International Journal of Languages Education and Teaching

Transkript

1 ISSN: , Mannheim GERMANY p PREFIXING VERBS IN TEACHING RUSSIAN AS SECOND LANGUAGE TO INDIVIDUALS WHOSE MOTHER LANGUAGE IS TURKISH ANADİLİ TÜRKÇE OLAN YETİŞKİN BİREYLERE İKİNCİ DİL OLARAK RUSÇA ÖĞRETİMİNDE ÖN EKLİ FİİLLER 1 Hanife ÇAYLAK 2 ABSTRACT Prefixes that are morphemes being added to the verbs, constitute one of the most difficult subjects of verb category that can be described as vertebral column of Russian Grammar to individuals whose mother language is Turkish and who learn Russian as second language. In the profession field named Russian РКИ (Русский как иностранный-russkiy kak inostrannıy) and means Russian for Foreign People, in view of the fact that in recent years the difficulties of the students whose mother language is not Russian, -on the contrary to past examples- some people have started to write text books about prefixes. Reasons of these difficulties are arisen from the variety of the prefixes. For example, same prefix both can specify the direction of the action when added to the verb and it can change the mean of the verb. In addition to these, there can be a figurative meaning of the same prefix and this makes it harder to understand these prefixes for foreign people. Although Russian for Foreign People is a deeprooted profession field, studies being made about prefixes in this language have not been very much. Even though different Russian linguistic scientists distributed the prefixes in various groups, they could not make a consensus on the classification of the prefixes. From these classifications, Turkish students can learn easily the prefixes with the groups which determined as lexical and grammatical. In this study, I defend the opinion of teaching prefixes in specified sequence and also this sequence that is productive in teaching has been detailed. In the findings part of the study, standard mistakes made by Turkish students have been determined for students to make out and solution recommendations have been put forward in the result part of the study for contributing the language learning. Key Words: Verb, category, prefix, appearance, verbs of motion, reflexive verbs. ÖZET Fiillere getirilen morfemler olan önekler, yabancı dil olarak Rusça öğrenen, ana dilleri Türkçe olan bireyler için bu dilin gramerinin bel kemiği olarak nitelendirilebilecek fiil kategorisinin en zor konularından birini teşkil etmektedir. Rusça da РКИ (Русский как иностранный-russkiy kak inostrannıy) olarak adlandırılan ve Yabancılar için Rusça anlamına gelen uzmanlık alanında son yıllarda ana dili Rusça olmayan öğrencilerin karşılaştıkları güçlükler göz önünde bulundurularak -daha önce yapılmayan- ön ekli fiillerle ilgili ders kitapları yazılmaya başlanmıştır. Söz konusu güçlükler ön eklerin çeşitliliğinden, aynı ön ekin hem görünüş oluşturması hem hareket fiillerine getirildiğinde hareketin yönünü belirtmesi hem de geldiği fiilin anlamını değiştirmesinden ileri gelmektedir. Aynı ön ekin saydığımız bütün bu işlevlerinin yanısıra bir de mecaz anlamda kullanımının bulunması yabancıların bu ekleri kavramasını daha da zorlaştırmaktadır. Yabancılar için Rusça köklü bir uzmanlık alanı olmasına karşın Rusçadaki fiillerin yüzde doksanını oluşturan ön ekli fiillerle ilgili yapılan sistemli çalışmalar sınırlıdır. Farklı Rus dil bilimcileri fiillere getirilen ön ekleri değişik gruplara ayırmışlarsa da eklerin tasnifi hususunda ortak bir görüşe varamamamışlardır. Bu tasniflerden ön eklerin dil bilgisel ve sözlüksel olarak ayrıldığı sınıflandırmanın Rusçayı öğrenen Türk öğrencileri için daha faydalı olduğu tecrübe edilmiştir. Çalışmada ön eklerin belirli bir silsile izlenerek öğretilmesi gerektiği görüşü savunulmuş ve verim alınan bu silsile detaylandırılmıştır. Tespit ve bulgular kısmında öğrenci ve öğreticinin fark etmesi için Türk öğrencilerin konuyla ilgili yaptıkları tipik hatalar tespit edilip dil öğrenim sürecine katkı sağlaması hedeflenerek sonuç kısmında çözüm önerileri sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Fiil, kategori, ön ek, görünüş, hareket fiilleri, dönüşlü fiiller. 1 Bu çalışma Nevşehir Hacı Bektaşi Veli Üniversitesi tarafından düzenlenen 1. Uluslararası Dil Eğitimi ve Öğretimi Sempozyumu nda sözlü bildiri olarak sunulmuştur. 2 Yrd. Doç. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi, Rus Dili ve Edebiyatı Bölümü, e-posta: caylakhanife@gmail.com

2 ANADİLİ TÜRKÇE OLAN YETİŞKİN BİREYLERE İKİNCİ DİL OLARAK RUSÇA ÖĞRETİMİNDE ÖN EKLİ FİİLLER GİRİŞ Fiillere getirilen morfemler olan önekler, yabancı dil olarak Rusça öğrenen, ana dilleri Türkçe olan bireyler için bu dilin gramerinin bel kemiği olarak nitelendirilebilecek fiil kategorisinin en zor konularından birini teşkil etmektedir. Rusça da РКИ (Русский как иностранный) olarak adlandırılan ve Yabancılar için Rusça anlamına gelen uzmanlık alanında son yıllarda ana dili Rusça olmayan öğrencilerin karşılaştıkları güçlükler göz önünde bulundurularak daha önce yapılmadığı üzere ön ekli fiillerle ilgili ders kitapları yazılmaya başlanmıştır. (N. T. Antonoviç, J. A. Zub, İ. V. Kalivo, Русские глаголы движения с приставками (Ön ekli Hareket Fiilleri)) Ön eklerle ilgili söz konusu zorluklar: öneklerin zenginliği, Rusça da ayrı bir dilbilgisi konusu olarak ele alınan hareket fiillerine gelmesiyle anlamı değiştirmesi, görünüş oluşturması, bir önekin birden fazla anlama gelmesi, farklı bağlamlarda mecazi anlam içermesi gibi nedenlerden kaynaklanmaktadır. Ünlü Rus profesörlerinden A. N. Tihonov un Rus Dili Türetme Sözlüğü adlı çalışmasındaki verilere göre 2413 fiilden fiil oluşturulmuştur, diğer bir deyişle 1 fiilden yaklaşık 23 fiil türetilmiştir. (Tihonov 1990) Bunların çoğunluğunu öneklerle türetilen fiiller oluşturmaktadır. Rusçadaki ön ekleri tanınmış Rus dilbilimci Viktor Vinogradov Rus Dilinin Grameri adlı kitabında şu şekilde sıralamıştır: в- (во-), вз- (взо-, вс-),воз-(возо-, вос-), вы-, до-, за-, из-(изо-,ис-), на-, над-(надо-), недо-, низ-(низо-,нис-), о-(об-,обо-),обез-(обес-), от-(ото-),пере-,пре-, при-, по-, под- (подо-), пред- (предо-), про-, раз- (разо-, рас-), с-(со-), у-, де-, дез-, дис-, ре-, экс-, ин-. (Bondaletov ve Andreyeva, 2012: 219). Bu eklerden fiillere getirilen en yaygın ön eklerin sayısı yirmiyi bulmaktadır: в-, вз- (взо-, вс-, вос-), вы-, за-, из- (ис-), до-, на-, над- (надо-), об- (обо-), от- (ото-), пере-, по-, под- (подо-), при-, пре-, пред-, про-, с- (со-), раз- (разо-, рас-), у-. (Volohina, Popova, 1994). Örneğin бежать (koşmak) fiilinden в-, вы-, из-, за-, о-, от-, пере-, по-, при-, с- ön ekleriyle 10 ayrı fiil türetilmiştir: вбежать (koşarak içeri girmek), выбежать (uğramak, koşarak dışarı çıkmak, kendini dışarı atmak), избежать (kaçmak, kaçınmak, çekinmek, kurtulmak, atlatmak), забежать (uğramak, koşmaya başlamak, koşarak önüne çıkmak), обежать (etrafını dolaşıvermek), отбежать (koşarak uzaklaşmak, koşarak çekilmek), перебежать (koşarak geçmek, düşman tarafına geçmek), побежать (koşmak, kaçmak, sıvışmak), прибежать (koşarak gelmek, varmak), сбежать (koşarak inmek, kaçmak, firar etmek, taşmak). Rusça da önekli fiillerle ilgili günümüze kadar oluşturulan dilbilim literatürü incelendiğinde öneklerin farklı dilbilimcilerce değişik guruplandırıldıkları gözlenmektedir:

