarafından sağlanmaktadır. Ayrıca TUSAŞ, modernizasyon sonrasında uçakların uzun süre Entegre Lojistik Desteği ni de sağlayacaktır. TUSAŞ tesislerinde modernize edilerek teslimatı gerçekleştirilen T38M uçaklarına ilişkin; 1'inci ve 2'nci Prototip uçaklar, Nisan 2012'de, 1 inci Seri Faz Uçağı Ağustos 2012 de, 2'nci Seri Faz Uçağı Haziran 2012'de, 3'üncü Seri Faz uçağı Aralık 2012'de teslim edilmiştir. Proje kapsamında Grup A Kiti Ham Malzemeleri teslimatı tamamlanmıştır. Grup B kitlerine yönelik dokuz parti sevkiyat tamamlanmış olup, 2013 yılı içerisinde kalan iki parti sevkiyatın tamamlanması planlanmaktadır. Temel Eğitim Uçağı (TEU) Projesi Proje, 40 adet KT-1T uçağının TUSAŞ-KAI ortak üretimi olarak TEU programı kapsamında SSM tarafından tedarik işlemlerinden oluşmaktadır. I. Aşama: İlk beş uçak KAI tesislerinde üretilmiş, uçuş ve eğitim faaliyetleri tamamlandıktan sonra demonte edilerek TUSAŞ a sevki Ağustos 2010 tarihinde gerçekleştirilmiştir. Uçaklar, TUSAŞ tesislerinde KAI tarafından monte edilerek teslimatları 2010 yılı sonu itibari ile tamamlanmıştır. II. Aşama: 35 adet seri imalat uçağının Kanat haricinde tüm detay parça imalatı, alt montajı, komponent, kablo donanımı, nihai montaj, yer ve uçuş test işlemleri TUSAŞ tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu kapsamda 27 Şubat 2013 tarihi itibari ile 16 adedi 2012 yılı içerisinde olmak üzere toplamda 35 adet uçak Hv.K.K.lığına teslim edilmiştir. Uçak teslimatları tamamlanmış olup, sözleşme kapatma çalışmaları devam etmektedir. TAI NİN SESİ MAYIS

14 Tasarım ve Mühendislik Faaliyetleri T129 ATAK HELİKOPTERİ GÖREVE HAZIR Şirketimiz tarafından yürütülen, 10 yılı aşkın bir süredir devam etmekte olan ATAK Programı, geçmişte yaşadığı platform seçimi ve müzakere süreciyle, bünyesinde birçok ilki barındırıyor. Kara Kuvvetleri Komutanlığı nın ihtiyacı olan 59 adet kesin, 32 adet opsiyonel Taarruz/Taktik Keşif Helikopteri nin, kullanıcı ihtiyaçları doğrultusunda özgünleştirilip, üretilmesi ve entegre lojistik destek sağlanmasına yönelik olarak 7 Eylül 2007 tarihinde SSM ile TUSAŞ, Aselsan ve AgustaWestland arasında imzalanan sözleşmenin 2 Temmuz 2008 tarihinde yürürlüğe girmesi ile ATAK Programı başladı ve Şirketimiz bu program sayesinde, uluslararası alanda söz sahibi olabilecek, aynı zamanda güçlü bir silah olan modern ve kritik bir helikopterin fikri mülkiyetine ortak oldu. Bundan böyle T129 olarak anılan helikopterin diğer ülkelere satışlarında Şirketimiz, Türkiye nin ATAK Programı nda sahip olduğu iş payını gerçekleştirecek olup, tüm dünyada ürünün satış haklarına sahiptir. Özellikle kendi geliştirdiğimiz sistemlerin de etkisiyle, T129 helikopteri dünyanın en gelişmiş taarruz helikopterlerinden biri durumuna geldi. Özgün Teknoloji ve Alt Sistemler Ulusal olanaklarla geliştirilen özgün silah ve aviyonik sistemlerinin, tamamen Türk mühendis ve teknisyeninin katkılarıyla helikoptere entegre edilecek ve bu yöntemle platform hâkimiyeti en üst seviyeye çıkacak, ileride gündeme gelebilecek her türlü modifikasyonu kendi gücümüzle helikopter üzerinde gerçekleştirme olanağımız olacaktır. Bu bağlamda, Türk Silahlı Kuvvetleri nin ana silah sistemlerinden biri olacak olan Taarruz/Taktik Keşif Helikopteri, bu proje kapsamında yerli sanayimizin ürüne hâkim olduğu bir program modeli ile tedarik ediliyor. T129 ATAK Helikopteri, beş palli rotor sistemi, tekerlekli iniş takımları, güçlü ve ileri teknoloji LHTEC-CTS 800 motoru, yeni nesil hedef tespit sistemi, entegre kask sistemi, etkin, hassas ve özgün silah sistemleri, sayısal kokpit mimarisi, görev bilgisayarları ve gelişmiş uçuş ve atış kontrol sistemleri ile yüksek manevra ve uçuş kararlılığına, sıcak ve yüksek irtifa koşullarında üstün performansa, üç saat havada kalış ve uzun menzile ve her türlü hava koşullarında gündüz/gece harekât icra etme kabiliyetine