Türkiye de Görsel Sanatlar Eğitiminin Örgütsel Yapılanması

Transkript

1 290 Türkiye de Görsel Sanatlar Eğitiminin Örgütsel Yapılanması Elif Şenel, Selçuk Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi, Alaeddin Keykubat Yerleşkesi Selçuklu Konya, Özet İmgeler aracılığıyla sanatın gerçekliğini bulmak ve dünyanın fiziksel alanlarına kalıcı bir iz bırakarak sanat yapmak için yönlendirici ve bilgilendirici görsel sanatlar eğitiminin gerekliliği yadsınamaz. Türkiye de görsel sanatlar eğitiminin örgütsel yapısının belirlenmesi ve bu kapsamda sanat eğitiminin niteliklerinin eleştirilmesi araştırmanın amacını oluşturmaktadır. Araştırmada tarama modeli kullanılmıştır. Modelin konuyu belirlemeye yönelik olduğu kabul edilmiştir. Yöntem kapsamında; Türkçe ve yabancı kitaplar, dergiler, ansiklopediler, makaleler, tezler v.b. ve internet kanalıyla ulaşılan bilgiler taranmıştır. Ülkemizde görsel sanatlar eğitimi örgün eğitim düzeyinde; anaokulu, ilköğretim, ortaöğretim ve yükseköğretim kurumlarında, yaygın eğitim düzeyinde; halk eğitim merkezleri, sanat ve kültür merkezleri, galeriler, dernekler, vakıflar v.b. çeşitli örgütsel gruplarda gerçekleştirilmektedir. Bu örgütsel yapılar, devlet ve özel sektör olarak ayrıldığında, uygulanan sanat eğitimi de bağlı bulundukları örgütsel yapılanmaya göre farklılık gösterecektir. Anahtar Kelimeler: Görsel Sanatlar Eğitimi, Görsel Sanatlar Eğitimi Kurumları. GİRİŞ Bu araştırma görsel sanatlar eğitimi konusundan yola çıkmakta ve Türkiye de görsel sanatlar eğitiminin örgütsel yapılanmasını problem olarak ele almaktadır. İlk toplu yaşama döneminde, doğanın gizli gücüne karşı insanın en büyük yardımcı silahıydı sanat. Sanat, işbölümü, sınıf ayrımı ve her türlü toplumsal çatışmanın niteliğini anlamanın, var olan gerçekliği tanıyarak değişik bir gerçekliğin ne olabileceğini sezmenin, insanların ortak noktaları arasında köprü kurarak bireyi yalnızlıktan kurtarmanın başlıca yolu olmuştur (Fischer, 2005). Artut a (2002) göre, sanat insan doğasının bir gereğidir. Toplumsal yaşamın en önemli boyut ve unsurlarından biridir. İnsan olmanın gereği, varlığın bir ifadesidir. İnsanlar ilk çağlardan günümüze kadar duygularını ve düşüncelerini; seslerle, çizgilerle, renklerle, simgeler halinde şekillere dönüştürerek yansıtmışlardır. Çağlar boyunca, insan çabasının kutsal olduğu bilincinden yola çıkılarak, sanatsal çalışmalar yaşamda önemli bir yer tutmuştur. Yaratıcı yetenekleri, başarıları geliştiren, baskı ve hayal kırıklığına karşı çıkan sanattır. Bireyin sosyal ilişkilerini ayarlaması, doğruyu ifade edip seçebilmesi, zihinsel gelişimini tamamlaması, bir işe başlayıp bitirme sevincini tatması, işbirliği yapması, öğrenme isteğini artırması, yaratıcılığını geliştirmesi, üretken olması için sanat eğitimine gereksinimi vardır (Erbay, 1997). Görsel sanatlar eğitimi, birey ve toplulukların sanatsal ve kültürel açıdan yetiştirilmesi ile ilgilidir. Sanat eğitimi; sanatçı yetiştiren kurumsal ve mesleksel eğitimi-öğretimi içermekle birlikte, özellikle yetişen kuşaklar başta olmak üzere tüm kitleye yönelen, sanatı ve sanatsallığı devingen değişkenliği içinde