3 1256 Hanife ÇAYLAK Bu sınıflandırmada ön ekli fiiller sadece tamamlanmamış (порыгивать, припевать vb. fiiller ) gurubuna giren fiiller ve sadece tamamlanmış (заиграть, застучать, заторопиться) gurubuna giren fiiller olarak ikiye ayrılmıştır. Görünüş anlamına sahip (değişik dil bilimcilerce farklı tarifleri olan)ön ekli fiiller ve ön ekleri görünüş anlamı içermeyen veya yalnızca görünüş anlamı içermeyen fiiller. Farklı basamaklarla türetilmiş ön ekli fiiller, diğer bir deyişle birden fazla ön eke sahip fiiller (вытолкнуить и повыталкивать). (Boguslavski, 2001:7). Kimi Rus dil bilimciler ön eklerin fiilin geçişliliğini de belirlediğini belirtmişlerdir. Bu durum fiillerin geçişliliğini etkileyen ve fiillerin geçişliliğine bir etkisi olmayan ön ekler olarak ön ekleri karşıtlanmasını sağlamıştır. Bütün bu guruplandırmaların haricinde ön ekleri gramer, sözlüksel ve türetme anlamlarına göre sınıflandırma çabaları da gözlemlenmiştir. Ön ekli fiillerle ilgili dilbilgisi sorunlarının bir çözümü olarak az da olsa ön eklerin anlam yakınlığına göre sınıflandırıldığı çalışmalara rastlanmıştır. Rus dil bilimciler fiillere getirilen ön ekler üzerinde hala çalışmalarını sürdükdükmekte, ortak bir tanım ve sınıflandırma konusunda ortak bir yaklaşıma varamamaktadır. Bireylerin farklı dilbilgisi konularında karşısına çıkan ön ekli fiiler erek dil ediniminde bireylerin kavramada güçlük çektiği konulardan bir tanesidir. Bu güçlüğün başlıca sebeplerinden biri aynı ön ekin birden fazla işleve sahip olmasıdır. Örneğin aşag ıdaki o rneklerde про- o n eki do rt farklı go revde kullanılmıştır: I lk o rnekte tamamlanmış go ru nu ş oluşturmaktadır. Okuma eylemi tamamlanmıştır. I kinci o rnekte ise hareket fiilinin o nu ne gelerek hareketin yo nu ifade edilmiştir. Ехать fiili araçla gitmek/gelmek anlamına gelmektedir. Başına про- eki geldig inde araçla u zerinden geçmek anlamını vermektedir. Про- ekinin o nu ne geldig i hareket fiillerine kattıg ı farklı anlamlar da mevcuttur. Ü çu ncu o rnekte ise eklendig i fiilin anlamını deg iştirmiştir. Yanlışlıkla yapılan bir bir eylem ve bu eylemin beraberinde getirdig i zarar, hasar, ziyan anlamını içermektedir. Son o rnekte ise bu o n ekin mecaz anlamda kullanılışı verilmiştir. За три года я прочитала триста книг. (Üç yıl içinde üç yüz kitap okudum). Машина проехала по ноге мужчины, полиция ищет свидетелей. (Araba adamın ayağının üzerinden geçti, polis görgü tanıklarını arıyor). Почему ты опоздал на занятия? (Derse neden geç kaldın?) Во-первых, я проспал, во-вторых, проехал свою остановку. (İlk olarak uyuya kaldım, ikincisi ineceğim durağı geçtim/kaçırdım). Мой брат прошёл конкурс и был принят в университет. (Kardeşim yarışmayı kazandı ve üniversiteye kabul edildi). Bu çalışmada ön ekli fiillerin başarılı bir şekilde edinimini sağladığını tecrübe ettiğimiz konu izlencesini ele almaya çalışacağız. İzlence sırasıyla şu şekildedir: 1- Görünüş Oluşturan Ön ekler, 2- Ön ekli Hareket Fiilleri, 3- Ön ekli Dönüşlü Fiiller, 4- Fiilin anlamını değiştiren diğer ön ekli fiiller. Bu çalışmanın amacı Rusça yı yabancı dil olarak öğrenen bireylerin derslerden azami fayda sağlamaları olduğundan konuyla ilgili çalışmalardan araştırmacıların bu konuda elde ettikleri sonuç değişiklik gösterse de- dil öğretimi için yararlı olabilecek genel çıkarımlar elde