sahip. Yüksek performansı, üstün manevra kabiliyeti, asimetrik silah yükü, düşük görüş, ses ve radar silueti, yüksek seviyede darbeye mukavemeti ve balistik toleransı T129 helikopterine çok çeşitli muharebelerde çok yönlü üstün harekât yeteneği kazandırıyor. ATAK Programının Ana Yüklenicisi olan Şirketimiz, Program ve Sözleşme Yönetimi, Sistem Entegrasyonu, Üretim, Mühendislik ve Entegre Lojistik Destek alanlarında iş payına sahip. Programda alt yüklenici olan AgustaWestland firması ise, temel helikopterin yeni motor entegrasyonu, gövde ve aktarma organı tadilatları, kuyruk rotor pali tasarımı, üç adet prototip imali (kendi iş payının uygulanmasına yönelik prototipler) ve modifikasyonu ile üretim alt yapısının Şirketimize aktarılmasından sorumlu. Programın diğer alt yüklenicisi olan Aselsan ise, helikopterin görev teçhizatının geliştirilerek, laboratuar ortamında entegrasyonu, Roketsan firması Cirit Füzesi ve Lançeri ile UMTAS Füzesinin tasarım ve üretiminden sorumlu. 14 TAI NİN SESİ MAYIS 2013

15 Tasarım ve Mühendislik Faaliyetleri Üretim ve Mühendislik Faaliyetler ATAK Programı kapsamında Şirketimiz tarafından mühendislik faaliyetleri kapsamında, sistem/ekipman yerleşimi, kablaj tasarımı, kokpit yerleşimi, aviyonik sistem entegrasyonu, silah ve elektronik harp sistemlerinin entegrasyonu, sistem entegrasyon laboratuarı testleri, yer/uçuş testleri, kalifikasyon süreci ve lojistik sistemin tasarımı gerçekleştiriliyor. Üretim faaliyetleri ise; üç adet prototip helikopterin ve 48 adet T129 ATAK Helikopteri nin üretimi, nihai montajı, uçuş/yer testleri ve teslimatıdır. Entegre lojistik destek faaliyetleri ise; yedek parça tedariği ve yönetimi, garanti yönetimi, kullanıcı üslerinde yerleşik teknik destek sağlanması, helikopterin ömür devri boyunca teknik dokümantasyonunun güncellenmesi ve pilot-bakım personeli eğitimleridir. T129 Hazır Kıta Türk Kara Kuvvetleri ne en kısa sürede teslim edilmesi için yürütülen yoğun çalışmalar neticesinde, platform seviyesi gerçekleştirilen yer, uçuş ve atış testlerinin kapsamında bugüne kadar, tüm prototipler üzerinde toplam saat üzerinde uçuş, elektronik harp sistemi, hareketli top, ve güdümsüz roketlerin entegrasyonu maksadıyla adet top, 900 adet roket ve 500 adet flare atışı yaklaşık olarak 100 sorti olarak icra edilen test uçuş ve atışları ile yapıldı. Program kapsamında sonraki aşamada Stinger, UMTAS ve CİRİT füzelerinin entegrasyonu maksadıyla yaklaşık 250 sorti uçuş gerçekleştirilecek. Tüm bu yönleriyle; Kara Kuvvetleri Komutanlığı, göstermiş olduğu sabrı Egemen bir ürüne sahip olarak, envanterinde kaldığı sürece sürekli gelişim modelini ilk elden yerli sanayine tasarlatıp ürettirebilecek alt yapıyı sağlamış olacaktır. Türk Havacılık ve Savunma Sanayii nde atılmış büyük bir adım olarak da nitelendirebileceğimiz T129 ATAK Helikopteri, ülkemize ve Türk Silahlı Kuvvetleri ne stratejik anlamda önemli bir güç katacaktır. Kabul sürecinin de tamamlanmasını müteakip, T129 ATAK Helikopteri 2013 yılı içerisinde Türk semalarındaki yerini alacaktır. TAI NİN SESİ MAYIS

16 Tasarım ve Mühendislik Faaliyetleri HELİKOPTER MODERNİZASYONU MOCK-UP GELECEĞİN KOKPİT PROJESİ 1970 lerde ortalama bir ticari uçak kokpitinde 100 den fazla mekanik enstrüman ve kontrol bulunmakta ve hava araçları en az üç personel ile uçurulabilmekteydi. O yıllarda LED ekranlara dayanan full glass cockpit kavramı ortaya atıldı ve böylece elektronik gösterge kavramı havacılığa girmiş oldu ların sonunda ise LCD ler yoğun olarak kullanılmaya başlandı. Daha güvenli, okunabilir ekranlarla beraber pilot farkındalığı, verimlilik ve güvenlik arttı, pilot iş yükü azaldı. Bunun sonucunda ise uçuş ekibi iki kişiye indirildi. Günümüzde ise hava araçlarında elektronik donanımın, aviyonik cihaz çeşitliliğinin ve aviyonik cihazlardan sağlanan bilginin artmaya başlaması sonucunda