kavratan, yaşamsal değerini belirleyen ve yaratıcılığı, sanat ve düşün alanında geliştirme amacı taşıyan bir eğitsel programlar bütünüdür (San, 1985). Türkiye de bugün birçok örgün ve yaygın eğitim kurumunda görsel sanatlar eğitimi verilmektedir. Bu örgütsel gruplar; başta devlet ve özel kamu kuruluşu olarak ayrıldığında, verdikleri eğitimde farklılıklar gözlemlenecektir. Bununla birlikte, her örgütsel yapılanmanın bağlı bulunduğu yönetimin tutumu, görsel sanatlar eğitimcilerin dersi işleyiş tarzı ve uygulanan eğitim programları, sanat eğitiminin verildiği kurumun teknolojik imkanları v.b. sanat eğitiminin örgütsel yönüyle ilgili faktörler, eğitimin niteliğini belirleyici özelliğe sahiptir. Bu bağlamda görsel sanatlar eğitiminin örgütsel yapılanmasından doğan sıkıntılara dikkat çekmek açısından, Türkiye de görsel sanatlar eğitiminin örgütsel yapılanması problem kabul edilip araştırmaya değer bulunmuştur. Araştırma kapsamında şu alt problemlere yanıt aranmıştır: 1. Türkiye de görsel

2 291 sanatlar eğitimi hangi kurumlarda uygulanmaktadır? 2. Uygulanan görsel sanatlar eğitiminin niteliği örgütsel yapılanmaya göre nasıl farklılıklar göstermektedir? Bu araştırmanın amacı, Türkiye de görsel sanatlar eğitiminin örgütsel yapılanmasını tespit etmektir. Araştırmanın genel amacına ulaşmak için şu sıra izlenmiştir: 1. Türkiye de görsel sanatlar eğitimi verilen kurumların belirlenmesi 2. Bu kurumlarda görsel sanatlar eğitiminin niteliğinin örgütsel yapılanmaya göre nasıl farklılıklar gösterdiğinin aydınlatılması. Örgün ve yaygın pek çok kurumda görsel sanatlar eğitiminin veriliyor olması, sanat eğitiminin ülkemizde geniş bir coğrafyaya yayıldığını ve talep gördüğünü göstermektedir. Bu açıdan sözkonusu kurumlara ışık tutmak önemli bulunmuştur. Bununla birlikte günümüzde görsel sanatlar eğitiminde birçok açıdan problemler yaşanmaktadır ve bunlardan bazıları örgütsel yapılanmadan kaynaklanmaktadır. Bu problemlerin varlığını ve kurumlara göre sanat eğitiminin uygulanışındaki farklılaşmayı dile getirmek, araştırmayı önemli kılan diğer nedenlerdir. Araştırmanın daha sağlıklı yürütülebilmesi için, görsel sanatlar eğitiminin örgütsel yapılanması konusu Türkiye ile sınırlandırılmıştır. Bu araştırmada mevcut durum ortaya konulmaya çalışıldığından tarama modeli uygulanmıştır. Model kapsamında; Türkçe ve yabancı kitaplar, dergiler, ansiklopediler, makaleler, tezler v.b. ve internet kanalıyla ulaşılan bilgiler taranmıştır. Araştırmada kullanılan yöntemin Türkiye de görsel sanatlar eğitiminin örgütsel yapılanmasını tespit etmeye yönelik olduğu, literatür taramalarından elde edilen bilgilerin gerçeği yansıttığı ve kullanılan yabancı kaynakların doğru tercüme edildiği kabul edilmiştir. GÖRSEL SANATLAR EĞİTİMİNİN TANIMI VE ÖNEMİ Plastik sanatlar terimiyle ifade edilen sanatlar, insanın maddeye şekil vererek yarattığı sanat dallarını içerir. Gözle görülüp algılanır, bu bakımdan bu gruba giren sanatlara görsel sanatlar da denmektedir. Mimari, heykel, kabartma ve resmi içeren görsel sanatlar, gerçekten maddenin yoğrulduğu sanatlardır. Yunanca daki plassein (şekil verme) sözü Latince ye plastikus olarak geçmiş, buradan bütün batı dillerine yayılmıştır (Mülayim, 1994). Görsel sanatlar, eğitim ile sanatın çeşitli konumlarda, değişik boyutta ve ağırlıkta bir araya geldiği bir alandır. Çevreyle ilk tanışma, görme, algılama, adlandırma ve düzenleme ile başlayan sanat eğitimi, daha sonra ürün verme ve tat alma olarak gelişir (Kırışlıoğlu, 1991). Görsel sanatlar eğitimi örgün ve yaygın eğitim düzeyinde çeşitli kurum ve kuruluşlarda uygulanmaktadır. 