4 ANADİLİ TÜRKÇE OLAN YETİŞKİN BİREYLERE İKİNCİ DİL OLARAK RUSÇA ÖĞRETİMİNDE ÖN EKLİ FİİLLER 1257 etmektir. Bu çıkarımlar ışığında dil öğretimini kolaylaştıracak prensipli, ispata dayalı yaklaşımlar geliştirmektir. Buradan hareketle Rusça yı yabancı dil olarak öğrenen bireylerin konuyu daha rahat kavrayabilmeleri açısından izlenmesi gereken silsilenin tespit edilmesi ve derslerde edinilen tecrübenin aktarılmasıdır. Çalışmanın evrenini Karadeniz Teknik Üniversitesi nde Rusça dersini seçmeli alan öğrenciler ve Rusça yı filoloji amaçlı öğrenmeyen kursiyerler oluşturmaktadır. Bu öğrencilerin Rusçayı öğrenme süreçlerinde konunun kavranmasında karşılaştıkları güçlük derslerde gözlemlenip, söz konusu zorlukların tespiti ve giderilmesi için geliştirilen yöntemde başarı sağlandığı gözlemlenmiştir. Görünüş Oluşturan Ön Ekler Görünüş zamansal kategorilerden olan ve Slav türü görünüş olarak bilinen Вид (vid) Türkçede görünüş anlamına gelmektedir. Batı dillerindeki aspect/aspekt, daha 1829 yılında Gretsch nin bir yıl önce yazdığı Rusça eserinin Fransızca tercümesinde Rusçadaki vid teriminin karşılığı olarak kullanılmış ve terim Fransızcadan diğer Batı dillerine geçmiştir. (bkz. Plungyan 2003:292 akt. Bacanlı, 2009:45). Rus dilbilim çevreleri o tarihten beri vid ve aspekt terimlerini genellikle eşanlamlı olarak kullanırlar. Bununla birlikte günümüz batı dilbiliminde aspekt teriminin vid i de içine alacak şekilde daha geniş bir kavramsal zenginliğe ulaştığı belirtilmelidir. Batı da aspekt veya Türkiye de görünüş adı verilen gramer kategorisi Rus dilbiliminde genellikle aynı terimle belirtilir. (bkz. Bondarko vd. 1987; Nasilov 1989; Şelyakin 2007 akt. Bacanlı, 2009: 45). Bununla birlikte önde gelen diğer dilcilerden Melçuk ve Plungyan gibi Batı geleneğine daha yakın olan bilginler aspekt terimini geniş anlamlı olarak kullanır ve vid i evrensel aspektin özel bir türü olarak nitelerler. (bkz. Melçuk 1998: 92; Plungyan 2003:293 akt. Bacanlı, 2009:45). Türkiye deki araştırmalarda ise, aspekt için terimin kendisi, bakış, görüş noktası, görme tarzı anlamına gelmesine rağmen görünüş terimi genel kabul görmüştür. (Bacanlı, 2009: 45) Aşağıdaki tablodaki tamamlanmış terimi İngilizcedeki perfective ve Rusçadaki soverşennıy terimi için kullanılmıştır. Görünüş Rusçada soverşennıy vid (tamamlanmış görünüş) ve nesoverşennıy vid (tamamlanmamış görünüş) olmak üzere ikiye ayrılır. Rusçadaki vid yani görünüş konusu ana dili Türkçe olan bireyler için bu dilin en karmaşk konularından birini teşkil etmektedir. Bu görünüşlerden tamamlanmamış görünüşün kavranması yalnızca ana dili Türkçe olan bireyler için değil Rusçayı yabancı dil olarak öğrenen bütün bireyler için güçtür. (Arhipova, L. V., Gubanova T. V 2010: 1). Tablo 1 Tamamlanmış ve tamamlanmamış fiillerin sahip olduğu özellikler: I.GRUP FİİLLER НСВ (несовершенный вид) Tamamlanmamış fiiller II. GRUP FİİLLER СВ (совершенный вид) Tamamlanmış fiiller

5 1258 Hanife ÇAYLAK 1. Genel gerçek, eylemin adı: Yapılan eylem ya da eylemlerin adını belirtmek isterken kullanılır. Burada eylemin bitip bitmediği ya da kaç kez yapıldığının bir önemi yoktur. Örnek: Вчера я была занята: смотрела фильм, готовила ужин, учила новые слова. (Dün meşguldüm. Film izledim, akşam yemeği hazırladım, yeni kelimeler öğrendim). 2. Süreç: Eylem belirli bir süre boyunca yapılmaktadır. (весь вечер-akşam boyunca; целый год- yıl boyu; долго- uzun zamandır vs. gibi göstergelerle belirtilmektedir. Örnek: Вчера я целый день готовила проект. ( Dün bütün gün proje hazırladım.) 3. Eylemin sürekliliği (Tekrar eden eylemler söz konusudur). (Genellikle Обычно-genellikle, всегда-her zaman, часто-sık sık, редко-nadiren, иногда-bazen никогда-hiçbir zaman vb. sıklık zarflarıyla birlikte belirtilirler.). Örnek: Я каждый день хожу в спортзал. (Her gün spor salonuna giderim). 1. Belirli bir olay: Eylemin sona ermesi, bitişi. Örnek: Вечером я посмотрела новый фильм, приготовила ужин и выучила новые слова. 2. Eylemin sınırları (bitiş-başlangıç) Örnek: Вчера я приготовила проект и пошла гулять. (Dün projeyi hazırladım, dolaşmaya çıktım. ) Приготовила (hazırladım)eylemin bitişi, пошла (çıktım)diğer eylemin başlangıcıdır. 3. Eylemin süreklilik arz etmemesi, bir kereliğine yapılmış olması. Genellikle быстро-(hızlıca, çabuk), сразу- (hemen), вдруг-(birdenbire), наконец- (nihayet), неожиданно-(ansızın) vb. zarflarla birlikte kullanılır. Örnek: Вчера я быстро прочитала статью. (Dün makaleyi hızlıca okudum). Tamamlanmış ve tamamlanmamış fiil çiftleri biçimsel açıdan değişiklikler göstermektedir, diğer bir deyişle tamamlanmış fiiller sadece aşağıdaki ön ekler vasıtasıyla oluşmamakta, fiilin farklı yerlerindeki harf değişiklikleri ile de (исполнять- нсв/ исполнить- св; потрясатьнсв/ потрясти- св) meydana gelmektedir. Seyrek görülmekle birlikte birbirine şekilsel açıdan benzemeyen tamamlanmış/tamamlanmamış fiil çiftleri de (Брать-нсв взять-св / говорить-нсв сказать-св / класть-нсв положить-св)bulunmaktadır. Aşağıdaki tabloda tamamlanmış görünüş oluşturan ön ekler yer alaktadır. Ön eklerin öğreniminde görünüş oluşturan eklerden başlanması, tamamlanmış ve tamamlanmamış fiil guruplarının ezberlenmesinin ardından bu ön eklerin, diğer ön eklerle karıştırılmasını önlemektedir. Zira tablodaki görünüş oluşturan ön ekler, değişik fiil gövdelerine gelerek fiilin anlamını değiştirmekte, diğer bir değişle aynı ön eklerin hem görünüş oluşturduğu, hem hareketin yönünü belirtebilmektedir. Tablo 2 Görünüş Oluşturan Ön ekler

6 ANADİLİ TÜRKÇE OLAN YETİŞKİN BİREYLERE İKİNCİ DİL OLARAK RUSÇA ÖĞRETİMİNDE ÖN EKLİ FİİLLER 1259 I.GRUP FİİLLER НСВ Tamamlanmamış fiiller Делать Писать Читать Учить Смотреть Видеть Готовить платить II. GRUP FİİLLER СВ Tamamlanmış fiiller Сделать Написать Прочитать Выучить Посмотреть Увидеть Приготовить заплатить Приставки Görünüş oluşturan ön ekler С- На- Про- Вы- По- У- При- За- Önekli Hareket Fiilleri Hareket fiilleri Rusçada bir noktadan başka bir noktaya gerçekleştirilen hareketi belirten, altısı geçişli, sekizi geçişsiz ve dördü dönüşlü olmak üzere 18 çift fiilden oluşan fiil gurubunun adıdır. Aşağıdaki tabloda ön eksiz hareket fiilleri yer almaktadır. Tablo 3 Ön eksiz Hareket Fiilleri I.GRUP FİİLLER идти Tek Yönlü II. GRUP FİİLLER ходить Çok Yönlü TÜRKÇE ANLAMLARI Geçişsiz Fiiller Идти ехать бежать лететь плыть лезть брести ползти ходить ездить бегать летать плавать лазить бродить ползать yürüyerek gitmek taşıtla gitmek koşmak uçmak, uçarak gitmek yüzmek tırmanmak, çıkmak ağr ağır yürümek sürünmek Geçişli Fiiller нести вести везти гнать катить тащить носить водить возить гонять катать таскать taşımak götürmek araçla götürmek ardından/peşinden koşmak yuvarlamak çekmek, sürüklemek