pilotlar üzerindeki iş yükü de tekrar çoğalmaya başlamıştır. Gelen çok yoğun bilgiyi sunmak ve bu cihazların tamamını uçuş güvenliğini riske atmadan kontrol edebilmek için yeni kullanıcı ara yüzlerine ihtiyaç duyulmaya başlanmıştır. Havacılık için modern kullanıcı ara yüzlerinin 2020 yılına kadar ulusal ve uluslararası otoriteler tarafından tanınması, yeni veya revize standartlar içinde yer bulması ve kalifiye ekipmanlar olarak hayata geçmesi öngörülmektedir. Bu çerçevede Şirketimiz Helikopter Grup Başkanlığı bünyesinde başlatılan çalışma ile, Şirketimizin 25 yıllık havacılık birikimlerinin sentezlenmesi sonucu 2020 lerde uçacak hava taşıtlarında, uygulama bulabilecek bir tasarım olan Helikopter Modernizasyonu Mock-Up konsept gösterim seviyesinde ortaya koyulmuştur. Helikopter Modernizasyonu Mock-Up aşağıdaki ana fikirleri temel almaktadır; Büyük ve uyarlanabilir dokunmatik ekran ve paneller Büyük bir görüş alanı Daha az mekanik kontroller Daha az karmaşık Daha hızlı ve basit pilot işlemleri Kolay öğrenilebilir, yönlendirici Gereği kadar ve gerektiğinde bilgi Artırılmış farkındalık Hava araçları için genel çözümler, kolay intibak Fly-by-wire (Elektronik kumanda) Bu kokpitte, uçuş veya harekâtın o anki durumuna bağlı olarak pilota gereği kadar bilgi gösterilecektir. Hava araçları için genel bir çözüm olarak sunulacak, kokpit ve kontrollerin birbirine benzemesi sonucunda pilotlar için daha kolay intibak imkanı sağlanacaktır. Helikopter Modernizasyonu Mock-Up, ekipman değişikliği ve ilavelerinde veya kullanıcı ihtiyaçlarının değişimi sonucunda kokpitte mekanik değişiklikler yapılmasının önüne geçmekte, sadece ekran ve dokunmatik panel tasarımlarının yazılımsal olarak değiştirilmesi ile ihtiyaçların karşılanmasını mümkün kılmaktadır. Bu alt yapıyı oluşturmak amacıyla aşağıdaki teknolojiler Helikopter Modernizasyonu Mock-Up a entegre edilmektedir. Dokunmatik Tek Parça Ekranlar ana görüntüleme ortamıdır. Tasarımda ve kullanımda esneklik sağlar, yazılımsal olarak uyarlanabilir. Geniş görüntüleme alanı vardır ve göstergeler arası bırakılan boş alanlar değerlendirilir. Pilot dostudur, yönlendirici ve bilgilendiricidir, öğrenmesi ve alışması kolaydır. Teminde ve bakımda maliyet etkindir. Duruma göre bilgi sağlar, karmaşık değildir. Pilotlar kendilerine göre ekran düzenlemesi yapabilir. Dokunmatik Saydam LCD Görüş alanını kısıtlamadan görüntüleme alanını artırır. Projeksiyonsuzdur. Çok Sayfalı Dokunmatik ( Haptic Etkileşimli) Paneller Yeniden programlanabilir / tasarlanabilir. Birden fazla panel aynı alandadır. Yönlendirici, bilgilendiricidir. Yeni cihaz eklendiği durumda sadece mevcut bir panelde yazılımsal değişiklik yapılarak arayüz hazırlanır. Çok Fonksiyonlu Dokunmatik KDU Klavye kullanımı gerekmediği durumlarda bir panel veya dokunmatik ekran olarak kullanılır. Çok sık kullanılmayan klavyenin sürekli kokpitte yer kaplaması engellenir. Dil ve tuş dizilimi değiştirilebilir. Sadece basılabilecek tuşlar görüntülenerek veri girişinde yönlendirme yapılır. Akıllı WCA (Uyarı/İkaz) Panelleri Yönlendiricidir: Her bir uyarı/ikaz için olası işlemleri adım adım önerir ve pilot doğrudan bu panel üzerinden gerekli işlemi yapabilir. Pilotun diğer panel ve cihazları kullanması gerekmez. Bilgilendiricidir: Her bir uyarı/ikaz sonrası ilgili acil durum prosedürü istenirse pilota gösterilir. Hareket Algılama El, bilek ve parmak hareketleri ile komut iletimi. Ses Algılama Kafa Takip Destekli 3D HMD Sürekli 360 o 3D Görüntüleme ve Kayıt Tek kamera vardır. Birden fazla pilotun ve varsa yolcuların aynı anda görüntünün değişik bölümlerini izleyebilmesi imkânı vardır. Yer istasyonuna, pilotların izlediği kısımdan bağımsız olarak görüntünün istenen kısmının gönderilmesi mümkündür. Debriefing için sürekli olarak 360 o kayıt yapılır. Bu kayıt yer istasyonunda o an uçuluyormuş hissi ile izlenebilir. Artırılmış Gerçeklik (Augmented Reality) Uçuş noktaları, rota, coğrafik nesneler, sınırlar, bölgeler, önemli askeri / sivil noktalar, diğer hava / kara / deniz araçları gerçek görüntü üzerinde canlı olarak işaretlenir ve etiketlenir. Sanal Gerçeklik (Virtual Reality) 3D görüntüleme ortamı içinde kafa, el ve parmak hareketleri ile gezinme ve işlem yapma imkânı sunulur. Uçuş sırasında veya uçuş sonrası kullanım imkânı vardır. 16 TAI NİN SESİ MAYIS 2013