20. yüzyılın başından bu yana sanat eğitimi kavramı genel anlamda, güzel sanatların tüm alanlarını ve biçimlerini içine alan, okul içi ve okul dışı yaratıcı sanatsal gelişimi tanımlamaktadır. Dar anlamda ise okullardaki ilgili bölümlerde bu alana ilişkin olarak verilen dersleri kapsar. Yaygın ve tümel anlamında kullanıldığı özellikle belirtilmedikçe sanat eğitimi daha çok görsel sanatlar alanında verilen eğitim biçiminde anlaşılmaktadır. Her iki durumda da sanat eğitimi yetişkin eğitiminden çok yetişmekte olanların genel eğitim sürecinde ele alınmaktadır (San, 2003). Sanat eğitimi, amaçlarını oluşturmada çocuğu temel almaktadır. Hurwitz ve Day e (1995) göre sağlam bir sanat eğitimi almayan çocuklar aslında dengeli ve kapsamlı bir genel eğitimden yoksun bırakılmakta ve birçok eğitimsel söylev ve araştırmaların dışında tutulmaktadırlar. Sanat hem öğrenme sürecinin hem de gelişim sürecinin etkin bir yardımcısıdır. Çünkü sanat, duygu ve düşünce arasındaki karşılıklı ve iç içe geçmiş bağlantıyı vurgular. İnsanın bu iki yönünün uyumunun sağlanması, bir anlamda eğitimin temel amaçlarından olduğuna göre, sanatın eğitimde yer alması tüm eğitim süreçlerini daha etkili kılar (San, 1977). Yetkin e (1968) göre bilimsel yöntem insan oluşumunun bir yönü ise, öbür yönü de sanat eğitimidir. Gerçekçi eğitim ilim ve sanatın ayrılmaz işbirliğine dayanmaktadır. İnsanda köklü bir gereksinimi karşılayan sanatın, kişiliği eğiten en önemli etmenlerden biri olduğu unutulmamalıdır. Basset in (aktaran Erbay, 1997) belirttiği gibi sanat eğitimi bireye gereklidir ve yaşamda önemli bir yer tutar. Sanat eğitimi bireyseldir. Bireyin yaratıcı güç ve potansiyellerini eğitmek, estetik düşünce ve bilinci örgütlemek, estetik yaşamın yapılanmasını

3 292 temellendirmek için gereklidir. Sanat; bireyin, sosyal ilişkilerini düzenlemesini, işbirliği yapabilmesini, doğruyu ifade edip seçebilmesini, bir işe başlayıp sevincini tatmasını, paylaşmayı öğrenmesini ve üretken olmasını sağladığı için önemli ve gereklidir. Sanat eğitimi; yapıcı analizi öğretir, kişisel girişimi destekler ve pratik düşünceyi geliştirir. Olayları, olmadan da beyninde gerçekleştirebilme gücünü artırır. Bireyin el becerisini geliştirir ve sentez yapmayı öğretir. TÜRKİYE DE GÖRSEL SANATLAR EĞİTİMİNİN ÖRGÜTSEL YAPILANMASI Örgün Eğitim Düzeyinde Görsel Sanatlar Eğitimi Ülkemizde örgün eğitim sisteminin tüm basamaklarında yer alan eğitim kurumlarında, görsel sanatlar eğitimi seçmeli ya da zorunlu ders olarak okutulmaktadır. Anaokulu düzeyinde görsel sanatlar eğitimi Okul öncesinde sanat öğretimine zemin hazırlayan etkinliklerin oluşumunda çocuğun devinimsel ve duyuşsal anlatımlarının ve bunlara ilişkin