7 1260 Hanife ÇAYLAK -СЯ'lı Fiiller нестись гнаться катиться тащиться носиться гоняться кататься koşuşmak, uçuşmak kovalamak yuvarlanmak sürüklenmek I. Guruba dâhil fiiller hareketin tek bir yöne doğru gerçekleştiği fiillerdir ve tek bir yöne yapılan hareketler söz konusu olduğu durumlarda kulanılır. Örnek: - Куда ты едешь? (Nereye gidiyorsun?) -Я еду в библиотеку. (Kütüphaneye gidiyorum). Yakın bir zamanda tek yöne gerçekleştirilecek eylemler söz konusu olduğunda da bu gurup fiiller kullanılır. Örnek: Завтра мы летим в Измир. (Yarın İzmir e uçuyoruz). II. Guruba dahil fiillerin kullanım alanları daha geniştir. Hareketin değişik yönlere gerçekleştiğini gösterir. Örnek: Дети ходят по улицам. (Çocuklar sokaklarda yürüyor). Птицы летают над морем. (Kuşlar denizin üzerinde uçuşuyor). Rutin yapılan hareketleri belirtirken kullanılır. Örnek: Мы часто бродим по магазинам. (Sık sık dükkanları gezeriz). Bir yeti söz konusunda olduğunda kullanılır. Örnek: Лощадь бегает прекрасно. (At mükemmel koşuyor). Mastar halde cümlenin öznesi ya da yüklemi durumunda kullanılır. Örnek: Плавать полезно для здоровья. (Yüzmek sağlık için yararlıdır). Я люблю ездить на машине. (Arabayla gezmeyi severim). Bir noktaya gerçekleştirilen gidiş gelişi belirtir. Örnek: Каждое лето я езжу в Анталию. (Her yaz Antalya ya giderim (arabayla)). Tablo 3 te fiillerin anlamları, eylemlerin kaç yöne gerçekleştirildiği, geçişlilik\geçişsizlik durumları örnekler ve görsel materyallerle kavratıldıktan sonra hareket fiillerinin ön ekli halleri konusunun işlenmesi, bu ön ekli fiil gurubunun diğer ön enkli fiil guruplarıyla karıştırılmamasını ve konunun daha da pekişmesini sağlayacaktır. Ön eksiz fiil gurubunun başlarına değişik ön eklerin gelmesiyle hareketin gerçekleştiği yön ifade edilmektedir. Türkçe de ayrı bir gramer konusu teşkil etmeyen hareket fiilleri ve ön ekli hareket fiilleri belirli bir izlence olmaksızın öğretildiğinde öğrenciye daha karmaşık gelmekte, verimli sonuçlar elde edilememektedir. Aşağıda yer alan tablo 4 te hareket fiillerine getirilen ön ekler, bu eklere yöneltilebilecek sorular, eklerin birlikte kullanıldığı edatlar ve haller örneklerle birlikte sunulmuştur. İsmin hali başlıklı sütunda yer alan kısaltmalar (в. п.- ismin -i hali; д. п.- e hali; р. п. ayrılma/çıkma hali). Rusçadaki hallerin kısaltılmış biçimidir. Ön ekli fiillerin öğreniminde görsel materyaller büyük önem arz etmektedir. Fiil tabanının istemi olan edat ve ismin

8 ANADİLİ TÜRKÇE OLAN YETİŞKİN BİREYLERE İKİNCİ DİL OLARAK RUSÇA ÖĞRETİMİNDE ÖN EKLİ FİİLLER 1261 hallerinin bir tablo içinde düzenli bir biçiminde gösterildiğinde bu dili öğrenen bireylerin hafızasında daha kolay yer etmektedir. Tablo 4 Ön ekli Hareket Fiilleri ve Birlikte Kullanıldıkları Edatlar Ön ek Soru Edat İsmin hali 1. в- (во-) куда? в (во) / на Örnek В. п. Студент вошёл в аудиторию. Поезд въехал в депо. куда? к кому? к (ко) Д. п. Я вошел в палату к больному отцу. Самолет после рейса въехал к нам в ангар. 2. вы- откуда? из (изо) / с (со) Р. п. Доктор вышел из кабинета в полночь. Профессора выехали со встречи на следующий день. откуда? от кого? 3. при- откуда? от кого? куда? к кому? (см. 1, 2) 4. у- откуда? от кого? куда? к кому? (см. 1, 2) от (ото) Р. п. Друзья вышли от нас только утром. Автобус выезжает от нас по утрам. в (во) / на к (ко) из (изо) / с (со) от (ото) в (во) / на к (ко) из (изо) / с (со) от (ото) В. п. Д. п. Р. п. Р. п. В. п. Д. п. Р. п. Р. п. Мои приятели пришли из кино в общежитие. Пастухи принесли с гор свежее молоко. Самолет прилетел из Минска в Москву. Моя подруга приехала от родителей к мужу. Друзья ушли из клуба йоги через два часа. Мы все вместе улетели из холодной Москвы на солнечную Майорку. Академик в тот же день ушел с симпозиума. Пойманная рыба уплыла от нас в море. 5. под- (подо) куда? к кому? к чему? к (ко) Д. п. Вам стоит подойти поближе к таблице. Саомолет подлетает к Симферополю. 6. от- (ото- от кого? от от (ото) Р. п. Вам необходимо отойти от края

9 1262 Hanife ÇAYLAK ) чего? платформы. Мы сегодня отплывем от пристани в пять. куда? в (во) / на В. п. Они отнесли продукты обратно в магазин. Отец отвёл детей на занятия. 7. до- куда? до кого? до чего? 8. пере- через что? откуда? куда? 9. про- где? мимо чего? через что? кого? кого? до Р. п. Моя дочь доехала до станции и села в поезд. Я дошёл пешком до самого моря. Солдаты добежали до части. через из (изо) в (во) с (со) на мимо через 10. за- куда? в (во) / на В. п. Р. п. В. п. Р. п. В. п. В. п. Автомобиль очень быстро переехал реку через мост. Воздушный шар перелетел через Альпы. Мы переплыли через море на маленькой лодке. Библиотеку перенесли из одной аудитории в другую. Я прошел мимо своего родного дома. Нарушитель, не глядя, пробежал мимо полицейского. Лайнер проплыл через длинный пролив. Нам стоит зайти на кафедру. После работы я зайду в аптеку. 11. о- (об-, обо-) куда? к кому? к (ко) Д. п. Дети каждые выходные заходят к родителям. Мы забежали к приятелям в перерыве. куда? за что? за В. п. Профессор зашел за высокую кафедру. Кошка забежала за перегородку. кого? что? В. п. Лектор обошёл аудиторию по кругу. Бизнесмен намерен объехать с деловыми визитами всю страну. Чтобы понять архитектуру дома, нужно обойти его со всех сторон. Братья Райт на своём аппарате хотели облететь весь земной шар.