17 Tasarım ve Mühendislik Faaliyetleri YÜKSELEN DEĞER: ANKA Şirketimiz tarafından geliştirilen ANKA İnsansız Hava Aracı Sistemi, orta irtifa uzun dayanım performansı gösteren, sınıfının geliştirme aşamasını tamamlayarak müşteri onayı almış ender sistemlerinden biri olmuştur. Barındırdığı ileri teknoloji, milli çözümler ile sadece bir ürün geliştirme projesi olmayan ANKA, aynı zamanda milli insansız sistemler teknolojisinin de kurulmasının hedeflendiği bir proje olarak ortaya çıkmıştır. Proje kapsamında 150 e yakın tasarım mühendisi ile sürdürülen çalışmalar, 2010 yılının son günlerinde gelinen uçuş test aşaması ile en yoğun dönemine girmiştir. İki yılı bulan uçuş test süreci boyunca 150 uçuş saatini aşkın test icra edilmiş ve sistemin farklı ortam ve çevre şartlarında kalifikasyonu tamamlanmıştır. Bu testler kapsamında 100 e yakın sortide ft e varan uçuş irtifalarında motor, iniş takımı, çevresel kontrol, buzdan koruma gibi temel Hava Aracı alt sistemlerinin yanı sıra gece / gündüz görüş sağlayan kamera, hava telsizi, veri kayıt sistemi gibi göreve yönelik sistem ve ekipmanın da uygun performansta çalıştığı görülmüştür. Hava Aracı nın otomatik kalkış / iniş, seyrüsefer ve arama paterni kabiliyetleri zorlu hava koşullarında denenmiştir. Hava Aracı komuta ve kontrolü, proje kapsamında geliştirilen Yer Kontrol İstasyonu üzerinden gerçekleştirilmiştir yılının son aylarında başlayan kabul testlerinde sistemin muayene, yer testi ve uçuş testini içeren 122 adet prosedür içeriğinde 1654 test adımdan oluşan kabul muayene işlemleri başarı tamamlanmış ve sistemin SSM ve Hv.K.K.lığı temsilcileri tarafından kabulü yapılmıştır. Bu uçuşlar sırasında sistemin temel tasarım kriterleri olan 18 saat uçuş, ft irtifaya tırmanış, gece otomatik iniş / kalkış, link kaybı uçuşu, faydalı yük performans testleri gibi gibi birçok kritik operasyonel özellik başarı ile gösterilmiştir. Blok A kabullerinin tamamlanması ile sistemin seri üretim fazı için çalışmalara başlanmıştır. Paralelde Blok B çalışmaları çerçevesinde kapsamındaki milli radar sistemin entegrasyonu gerçekleştirilmektedir. ÇOKLU TEKNOLOJİ ANKA DA BİRLEŞTİ ANKA Sistemi Türkiye İHA teknolojileri arasında önemli bir kilometre taşı olarak yerini almıştır. Sistemin geliştirme ve kabiliyet kazanım çalışmaları müşteri ihtiyaçları doğrultusunda farklı ürün blokları ve projeler ile devam edecektir. ANKA geliştirme süreciyle koşut olarak birçok teknolojik alt yapı kazanımı sağlanmıştır. Bu kazanımlar çeşitli sınıflarda İnsansız Hava Aracı geliştirilmesi için alt yapı sağlanmıştır. İnsan gücündeki tecrübe ve birikimler, teknik donanım ve yazılımlar her türlü kullanıcı ihtiyacına yanıt vermeye hazır durumdadır. TUSAŞ bu alt yapısı ile yerli yabancı tüm müşterilerine ekonomik çözümler sunmaya yetkin durumdadır. TAI NİN SESİ MAYIS