deneylerin pekiştirici bir rol oynadığı gerçektir. (Artut, 2002). Başaran ın da (aktaran Erbay, 1997) belirttiği gibi, burada verilen eğitim ile çocuklara, beden, zihin, duygu gelişimi ve iyi alışkanlıklar kazandırmak ve onları temel eğitime hazırlamak amaçlanmaktadır. Çocuk için sanat öncelikle yalın bir anlatım aracıdır. Çocuk dinamik bir olgudur ve sanat ona bir düşünme dili şeklinde yansır. Çocuk dünyayı kendi algılayış biçiminde görür ve bunu kendi ifadeleri içinde yansıtmaya çalışır. Sanat açısından hiçbir zaman iki çocuk birbirine benzemez. Her biri büyüme, anlayış ve algı açısından farklılıklar gösterir ve çevresini farklı yorumlar. Bu nedenle sanat faaliyetlerinde de farklılıklara rastlanır (Yavuzer, 1995). Anaokulu düzeyindeki öğrencilere sanat eğitimi verilirken, bu farklılıkların gözönünde bulundurulması gerekir. Abacı nın da (2005) ifade ettiği gibi, çocuğun sanatsal gelişimi, onların bedensel, duygusal, sosyal ve düşünsel gelişimleriyle sıkı sıkıya bağlıdır. Çocukların gelişim özellikleri dikkate alındığında, sanatsal gelişim evreleri bulundukları yaşlardaki durumlarına göre beşe ayrılır: 1. Karalama dönemi (2-4 yaş) 2. Şema öncesi dönem (4-7 yaş) 3. Şematik dönem (7-9 yaş) 4. Gerçekçilik (gruplaşma) dönemi (9-12 yaş) 5. Mantık (görünürde doğalcılık) dönemi (12-14 yaş). Çocuğun sanatsal gelişim evreleri üzerinde çalışanların birleştikleri nokta, her çocuğun belli aşamalardan, daha erken ya da daha geç, daha hızlı ya da daha yavaş, fakat kesinlikle geçtiğidir. Birçok araştırmacının yalnız tek bir olay incelemesiyle yetinebilirliği, tek bir çocuğu denek seçtiği araştırmalar da bu görüşü herhalde doğrulamaktadır (San, 1977). Anaokulu ve okul öncesi eğitimcilerinin, bireysel farklılıkları ve çocuğun sanatsal gelişim evrelerini dikkate alarak sanat eğitimi vermeleri gerekmektedir. Ülkemizde bütün eğitimcilerin bu esaslara göre hareket ettiği tartışma konusudur. Temel eğitim düzeyinde görsel sanatlar eğitimi Sanat, çoğu ebeveyn tarafından çocukların yapmaktan hoşlandığı ancak yaşamlarında gerçek bir etkisi olmayan güzel bir şey olarak düşünülür. Oysa sanatın çocuğun hayatında çok büyük bir önemi vardır (Williams, 1998). Son yıllarda sanat eğitiminde büyük değişmeler oluşmuştur. Eskiden sanat, çocuğa devredilen bir ders iken şimdi onun fikir ve duygularını dışa aktarabildiği bir araç olmuştur. (Kehnemuyi, 1995). Başaran ın (aktaran Erbay, 1997) belirttiği gibi, resmi olarak yapılan sanat eğitiminin birinci aşaması ilköğretim okullarıdır. Görsel sanatlar eğitimi bu kurumlarda, görsel sanatlar dersi adı altında zorunlu

4 293 olarak verilmektedir. Bu düzeydeki öğrencilerin özelliklerini bilmek, çocuk için hazırlanan ders programlarının daha iyi yapılmasını ve onlara sanatı sevdirmeyi sağlayacaktır. Bu sayede çocuk, daha mutlu ve dengeli bir toplum bireyi olarak üretime katılacak, doğruyu yanlıştan güzeli çirkinden ayırmayı öğrenecektir. İlköğretim kurumları eğitim programlarında yer alan sanat eğitimi yöntemleri, yıllardır kullanılan klasik yöntemlerdir. Günümüzde çok alanlı sanat eğitimi yöntemi, aktif ve işbirlikli eğitim, proje tabanlı ve süreç dosyası