10 ANADİLİ TÜRKÇE OLAN YETİŞKİN BİREYLERE İKİNCİ DİL OLARAK RUSÇA ÖĞRETİMİNDE ÖN EKLİ FİİLLER 1263 вокруг кого? вокруг чего? 12. по- откуда? от кого? куда? к кому? (см. 1, 2) вокруг Р. п. Я обошел вокруг здания в поисках кошелька. Мошенники обвели нас вокруг пальца. в (во) / на к (ко) из (изо) / с (со) от (ото) В. п. Д. п. Р. п. Р. п. Мои родители после свадьбы поехали в медовый месяц. Мы пошли на концерт любимой группы. С занятий профессор пошел на прием к врачу. От адвоката мой друг сразу пошел в полицию. Ön eklerin hareket fiillerine kattığı anlamın öğretimindeki en etkin yollardan biri de ön eklerin zıtlık üzerinden görsel materyallerle sunulmasıdır. Örneğin при- ön eki у-; в- (во-) ön eki вы- ; под- (подо-) ön eki от- (ото-) ön ekleriyle zıt anlam meydana getirmektedir. Tablo 5 Zıt Anlam Oluşturan Ön ekler при- Мы приехали на станцию утром. Моя мама придет тебя навестить. куда? в / на + В.п. куда? к кому? к + Д. п. у- Поезд уехал два часа назад. Я ушел со службы в 22 года. откуда? из / с Р. п. откуда? от кого? от + Р. п. в- (во-) Автобус въехал в гараж. Мы с трудом внесли фортепиано в квартиру. под- (подо-) Мы подбежали к профессору поближе, чтобы лучше слышать. Трамвай подъехал к остановке. куда? в / на + В. п. куда? к кому? к + Д. п. куда? к кому / чему? к + Д. п. вы- Мой муж выехал из страны два года назад. Грузчики вынесли из дома все тяжелые вещи. от- (ото-) Люди отбежали подальше от огня. Троллейбус отъехал от магазина. откуда? из / с Р. п. откуда? от кого? от + Р. п откуда? от кого / чего? от + Р. п. Ön Ekli Dönüşlü Fiiller Rus dili morfolojisi ve türetme teorisinde fiil gövdesine getirilen ön ek ve son ek olmak üzere iki kısımdan oluşan fakat bir bütün olarak fonksiyon gösteren ekler конфикс (konfiks) olarak adlandırılmaktadır. (Plungyan, 2000: 95-97). Günümüzde birçok araştırmacı konfiks konusunun diğer ön eklerden bağımsız olarak ele alınması görüşünü savunmaktadır. (Zaliznyak, 1995: 150; Guiraud-Weber, 1988: 34-35). Rusçada diğer adı циркумфикс

11 1264 Hanife ÇAYLAK (tsirkumfiks) olan postfikslerin sayısı on yedidir: в- -ся, вз- - ся, вы- - ся, до- - ся, за- - ся, из- - ся, на- - ся, о- -ся, об- - ся, от- - ся, под- - ся, пере- - ся, при- - ся, про- - ся, раз- - ся, с- -ся, у- - ся. Her bir postfiks en az birkaç anlama sahiptir, bu çalışmada hepsine detaylıca eğilemeyeceğimizden На глагол (fiil) ся postfiksinin birkaç anlamına deg inelim: Eylemi yapan kişinin eylemi istediği kadar yaptığı daha fazla yapmak istemediği anlamı katmaktadır. Örnek: Нет голубушка, книжки в сторону: довольно начиталась, очень довольно, пора, матушка, за дело приниматься (Герцен). (Hayır canım, kitapları bir kenara koyalım, yeterince okudum, oldukça fazla, işe koyulma zamanı). Eylemi olumsuz sonuçlar doğuracak oranda fazla gerçekleştirmek anlamı vermektedir. Örnek: Она насмотрелась американских триллеров и и теперь не может заснуть. O kadar Amerikan gerilim filmi izledi ki şimdi uyuyamıyor.) Eylemin çok fazla yapıldığı anlamını içermektedir, bu guruba genellikle ıstırap, eziyet anlamı içeren fiiller dâhildir. Örnek: Никакое перо не напишет, сколько настрадалась я за это время. (O süreçte ne kadar acı çektiğimi hiçbir kalem yazamaz. ) Fiilin Anlamını Değiştiren Diğer Ön ekli Fiiller Çalışmada ilk u ç başlık altında go sterilen o n ekli fiil guruplarının ardından dig er o n ekli fiillerin, bir fiil seçilip, so z konusu fiilin bu eyleme getirilen bu tu n o n eklerle birlikte bir bu tu n olarak o g retilmesi fiillerin anlamlarının daha da berraklaşmasını sag layacaktır. Zira o g renci aynı fiile getirilen deg işik o n eklerle meydana gelen fiillere yazılı veya so zlu farklı metinlerde karşılaştıg ında o n ekin eyleme kattıg ı anlamı hemen çıkaramayabilmektedir. Tablo 4 te go sterilen hareket fiillerine getirilen o n ekler dışında kalan o n eklerin sayısı hayli fazladır. Bu sebeple konuyu, konuşmak, demek anlamlarına gelen говорить (govorit ) o n eksiz fiiline getirilen o n eklerin bu eyleme kattıg ı anlamlar u zerinden o rneklerle açıklamakla yetineceg iz: говорить (govorit ) fiilinine раз- o n ekinin getirilmesiyle oluşan Разговаривать (нсв) fiili, с кем? (kiminle?), О ком? (kim hakkında?), О чём? (ne hakkında?) Как? (nasıl?) sorularına yanıt vererek, sohbet etmek, konuşmak, bahsetmek anlamlarına gelmektedir. Выговаривать (нсв) /выговорить (св) что? (ne?), как? (nasıl?): 1- Telaffuz etmek. Будучи иностранцем, он не мог выговорить имена и отчества своих коллег. Yabancı olduğu için meslektaşlarının isimlerini ve soy isimlerini telaffuz edemiyordu.

12 ANADİLİ TÜRKÇE OLAN YETİŞKİN BİREYLERE İKİNCİ DİL OLARAK RUSÇA ÖĞRETİMİNDE ÖN EKLİ FİİLLER Paylamak, azarlamak. Ирина выговаривала соседскому ребенку за шум в подъезде. İrina avluda çıkardığı gürültüden ötürü komşunun çocuğunu payladı. 3. Hakkını garantilemek. Иван Петрович чувствовал себя уставшим, но довольным, ведь после длительных переговоров ему удалось выговорить особые условия для компании. İvan Petroviç uzun süren müzakerelerin ardından şirketi yararına özel şartlar sağladığı için kendisini yorgun ama memnun hissediyordu. Проговаривать (нсв) /проговорить (св) что? (ne?), как? (nasıl?): 1. So ylemek, telaffuz etmek. Секретарь скороговоркой проговорила фамилии студентов, допущенных к экзамену. Sekreter sınava girmesi müsaade edilen öğrencilerin isimlerini hızlıca söylemişti. 2. Bir şeyi mu zakere ederek, sohbet ederek belirli bir zaman dilimi (su bjektif olarak deg işiklik go steren) geçirmek. После столь долгой разлуки друзья никак не могли разойтись и проговорили за столом до рассвета. Üzunca bir ayrılığın ardından arkadaşlar bir türlü birbirinden ayrılamamış sabahın ilk ışıklarına kadar sohbet etmişlerdi. Заговаривать (нсв) /заговорить (св) с кем? (kiminle?), О ком? (kim hakkında?), О чём? (ne hakkında?) Как? (nasıl?) 1. Konuşmaya başlamak. После секундного замешательства все разом.заговорили, перебивая друг друга. Bir anlık şaşkınlığın ardından herkes birbirinin sözünü keserek bir ağızdan konuşmaya başlamıştı. 2. Bir dili konuşmaya başlamak. После полугода интенсивных занятий студенты заговорили на турецком. Altı aylık yoğun bir ders programından sonra öğrenciler Türkçe konuşmaya başladı. 3. Çok konuşarak baş ag rıtmak, ag ız açtırmamak. Да он любого до беспамятства заговорит!. O herkesi bayıltabilecek kadar çok konuşur. Договаривать (нсв) /договорить (св) с кем? (kiminle?), О ком? (kim hakkında?), О чём? (ne hakkında?) : Sonuna kadar so ylemek, so zu nu bitirmek. Он спешил передать историю, сбивался в каждом предложении, не договаривая фразы, тут же переходил к новым подробностям. Hikâyeyi anlatmak için acele ediyor, her cümlede şaşırıp, cümleleri sonuna kadar söylemeden hemen yeni ayrıntılara geçiyordu. Переговорить (св) с кем? (kiminle?), О ком? (kim hakkında?), О чём? (ne hakkında?) : danışmak, mu zakerede bulunmak. Адвокат попросил прервать заседание, сославшись на то, что ему необходимо переговорить с клиентом. Avukat müvekkiliyle müzakere etmek istediğini belirterek celseye ara verilmesini istedi. уговаривать (нсв) /уговорить (св) кого? (kimi?) kandırmak, inandırmak, ikna etmek. Я не планировала покупать это платье, да продавец уговорил. Bu elbiseyi almaya niyetim yoktu, satıcı ikna etti. отговаривать (нсв) /отговорить (св) кого? (kimden?) от чего? (neyden?) Vazgeçirmek, caydırmak. Друзья отговорили Николая от поспешного решения об увольнении. Arkadaşları Nikolay ı ani istifa kararından vazgeçirdiler.