18 Tasarım ve Mühendislik Faaliyetleri HÜRKUŞ TA ÖNEMLİ GELİŞMELER HÜRKUŞ İrtifa Dümeni sertifikasyon çalışmalarında program ve Şirketimiz için önemli bir mihenk taşı 14 Aralık 2012 tarihinde başarı ile tamamlandı. Avrupa Sivil Havacılık otoritesi kuralları gereği ilk uçuş öncesi tamamlanması gereken kontrol yüzeyi sertifikasyon testleri kapsamında İrtifa Dümeni nin kritik tasarım yüklerini taşıdığının gösterimi ve bu kapsamda yapılan analiz çalışmalarının doğrulanmasını amaçlanıyor. Test çalışmaları kapsamında kritik iki yükleme koşulu seçilmiş olup denemelerimiz sırasında test sonuçları ile analiz sonuçlarının hiçbir sorun olmadan eşleştiği gözlemlendi. 12 Aralık 2012 tarihinde Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM), Savunma Sanayii Müsteşarlığı (SSM), Hv.K.K.lığı ve Şirketimiz çalışanları katılımı ile ilk yükleme koşulu olan kontrolsüz yunuslama +20 %100 limit yük seviyesi, 14 Aralık 2012 tarihinde ise SGHM, SSM ve TUSAŞ çalışanları katılımı ile ikinci yükleme koşulu olan kontrolsüz yunuslama -30 %100 limit yük seviyesi de başarı ile tamamlandı. Bu iki koşulu sorunsuz tamamlayarak TUSAŞ olarak ilk defa Avrupa Sivil Havacılık otoritesi ile direk bağlantılı çalışarak tasarlanan ve üretilen ürünümüzün kontrol yüzeyi sertifikasyon gösterimi kapsamında ilk uçuş izni ve sertifikasyon çalışmalarının önemli bir adımı tamamlanmış oldu. HÜRKUŞ HANGAR İÇİ YER TESTLERİ TAMAMLANDI Hürkuş Projesi nin önemli kilometre taşlarından biri olan Hangar İçi Yer Testleri başarıyla tamamlandı ve uçağımız uçuş testlerine hazırlanmak için 25 Ocak 2013 tarihinde uçuş hattına çıkarıldı. HÜRKUŞ UÇUŞA HAZIRLANIYOR Testlerin tamamlanmasının ardından İlk Motor Çalıştırma işlemi 19 Şubat 2013 tarihinde başarı ile gerçekleşti. Önümüzdeki dönemde kalan testlerin tamamlanmasının ardından uçuş testlerine başlanılması planlanıyor. 18 TAI NİN SESİ MAYIS 2013

19 Tasarım ve Mühendislik Faaliyetleri HÜRKUŞ A: MODERN BİR EĞİTİM UÇAĞININ AVİYONİK YAPISI HÜRKUŞ projesi 2006 yılından bu yana TUSAŞ tarafından yürütülen ve modern bir eğitim uçağı tasarlayarak Avrupa Havacılık Emniyeti Otoritesi EASA dan CS23 Genel Havacılık, Gezinti ve Akrobasi sınıfında sertifiye etmeyi amaçlayan bir projedir. Sertifikasyon unsuru ve benzer pek çok özelliği nedeniyle Türkiye de ilk olan özelliklere sahiptir. Aşağıdaki çalışmada bu uçağın pek çok işlevini yerine getirmesini sağlayacak sistemlerden olan aviyonik sistemlerin yapısı ve önemli özellikleri özetlenmektedir. Modern Eğitim Uçakları ve Aviyonik Sistemler Günümüzde, bir orduya sahip tüm dünya ülkeleri kimisi yeni kimisi ise oldukça eski teknoloji kullanan turbo-jet motorlu savaş uçaklarını kullanmaktadır. Görev tipi ne olursa olsun, bu hava araçları genel olarak oldukça hızlı ve hem sistemleri hem de kullanımı son derece karışık olabilecek uçaklardır. Özellikle 4 üncü ve 5 inci nesil savaş uçağı adı verilen yüksek teknolojili hava araçlarında, aracın sahip olduğu yeteneklerin artmış olması nedeniyle kullanıcının da oldukça yetişmiş ve hazır olması gerekmektedir. İlk hava araçlarından bu yana pilotun iş yükü oldukça değişmiştir. Geçmişte seyrüsefer anlamında sadece kokpit merkezindeki bir manyetik pusula, kontrol için ise pedallar, gaz kolu ve levyeden başka bir araca sahip olmayan pilot, bugün pek çok teknolojik araçtan oluşan bir göstergeler ve kontroller bütününü kullanarak uçmaktadır. Örneğin bu çalışmaya konu olan Hürkuş A hava aracının sadece ön kokpitinde 100 den fazla kontrol anahtarı mevcuttur. Pilotun kullandığı temel uçuş gösterge setinin beslenmesinde kullanılan toplam değişken sayısı 30 dan fazladır. Hürkuş Eğitim Uçağı Aviyonik Mimari Temel Prensipleri Hürkuş eğitim uçağının A konfigürasyonu modern ihtiyaçları karşılayacak ve Avrupa Havacılık Emniyeti Otoritesi EASA dan CS23 sınıfında sertifiye olacak şekilde tasarlanmıştır. Uçak sivil sertifikasyon gereksinimlerine göre sertifiye edildiğinden A konfigürasyonu sivil aviyonik sistemlerden oluşmaktadır. A uçağının aviyonik sistemleri temelde üç ana sistemden, her bir ana sistem ise birçok altsistemlerden oluşmaktadır. Bu ana sistemler ve bu sistemler arasındaki veri alışverişi tasarlanırken pek çok farklı girdi dikkate alınmıştır. Bu başlıktan sonraki başlıklarda bu sistemlerin yapısı ve temel özellikleri anlatılacaktır ancak öncesinde bu sistemler tasarlanırken göz önüne alınan temel prensiplerin anlatılması sistemlerin