değerlendirme temelli öğretim yöntemleri v.b. sıkça gündeme gelmektedir. Bu tarz yöntemler resmi olarak eğitim programlarında yer almamaktadır. Bununla birlikte devlete bağlı ilköğretim kurumları genel olarak çağdaş yöntemlerin uygulanması için yeterli teknik donanıma sahip değildir. Ortaöğretim düzeyinde görsel sanatlar eğitimi Erbay a (1997) göre, ortaöğretimde; görsel sanatlar eğitimi ile sağlıklı ve yaratıcı bir kişilik, bilgi ve teknikle donatılmış kişilerden daha önemlidir. Görsel sanatlar eğitimi bu kurumlarda amaç, işlev ve programlarına göre sınıflandırılır. Ortaöğretim düzeyinde görsel sanatlar dersi, zorunlu ortak ders olarak bütün sınıflarda ortalama haftada 1 ders saati okutulmaktadır. Bu kurumlarda sanat eğitiminin sadece uygulama boyutu ile ilgili ve bilindik yöntemlerle eğitim verilebilmektedir. Özsoy un da (2006) belirttiği gibi, ülkemizde okulöncesinden üniversiteye kadar görsel sanatlar eğitiminin uygulama boyutu uzun yıllardır fazla bir değişiklik olmadan sürdürülmektedir. Maalesef istisnalar hariç bundan otuz yıl önce neler yapılıyorsa bugün de aşağı yukarı aynı uygulamalar yapılmaktadır. Güzel sanatlar liselerinde görsel sanatlar eğitiminin uygulama boyutunun yanısıra, kuramsal ve eğitimsel yönüyle ilgili geniş çaplı eğitim verilmektedir. Yükseköğretim düzeyinde görsel sanatlar eğitimi Yükseköğretim düzeyinde görsel sanatlar eğitiminde amaç; ilke, yöntem, kapsam, teknik ve nitelik yönünden bir bütün teşkil etmektedir (Erbay, 1997). Ülkemizde; görsel sanatlar eğitimi veren yükseköğretim kurumları arasında, devlet üniversiteleri ve vakıf üniversiteleri olmak üzere; sanatla ilgili bölümleri bünyesinde barındıran yüksekokullar ve meslek yüksek okulları, akademiler (konservatuarlar), güzel sanatlar fakülteleri, sanat ve tasarım fakülteleri, eğitim fakültelerinin güzel sanatlar eğitimi bölümü-resim iş öğretmenliği ve görsel sanatlar eğitimi uygulayan diğer ilgili fakülteler ile enstitüler sayılabilir. Sanat akademileri, eğitim fakülteleri güzel sanatlar eğitimi bölümü resim-iş öğretmenliği ile sanat ve tasarım fakülteleri ve güzel sanatlar fakültelerinin ilgili bölümlerinde diğer yükseköğretim kurumlarına oranla daha detaylı sanat eğitimi verilmektedir. Yaygın Eğitim Düzeyinde Görsel Sanatlar Eğitimi Yaygın eğitim türü içine özellikle, diğer kuruluşların yaptığı halk eğitimi, hizmet içi eğitim ve çıraklık eğitimi etkinlikleri girmektedir. Toplumun her kesimine değişik alanlarda bilgi ve beceri kazandırma amacı güden yaygın eğitimde sanat eğitiminin amacı; halk kitlelerine sanatı kavratmak, sevdirmek, estetik değerlerin eğitimini sağlamak ve bireyi meslek sahibi olması için yönlendirmektir. Estetik yönüyle ilgilenenlerin pek azının kabul ettiği gibi sanat bireylere maddi olanaklar sağlayarak meslek edindirme sürecinde yer alır. Eğitim politikası içinde görsel sanatlar eğitiminin en önemli amacı dünya ve ülke çıkarları için sanatçı yetiştirmektir. Bu sayede sanatta devamlılık sağlanır. Sanatçılar; toplumları yönlendiren, arkalarından sürükleyen kişilerdir. Örgün eğitim kurumlarının yanısıra yaygın eğitim kurumları da sanatçı yetiştirmektedir (Erbay, 1997).