13 1266 Hanife ÇAYLAK наговаривать (нсв) /наговорить (св) чего? (neyden?), кому? (kime?) 1. Çok konuşmak. Вне себя от злобы, Евгений наговорил столько грубостей, не отдавая себе отчет, что завтра ему будет мучительно стыдно за эти слова. Yevgeni sinirden kendini kaybederek yarın bu lafları yüzünden utançtan yerin dibine gireceğini düşünmeden o kadar kaba sözler sarf etmişti ki. 2. I ftira atmak. Как ты мог этому поверить? На нее наговорили все это, от зависти! Nasıl böyle bir şeye inanabildin! Kıskançlıklarından iftira atıyorlar ona hep. 3. Bir metni kayıt amaçlı telaffuz etmek. Профессор обычно наговаривал материалы будущих статей на диктофон во время прогулок по лесу. Profesör genellikle yazacağı makalelerle ilgili verileri ormandaki gezileri esnasında ses kayıt cihazına kaydederdi. оговаривать (нсв) /оговорить (св) кого? (kimden?) 1. I ftira atmak. Виктор был беспринципным человеком, для него было обычным делом оговорить коллегу для получения своей выгоды.viktor prensip sahibi bir insan değildi, çıkarı için iş arkadaşına iftira atmak onun için işten bile değildi. 2. Şart koşmak. Также следует оговорить конечную оплату. En son ödemenin ne zaman yapılacağını şarta bağlamak lazım. приговаривать (нсв) /приговорить (св) Кого? (kimi?) К чему? (neye?) 1. Mahku m etmek, hu kum vermek. Суд приговорил сержанта к расстрелу. Mahkeme çavuşun kurşuna dizilmesine hu kum vermişti. 2. Bir eylemi yaparken aynı anda birşeyler so ylemek. Помогая внуку раздеться, бабушка беспрестанно приговаривала ласковые слова. Babaannesi torununun giyinmesine yardım ederken sürekli şefkatli sözler söylüyordu. подговаривать (нсв) /подговорить (св) кого? (kimi?), На что? (neye?) Kandırmak, kışkırtmak, kanına girmek. Саша был известный в школе озорник: не раз подговаривал одноклассников на шалости.saşa okulun ünlü haylazıydı, birçok kez sınıf arkadaşlarının yaramazlık yapmaları için kanına girmişti. ÖN EKLERLE İLGİLİ YAPILAN TİPİK HATALAR Görünüş oluşturan ön eklerle fiilin anlamını değiştiren ön eklerin karıştırılması Çalışmamızda belirtmiş olduğumuz üzere aynı ön ekin birden fazla işlevi olması bu dili yabancı dil olarak öğrenenlerin konuyu doğru kavrayamaması durumunda hatalara sebep olmaktadır. En tipik hata görünüş oluşturan ve eylemin anlamını değiştiren aynı ön ekin karıştırılması sonucu yazılı veya sözlü metinlerin çevirisinde gözlemlenmektedir. Örneğin; ЗА ön ekinin akılda kalan ilk anlamı eylemin başlaması dır. Aşağıda önüne geldiği fiillerin çevirilerinde karşılaşılan en tipik yanılmayla ilgili örnekler seçilmiştir. İlk cümle doğru bir biçimde çevrilmiştir. Ancak ikinci cümlede eylem su döküldü şeklinde çevrilmelidir zira ön ek burada görünüş oluşturmuştur, eylemin başlaması anlamı içermemektedir. Залить-заливать

14 ANADİLİ TÜRKÇE OLAN YETİŞKİN BİREYLERE İKİNCİ DİL OLARAK RUSÇA ÖĞRETİMİNDE ÖN EKLİ FİİLLER 1267 Через несколько дней после наводнения снова залили дожди. (Çerez neskol ko dney posle navodneniya snova zalili dojdi). Selden birkaç gün sonra yağmurlar yeniden yağmaya başladı. Мехмет случайно зацепил стакан рядом с компьютером и залил клавиатуру водой. (Mehmet sluçayno zatsepil stakan ryadom s komp yuterom i zalil klaviaturu). Mehmet yanlışlıkla bilgisayarın yanındaki bardağa çarpmış ve su dökülmeye başlamıştı. ПРО- ön eki hem görünüş yapan bir ön ektir hem de önüne geldiği fiillere yeni anlamlar katmaktadır. İlk cümle ön ekin görünüş meydana getirdiği düşünülerek yanlış çevrilmiştir про- burada yanlışlıkla, istemeden yapılan bir eylemi işaret etmektedir. Gözden kaçırmak şeklinde çevrilmelidir, ikinci cümlede ek tamamlanmış görünüş anlamıyla doğru çevrilmiştir. Ах, ошибка в заглавии, на самой обложке курсовой работы! Как же я мог просмотреть! (Aa! Bitirme ödevinin kapağında, başlıkta hata var! Nasıl görmedim!). Только прочитал статью Ходорковского в Ведомостях про Чечню. (Hodorkovski nin Çeçenistan hakkındaki makalesini Vedomosti de yeni okudum.) У- ön eki ilk cümlede görünüş oluşturmuş ve doğru bir bçimde çevrilmiştir ancak diğer iki cümle hatalı çevrilmiştir. İkinci cümlede у- ön eki bu bağlamda eyleme zorluklara rağmen gerçekleştirildiği anlamını kattığından kurtaramadı şeklinde çevrilmelidir. Üçüncü cümledesyse fiil odasının her yerine asmıştı şeklinde çevrilmelidir, ön ek bu bağlamda fiile eylemin bütün bir alana yayılması anlamı vermektedir. Diğer bir deyişle son iki örnekteki ön ekin görevi görünüş meydana getirmek olarak algılanmış ve o şekilde çevrilmiştir, oysa önüne geldikleri fiile değişik anlamlar katmıştır. Глухой мальчик впервые услышал голос своего отца. (Sağır çocuk babasının sesini ilk kez işitmişti). Нетрезвая мать не уберегла от огня своего ребенка. (Sarhoş kadın bebeğini yangından koruyamadı). Маленький Мехмет увешал комнату фотографиями Шэрон Стоун и мечтал с ней увидеться. (Küçük Mehmet odasına Sharon Stone un fotoğraflarını asmıştı ve onunla görüşmeyi hayal ediyordu). ВЫ- ön eki ilk örnekte bir hareket fiilinin başına gelerek içeriden dışarıya doğru yapılan hareketi belirtmektedir, aynı zamanda tamamlanmış görünüş oluşturmuş ve doğru çevrilmiştir fakat ikinci cümledeki eylemin ön ekinin de görünüş oluşturduğu düşünülerek вы- ön ekinin bu bağlamda eyleme kattığı anlam doğru çevrilmemiştir. Вы- ikinci cümlede yer alan плакать (ağlamak) fiiline göz yaşlarına boğulmak, kana kana ağlamak, doyasıya ağlayıp içini rahatlatmak anlamı katmaktadır. Dolayısıyla burada da aynı ön ekin birden fazla işlevi olduğu göz ardı edilerek hatalı çeviriler yapılmıştır.