anlaşılmasında fayda sağlayabilir. Bu nedenle bu bölümde Hürkuş A uçağı aviyonik sisteminin sadece temel prensipleri özetlenmiştir. Hürkuş A uçağının aviyonik sistemi tasarlanırken temel mimari olarak dağınık aviyonik mimari modeli seçilmiştir. Dağınık aviyonik mimari sayısal işlem yeteneğinin merkezi bir bilgisayarda toplanmak yerine birden fazla ekipman üzerindeki çeşitli işlemcilere dağıtılması prensibine dayanan bir tasarım biçimidir 1. Ayrıca günümüzde havacılık şirketleri tarafından maliyetleri düşürmekte çok sık kullanılan RAHAT (Rafta Hazır Ticari Ekipman, bilinen yaygın adıyla COTS 2 ) donanımların kullanımı da tasarımda izlenen temel felsefelerden biridir. Kısaca özetlemek gerekirse temelde Hürkuş A aviyonik sistem mimarisi COTS/RAHAT aviyoniklerden yararlanılan bir dağınık mimaridir. RAHAT ekipmanların daha önce EASA ve/veya Amerikan Federal Havacılık Dairesi FAA tarafından sertifiye edilmiş ürünlerden oluşması sertifikasyon sürecini hızlandıran etkenlerden biridir. Bu bahsi geçen tasarım modeli günümüzde dünyada yaygınlaşan bir hava aracı modern tasarım eğilimi olarak kendini göstermektedir. Hürkuş uçağının A konfigürasyonunun ardından ihtiyaca göre farklı gelecek konfigürasyonlarının da tasarlanması planlanmaktadır. Günümüzde yeryüzünde mevcut olan eğitim uçaklarının büyük bir kısmı askeri eğitim uçaklarıdır. Yani havacılık sektörü içinde sivil eğitim uçağı ihtiyacı kadar askeri eğitim uçağı ihtiyacı da mevcuttur. Hürkuş A uçağı detay tasarımı yapılırken göz önüne alınan en önemli etkenlerden birisi de; çeşitli faaliyet alanlarındaki müşterilerimizin ihtiyacına yönelik oluşturulabilecek pek çok farklı aviyonik konfigürasyonlar arası uyumun, mümkün olan en üst seviyede tutularak, tasarım eforunun minimize edilmesidir. Bu nedenle A konfigürasyonunda tasarlanan aviyonik mimarinin diğer 1 Bazı kaynaklarda burada dağınık mimari adı verilen mimari biçimine federe mimari adı da verilmektedir. Ancak başka kaynaklar federe mimariyi merkezi ya da tümleşik mimarileri adlandırmakta da kullanmaktadır. Bu nedenle kavram kargaşasını engellemek amacıyla dağınık mimari adı tercih edilecektir. Temel prensip işlem yeteneği ve yazılımın merkezi bir bilgisayar yerine çeşitli ekipmanlar üzerine dağıtılması ve merkezi bir kontrolcü gerektiren merkezi veri yollarının kullanılmamasıdır. 2 COTS: Commercials Off the Shelf, önceleri sadece ABD taşımacılık dairesi federal havacılık organizasyonu tarafından kullanılan ama daha sonra tüm dünya tarafından kabul gören ve her hangi bir geliştirme bedeli ödemeden, sadece ürün bedeli ödenerek satın alınabilecek hazır, daha önceden geliştirilmiş ürünlere verilen kısa ad. Türkçe de Rafta Hazır Ticari Ekipman RAHAT kısaltmasının kullanımı yerleşmeye başlamıştır. COTS/RAHAT kullanımı hava aracı tasarımı ve üreten firmanın maliyetlerini düşürerek, elektronik ekipman üreticisinin de bu yükün altına bir miktar girmesini sağlar. TAI NİN SESİ MAYIS

20 Tasarım ve Mühendislik Faaliyetleri konfigürasyonlara da destek verebilecek açık bir mimari olduğu söylenebilir. Bir mimarinin açık olması, onun daha sonra geliştirilebilir ya da dönüştürülebilir yapıda olması anlamına gelmektedir. Son olarak mimariye etki eden yüzlerce gereksinim arasında en büyük kaynaklardan birisi arasında EASA gereksinimleri sayılabilir. Hürkuş A uçağının tip sertifikası alması amacı nedeniyle dengi bir sertifikasız uçaktan çok çok daha fazla gereksinimi karşılaması gerekmektedir. EASA CS 23 şartları, sistem emniyetini olabilecek en yüksek seviyeye çıkarmayı amaçladığı için, mimari tasarımını zorlaştıracak yönde etkisi olmaktadır. Sonuç olarak en basit altsistemden en karmaşık ana sisteme kadar tüm Hürkuş A aviyonik mimarisi yukarıda bahsedilen genel prensipleri karşılayacak biçimde geliştirilmiştir. Elde edilen ürün, EASA tip sertifikasını alabilecek nitelikte, gelişime