5 294 Ülkemizde sanat eğitimi veren yaygın eğitim kurumları arasında, halk eğitim merkezleri, belediyelere bağlı eğitim kurumları, sanat ve kültür merkezleri, galeriler, dernekler, vakıflar, şirketler, özel kurslar v.b. sayılabilir. Bu kurumlardaki görsel sanatlar eğitimi tamamen uygulamaya yöneliktir. SONUÇ Araştırmadan elde edilen sonuçlara göre, Türkiye de görsel sanatlar eğitiminin örgütsel yapısı; örgün ve yaygın eğitim kurumları olmak üzere iki grupta incelenebilir. Örgün eğitim kapsamında görsel sanatlar eğitimi, anaokulu düzeyindeki kurumlar, ilköğretim kurumları, ortaöğretim kurumları ve yükseköğretim kurumlarında verilmektedir. Yaygın eğitim kapsamında ise halk eğitim merkezleri, belediyelere bağlı eğitim kurumları, özel kurslar, sanat ve kültür merkezleri, galeriler, dernekler, vakıflar, şirketler v.b. kurumlarda verilmektedir. Örgün eğitim kurumlarında verilen görsel sanatlar eğitimi, yaygın eğitim kurumlarında verilen eğitimden farklı olarak, sanatı anlamaya yöneliktir. Bu kurumlarda eğitim alan öğrencilerden, kaliteli sanatsal ürünler yaratabilmelerinin yanında, sanatı kuramsal ve tarihsel yönü ile değerlendirebilmeleri, yaşadığı dünyayı sanatsal anlamda eleştirebilmeleri, güzelden haz alıp güzel olmayandan duydukları rahatsızlığı dile getirebilmeleri beklenir. Yaygın eğitim kurumlarının sunduğu görsel sanatlar eğitimi sadece uygulama merkezli olup genelde hobi amaçlı tercih edilmektedir. İstisnai olarak bazı özel kurslar öğrenciye, sanat tarihi ile ilgili bilgi kazandırmayı hedefleri arasında bulundurmaktadır. Örgün ve yaygın eğitim kurumlarında uygulanan görsel sanatlar eğitsel çalışmalarının boyutları bu anlamda birbirinden çok farklıdır. Görsel sanatlar eğitimi veren tüm kurumların özel veya devlete bağlı oluşları da ne yazık ki verilen eğitimin niteliğini etkilemektedir. Sürekli olarak gelişmekte ve değişmekte olan dünyada eğitiminin bu devingen süreçten nasibini almaması düşünülemez. Bütün kurumlarda eğitsel faaliyetleri denk duruma getirebilmek için ülke yönetiminden ebeveynlere kadar herkese görev düşmektedir. Özellikle görsel sanatlar eğitimcileri hangi düzeyde görev yaparlarsa yapsınlar değişime paralel hareket etmek mecburiyetindedirler. KAYNAKÇA Abacı, O. (2005). Çocuğun Sanatsal Gelişimi. V. Özsoy, (Editör). İlköğretim Sanat Eğitimi Kuramları ve Yöntemleri (s ). Ankara: Görsel Sanatlar Eğitimi Derneği Yayınları. Artut, K. (2002). Sanat Eğitimi Kuramları ve Yöntemleri (2.Basım). Ankara: Anı Yayıncılık. Erbay, M. (1997). Plastik Sanatlar Eğitiminin Gelişimi. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları. Fischer, E. (2005). Sanatın Gerekliliği. (Çeviren: C. Çapan). İstanbul: Payel Yayınevi. (Orijinal Baskı: 1959). Hurwitz, A., Day, M. (1995). Children and Their Art Methods for the Elementary School (2.Basım). Florida: Harcourt Brace College Publishers. Kehnemuyi, Z. (1995). Çocuğun Görsel Sanat Eğitimi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Kırışlıoğlu, O. (1991). Sanatta Eğitim: Görmek-Anlamak-Yaratmak. Ankara: Demircioğlu Matbaacılık. Mülayim, S. (1994). Sanata Giriş (2.Basım). İstanbul: Bilim Teknik Yayınevi. Özsoy, V. (Ed.). (2006). Yöntem ve Teknikleriyle Görsel Sanatlar Eğitiminde Uygulamalar. Ankara: Görsel Sanatlar Eğitimi Derneği Yayınları. San, İ. (1977). Sanatsal Yaratma Çocukta Yaratıcılık (2.Basım). Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.

6 295 San, İ. (1985). Sanat ve Yaratıcılık Eğitimi Olarak Tiyatro. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi,18(1), /Egifak_ San, İ. (2003). Sanat ve Eğitim, Yaratıcılık, Temel Sanat Kuramları ve Sanat Eleştirisi Yaklaşımları (2.basım). Ankara: Ütopya Yayınları. Williams, L. (1998). Çocuğunuzu Keşfedin. (Çeviren: M. Koyuncu). İstanbul: Hayat Yayınları. (Orijinal Baskı: 1991). Yavuzer, H. (1995). Çocuk Psikolojisi (12. Basım). İstanbul: Remzi Kitabevi. Yetkin, S. K. (1968). Güzel Sanatların Eğitimdeki Yeri. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 1(1), /Egifak_