15 1268 Hanife ÇAYLAK Анна спешила на вечеринку, но не забыла вынести мусор. (Anna partiye gitmek için acele ediyordu ama yine de çöpleri dışarı çıkardı). Старая женщина выплакала все слезы за 20 лет, так и не получив известий о пропавшем сыне. (Yaşlı kadın kaybolan oğlundan bir haber alamadan yirmi yıl gözyaşı döktü.) Hareket fiillerine getirilen ön eklerin oluşturduğu görünüş türünün karıştırılması Ön ekli hareket fiilleriyle ilgili en büyük zorluk öğrencilerin herhangi bir hareket fiiline getirilen ön ekin hangi görünüşü meydana getirdiğini çıkaramamaları ve cümle incelenirken eylemin görünüşünün çevirisinde hataya düşmeleridir. Tablo 3 teki ön eksiz hareket fiileri öğretilirken I. gruptaki tek yönlü hareket fiillerine getirilen ön eklerin tamamlanmış, II. grupta yer alan çok yönlü hareket fiillerine getirilen ön eklerin tamamlanmamış görünüş meydana getirdiğinin sürekli altı çizilmelidir. Rusçadaki görünüş kavramının Türkçedekinden farklı olması Türk öğrencilerin bu sistemi kavramasını güçleştirmektedir. Aşağıda görünüşün karıştırıldığı ön ekli hareket fiillerinden örnekler yer almaktadır. İlk örnekte fiil tamamlanmamış ve çok yönlü bir fiil olduğundan gelirdi şeklinde çevrilmelidir. İkinci örnekte ise tamamlanmış bir eylem tamamlanmamış bir eylem gibi algılanarak yaklaştı yerine yaklaşıyordu denilmiştir. Üçüncü örnekte tamamlanmış fiil tamamlanmamış bir fiil gibi çevrilmiştir, doğrusu geçirdik olmalıdır. Sonuncu örnekte ise doğru çevirisi tamamlanmamış bir fiil söz konusu olduğundan götürdü biçiminde olmalıdır. Когда ему было лет девять, он приходил в зоопрак. Dokuz yaşındayken hayvanat bahçesine gelmişti. Гумантарный груз подъехал к границе Украины. İnsani yardım Ükrayna sınırına yaklaşıyordu. Летом мы съездили в Испанию и великолепно отдохнули.yazın İspanya ya gider, tatili mükemmel geçirirdik. По выходным Виктор свозил детей в деревню. Hafta sonu Viktor çocukları köye götürmüştü. Sözcük içi karşıt anlamlılık (enantiosemiya) içeren ön ekli fiillerle ilgili yaşanan zorluklar Dilde enantisemiya olarak adlandırılan karmaşık olgu Rusça da enantiosemiya ya da antifrazis (İng.: enantiosemy, antiphrasis) terimleriyle adlandırılmaktadır. Türkçe ye ise sözcük içi karşıt anlamlılık şeklinde aktarabilecek bu durum genel itibariyle karşıt anlamların aynı kelime içindeki bileşimi anlamını taşımaktadır (Ayrıntılı bilgi için bkz. Üluoğlu). Aynı sözcüğün karşıt anlamlar içermesi ana dili Rusça olan bireyler için zorluk teşkil eden bir durum olmamasına

16 ANADİLİ TÜRKÇE OLAN YETİŞKİN BİREYLERE İKİNCİ DİL OLARAK RUSÇA ÖĞRETİMİNDE ÖN EKLİ FİİLLER 1269 karşın Rusçayı yabancı dil olarak öğrenenler için oldukça karmaşık gelmektedir. Bazı Rus dil bilimcilerine göre sözcüğün taşıdığı anlamı çıkarmak için bağlamın yeterli olduğu savı Rusçanın hedef dil olduğu bir durumda geçerli olamayabilmektedir. Diğer bir deyişle öğrenci bu türden bir sözcükle belirli bağlam içinde karşılaşsa bile sözcüğün içerdiği karşıt anlamı bilmediğinde hataya düşebilmektedir. Değişik sözcük türlerinde rastlanan bu olguyla ilgili vereceğimiz örnekler konumuzun çerçevesi içinde yer alması nedeniyle sadece fiil kategorisinde yer alan ön ekli fiillerle ilgili olanları kapsayacaktır. Örneğin задымить tütmeye başlamak, dumanla kaplanmak ; с ума сводить güçlü bir aşktan söz edildiğinde olumlu anlamda çıldırtmak, hoşlanılmayan kişiler ve durumlarda negatif anlamda kullanılan çıldırtmak ; просмотреть 'gözden geçirmek', 'gözden kaçırmak'; разбить kurmak/yapmak', darmadağın etmek, bozguna uğratmak ; обойти dolaşmak (etrafını), atlamak/ geçmek ; отойти kendine gelmek/normal haline dönmek/ daha iyi hissetmek, ölmek, hayata veda etmek. Aşağıdaki örneklerde bu türden fiillerle ilgili yapılan yanlışlar ve parantez içinde cümlelerin doğru çevirileri yer almaktadır: Ты своим варевом задымил всю кухню. Bütün mutfakta yemek tütmeye başladı. (Yemeğinle bütün mutfağı dumana boğdun.) Ты меня с ума сводишь своей болтовней. (Dırdırın beni çıldırtıyor.) Роксолана свела с ума султана Сулеймана. Hürrem Sultan Sultan Süleyman ı delirtti. (Hürrem Sultan, Sultan Süleyman ın aklını başından almıştı. ) Просмотрел всю статью, ничего нового. (Makalenin tamamını inceledim, yeni bir şey yok.) Опять я тебя просмотрел, когда ты пришёл? İçeri girdiğinde yine mi seni inceledim? (Geldiğini yine mi gözden kaçırdım?.) Надо разбить лагерь у реки. Nehrin kenarındaki kampı yıkmalı. (Nehrin kenarında kamp yapmalı. ) Надо разбить врагов. (Düşmanı kırıp geçirmeli.) Учителя обошли каждый дом в селе, чтобы призвать родителей отдать девочек в школу. (Öğretmenler aileleri, kızlarını okula vermelerine ikna etmek üzere köydeki her evi dolaşmışlardı.) Волонтеры раздавали гуманитарную помощь беженцам, но обошли вниманием высокогорные села. Gönüllüler mültecilere insani yardım dağıtmış, dağ köylerini dolaşmışlardı. (Gönüllüler mültecilere insani yardım dağıtmış, ancak dağ köylerini atlamışlardı.) Айше обиделась на замечание декана, но через 10 минут отошла. Ayşe dekanın çıkışmasına alınmış fakat on dakika sonra uzaklaşmıştı. (Ayşe dekanın çıkışmasına alınmış fakat on dakika sonra kendine gelmişti. )