açık yapıda ve tek yönlü veri yolları kullanan dağınık sayısal bir mimariye sahip olacak şekilde tasarlanmıştır. Hürkuş Eğitim Uçağı A Versiyonu Aviyonik Sistemleri Hürkuş A aviyonik sistemleri daha önce de belirtildiği gibi 3 ana aviyonik alt-sistemden oluşmaktadır. Bunlar da kendi içlerinde de pek çok alt sisteme bölünmektedir. Bu 3 ana aviyonik alt sistemin adları aşağıda listelenmiştir. Hemen her hava aracında bulunan ve modern uçaklarda oldukça önemli olan ATA 23 İletişim Sistemi, Benzer şekilde modern uçaklarda çok büyük önemi olan ve kokpite şekil veren ATA 31 Gösterge, Kayıt ve Kontrol Sistemi, Son olarak da bir uçağın uçuş planındaki noktalar arasında emniyetli uçuşunu ve inişini sağlamayı amaçlayan ATA 34 Seyrüsefer Sistemi. Bu sistemlerin her biri adlarından anlaşılan temel işlevleri yerine getirirken bir önceki paragraftaki genel tasarım prensiplerine de uygun biçimde tasarlanmıştır. RAHAT kullanımına ağırlık verilmiş olsa da, ATA 31 Gösterge, Kayıt ve Kontrol sisteminin içerisinde uçağın kendine özgü niteliklerinden dolayı RAHAT kullanımının mümkün olmadığı durumlar da mevcuttur. Her bir sistem kendine özgü özelliklere sahiptir. Aşağıda her bir sistem özet bir mimari ve açıklama ile özetlenmiştir. Bir hava aracını anlamanın en kolay yolu kokpitini incelemek olduğundan, alt aviyonik sistemleri tanıtmaya ATA 31 Gösterge, Kayıt ve Kontrol sisteminden başlanmıştır. ATA 31 Gösterge, Kayıt ve Kontrol Sistemi ATA 31 sistemi pilotun hava aracıyla ve aviyonik sistemlerle olan temel iletişim noktasıdır. Pilot bu sistemi kullanarak uçağın hızı, açısal durumu gibi bilgilerden haberdar olur, tüm hava aracı sistemlerinin çeşitli verilerini görür, uyarı sinyallerini alır ve hemen tüm aviyonik sistemleri bu sistem üzerinden kontrol eder. ATA 31 sistemi içerisinde, elektronik uçuş gösterge sistemini (EFIS), çok işlevli kontrol panelini (CCP), mürettebat uyarı ve motor göstergeleri sistemini (EICAS), g-metre ve son olarak da zaman saatini barındırır. Elektronik uçuş gösterge sistemi EFIS, geçmişte uçaklarda kullanılan dağınık yapıdaki pek çok uçuş göstergesi yerine tek bir AMLCD ekran kullanımını sağlamaktadır. Geçmişte birden fazla gösterge gerektiren temel uçuş göstergesi işi için, bir altimetre, bir hava hızı göstergesi, bir durum cayrosu göstergesi yerine şimdi sadece tek bir sıvı kristal ekran yeterli olmaktadır. EFIS ekranında aynı anda temel uçuş parametrelerinin hepsini görebilmek mümkündür. EFIS sistemi içerisinde sistemde çeşitli sayfalar arası geçiş ya da sistem veri girişi yapabilmek amacıyla iki adet kontrol paneli mevcuttur. Her kokpit bu iki kontrol panelini ve bir adet EFIS ekranını içerir. EFIS seyrüsefer hesaplamalarını yapabilecek yetenekte bir alt-sistemdir. ATA 34 sistemi altında detayları verilecek olan çok işlevli seyrüsefer aviyoniği ile sayısal sinyal arayüzleri mevcuttur. Bu çok işlevli tümleşik seyrüsefer aracı içerisinde Çok Yüksek Frekans (VHF) Kullanan Çok Yönlü Seyrüsefer Aviyoniği (VOR), Aletli İniş sistemi (ILS), İşaret Kulesi Alıcısı (MB) ve Otomatik Yön Bulucu (ADF) tek bir aviyonik içerisinde tümleşik olarak bir aradadır. Bu çoklu işlevi nedeniyle VOR/ILS/MB/ADF olarak adlandırılan bu ekipman, Mesafe Ölçücü Ekipmanı (DME), temel aviyoniklerden Hava Veri Bilgisayarı (ADC) ve Durum ve Yön Referans Sistemlerinin (AHRS) tümü ile EFIS arasında sayısal arayüzler mevcuttur. EFIS bu sayılan sistemlerin her birinden sayısal olarak veri alır ve veri gönderir. Sinyal arayüzleri genel olarak ARINC 429 ve CSDB veri yollarından oluşmaktadır. ATA 31 sistemi içerisindeki bir diğer önemli elektronik alt sistem de CCP dir. Hürkuş A uçağında VOR/ILS/MB/ADF cihazına VOR/ILS, DME ve ADF frekanslarının girilmesi, havaalanlarındaki hava trafik kontrol istasyonlarına uçağın çeşitli bilgilerinin gönderilmesini sağlayan 20 TAI NİN SESİ MAYIS 2013

21 Tasarım ve Mühendislik Faaliyetleri Mode S ikincil gözetim RADAR ı cevaplayıcı cihazının (SSR Transponder) kontrolleri, hava aracında yer alan iki adet VHF radyonun frekanslarının kontrol edilmesi ile tüm bu bahsi geçen aviyoniklerin testleri gibi işlevlerin hepsi tek bir kontrol panelinden yapılır. Hürkuş A konfigürasyonu aviyonik sistemlerinde de bu nedenle çeşitli emniyet artırıcı yedeklilik yöntemleri uygulanmıştır. EFIS ekranının ya da sisteminin tamamen kaybı, ya da EFIS e veri sağlayan temel sensörlerden birisinin arızası durumuna karşı, EFIS i yedekleme yoluna gidilmiştir. Hürkuş A uçağında EFIS e temel uçuş parametreleri anlamında yedekleyen alt-sistem Tümleşik Yedek Gösterge Sistemi (ISIS) tir. Burada hem sensör, hem hat hem de sistem seviyesinde EFIS ten tamamen bağımsız bir yedek gösterge sistemi tasarlanmıştır. Benzer şekilde CCP arızası durumunda, pilotun yeryüzüyle sesli iletişimini sağlayan telsizlerin kontrolünün kaybedilmemesi için, CCP nin telsiz kontrol görevini devralacak ve bağlı olduğu VHF telsizini kontrol edecek bir yedek kontrol paneli mevcuttur. Böylece iki adet takılarak yedekliliği sağlanan VHF telsizlerden birine bir de yedek kontrol paneli eklenerek sistemin emniyet seviyesi artırılmıştır. Yedeklilik konusunda önemli konular arasında senkronizasyon ve kalibrasyon da sayılmalıdır. Eğer iki cihaz aynı anda aynı değişkeni gösteriyorlarsa, ama gösterdikleri değerler farklıysa, örneğin EFIS hava hızını ISIS ten çok daha düşük gösteriyorsa, bu pilot algısında karışıklığa yol açabilir. Bu nedenle Hürkuş A uçağı aviyonik tasarımı esnasında, EFIS- ISIS yedeklilik ilişkisi ve ilgili aviyoniklerin kalibrasyonunda büyük özen gösterilmiştir. ATA 31 sisteminde yer alan diğer bir önemli alt sistem de mürettebat uyarı ve motor göstergeleri sistemidir. Bu sistem, öncelikle uçaktaki tüm sistemlerin arıza ya da durum sinyallerinin pilota görsel olarak iletilmesinden sorumludur. Bu görevini ikaz paneli (AP) ve ikaz panelini destekleyici nitelikteki master görsel ikazlar ile gerçekleştirir. Ayrıca yine bu sistem uçakta yer alan ana sistemlerin her birine ait bağımsız bir analog gösterge setine sahiptir. Bu göstergelerde toplam 13 adet değişken pilota gösterilmektedir. Bu değişkenler hava aracının sağlıklı işletimi için gerekli olan verileri içermektedir. Bu göstergeler aşağıda listelenmiştir. Motor Tork Göstergesi, Motor Devir Göstergesi (Vernier ile), Pervane Devir Göstergesi (Vernier ile), Motor Türbin İçi Hararet Göstergesi, Çift Kadranlı Motor Yağı Hararet/Basınç Göstergesi, Çift Kadranlı Elektrik Sistemi Voltaj/Akım Göstergesi, Hidrolik Basınç Göstergesi, Toplam Yakıt Miktarı Göstergesi, Şekil 1 Bağımsız gösterge ve ikaz hatları prensibi Çift Kadranlı Sağ/Sol Yakıt Tankı Seviye Göstergesi, Motor Yakıt Akış Göstergesi. Hürkuş A kokpitinde tüm gösterge ekranlarının içeriği, renklendirmeleri ve kokpitteki yerleşimleri sadece sistem tasarımcıları ile değil, TAI Uçuş test ekibinden ve Hava Kuvvetlerimizden çok tecrübeli pilotlar ile birlikte çalışılarak pilotun en uygun biçimde bilgilendirilmesi sağlanmaya çalışılmıştır. Uçak sistemlerinin gösterge ve uyarı sistemlerinin tasarımında dah önce bahsedilen yedeklilik yaklaşımı izlenmiştir. Bir veriye ait göstergenin sensörüyle, aynı veriye ait uyarının sensörünün olabildiğince birbirinden bağımsız olması prensibine tüm tasarım süresince mümkün olduğunca sadık kalınmaya çalışılarak göstergenin kaybı durumunda bile uyarının kaybedilmemesi sağlanmıştır. Örnek olarak hidrolik güç sistemi basınç seviyesi göstergesi kendisine ulaşan analog voltaj tipi bir veriyi göstermektedir. Uçakta bir adet de hidrolik basınç düştüğünde uyarı verecek sisteme ihtiyaç duyulmaktadır. Uyarı görsel olarak her kokpitte AP ekipmanında gösterilecektir. İlgili sinyal hidrolik basınç belli bir eşik değerin altına TAI NİN SESİ MAYIS