17 1270 Hanife ÇAYLAK Сулейман Демирель стал девятым турецким президентом, который в этом году отошел в иной мир. (Bu yıl vefat eden Süleyman Demirel Türkiye nin dokuzuncu cumhurbaşkanıydı. ) Ön ekli hareket fiillerinin geçmiş zaman kullanımlarında gözlemlenen hatalar Öğrencilerin bu başlık altında yaptıkları hatalar eylemlerin kaç yönlü olduğunu göz ardı etmelerinden kaynaklanmaktadır. Hareket fiillerine gelen ön ekler hareketin yönünü belirtmektedir. Tek yönlü hareket fiillerine gelen ön ekler eylemin tek yöne bir kez yapıldığı, çok yönlü hareket fiilleri ise eylemin birkaç yöne yapıldığı anlamına gelmektedir. Aşağıda iki sütun halinde verilen örneklerde sol sütunda yer alan eylemler tek yönlü, sağ sütundakiler ise çok yönlü eylemlerdir. Konunun anlaşılıp anlaşılmadığına dair en iyi sağlama öğrencilerden bu türden cümlelerin sözlü çevirileri istenilmesi suretiyle yapılabilmektedir. Örneğin ilk örnekte gitmek fiilinin görünüşünün iki hali de verilmiştir ve yazılı çeviride öğrencinin konuyu anladığı düşünülmekte ancak parantez içinde yer alan sorular yöneltildiğinde birçoğunun doğru cevaplayamadığı görülmektedir. Николай ушел в магазин. Nikolay dükkana gitti. (Evde değil). Николай уехал в Москву. Nikolay Moskova ya gitti. (Moskova da değil). Николай вышел из класса. Nikolay sınıftan çıktı. (Koridorda). Николай уходил в магазин. Nikolay dükkana gitti. (Artık evde). На каникулах Николай уезжал в Москву. Nikolay tatilde Moskova ya gitti. (Artık döndü) Николай на 5 минут выходил из класса. Nikolay beş dakikalığına sınıftan çıktı. (Şu an sınıfta) Николай подошел ко мне. Николай только что подходил ко мне. Nikolay yanıma geldi (Yanımda dikiliyor). Nikolay şimdi yanıma geldi. (Şu an yanımda değil) Николай унес тетрадь. Nikolay defteri götürdü. (Defter bende değil onda) Николай уносил тетрадь. Nikolay defteri götürdü. (Defter yine bende. Defteri geri getirdi.). SONUÇ Son yıllarda Rusya Federasyonu ve Rusça konuşulan ülkelerde Rusçayı yabancı dil olarak öğrenen öğrencilerin ön ekli fiillerin öğrenilmesinde karşılaştıkları güçlükler göz önüne alınarak, bu eklerle ilgili çeşitli çalışmalar yapılmakta, konu ayrı bir ders olarak okutulmaya başlanmıştır. Biz de ön ekli fiillerin ayrı bir ders olarak verilmesi görüşünü benimsemekteyiz. Ancak bu dersten önce öğrencilerin fiil tabanının istemi olan halleri ve edatları iyi kavramaları gerekmektedir, aksi takdirde fiilin birlikte kullanıldığı ismin halleri ve edatlarıyla

18 ANADİLİ TÜRKÇE OLAN YETİŞKİN BİREYLERE İKİNCİ DİL OLARAK RUSÇA ÖĞRETİMİNDE ÖN EKLİ FİİLLER 1271 ilgili yerleşmiş yanlışlar ön ekli fiillerin öğrenim aşamasında da ortaya çıkmakta ve konunun anlaşılmasını zorlaştırmaktadır. Rus dilbilimcilerle değişik sınıflandırmalar öne sürülmüş olsa da ana dili Türkçe olan bireylere Rus dili gramerini öğretirken bu sınıflandırmalardan ön eklerin dilbilgisel ve sözlüksel olarak ikiye ayrıldığı sınıflandırma biçiminden yararlanılmasının öğrenimin sonuçları açısından daha verimli olduğu anlaşılmıştır. Bu sınıflandırmanın kavratılmasında ilk aşamada dilbilgisel görevi olan ön eklerin gösterilmesi bu ön eklerin diğer ön eklerle karıştırılmasının önüne geçilmesini sağlamaktadır. Tamamlanmış/tamamlanmamış görünüm oluşturan ekler bu fiil guruplarının bulunduğu listenin ezberlenmesinin, sözlü ve yazılı metinlerde aşina olunmasının ardından sözlüksel olarak nitelendirilen diğer ön ekli fiillerin yine Ön ekli Hareket Fiilleri, Ön ekli Dönüşlü Fiiller vb. başlıklar halinde öğretimi ön eklerin berraklaşmasını, bu dili yabancı dil olarak öğrenen bireylerin bu eklerin görevini daha iyi anlaşılmasını kolaylaştırmaktadır. Ön ekli fiillerin öğretilmesinde önem arz eden bir diğer husus ise bu eklerin öğretiminin görsel materyallerle desteklenmesidir. Konunun çeşitli tablo, şekil ve şemalar yardımıyla verilmesi ön eklerin görevinin akılda kalmasına büyük ölçüde fayda sağlamaktadır. KAYNAKÇA Antonoviç, N. T., Zub, J. A., ve Kalivo, İ. V. (2002). Posobiye po russkomu yazıku «glagol nıye pristavki: znaçeniye i ispol zovaniye» dlya inostrannıh studentov. Gorki: BGSHA. Arhipova, L. V., Gubanova T. V., (2010). İzuçayem vidı glagola. Tambov: İzdatel stvo TGTÜ. Bacanlı, E. (2009). Türkçe fiil, Slav türü bitmiş görünüş bildirebilir mi?. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 1, Bondaletov, V. D., Andreyeva İ. A. (2012). Glagol nıye pristavki v russkih argo. İzvestiya PGPU im. V. G Belinskogo, 27, Guiraud-Weber, M. (1988). L aspect du verbe russe. Essai de presentation. Aix-en-Provence. Krasnıh V. V., İzotov A. İ. (Ed.), Yazık, soznaniye, kommunikatsiya: Sb. Statey bildiriler kitabı içinde (ss ). Moskova: MAKS Press. Krongauz (editör), M. A., Boguskavski, A. (2001). Glagol nıye prefiksı i prefiksial nıye glagolı. Moskova: İzdatel skiy tsentr RGGÜ. Plungyan, V. A. (2000). Obşçaya morfologiya. Moskova: Editorial URSS. Tihonov, A. N. (1990). Slovoobrazovatel nıy slovar. Moskova: Russkiy yazık.

19 1272 Hanife ÇAYLAK Üluoğlu, M.(2014). Rus dilinde sözcük içi karşıt anlamlılık (enantiosemiya). Edebiyat Fakültesi Dergisi/Journal of Faculty of Letters, 31, Yu Çul Çjon. (2002). Semantiçeskoye opisaniye russkogo glagol nogo konfiksa na- -sya. Zaliznyak, A. A. (1995). Opıt modelirovaniya semantiki pristavoçnıh glagolov v russkom yazıke. Russian Linguistics, 19 (2). İnternet Kaynağı Volohina, G. A., Popova, Z. D. (1994). Evaluating quality on the net. 30 Mart 2015 tarihinde adresinden erişildi.