TÜRKİYE-ABD İLİŞKİLERİNİN ALTIN ÇAĞI DÖNEMİNDE TÜRKİYE-SOVYETLER BİRLİĞİ İLİŞKİLERİ HAZIRLAYAN NİYAZİ YEŞİLYURT

Transkript

1 TÜRKİYE-ABD İLİŞKİLERİNİN ALTIN ÇAĞI DÖNEMİNDE TÜRKİYE-SOVYETLER BİRLİĞİ İLİŞKİLERİ HAZIRLAYAN NİYAZİ YEŞİLYURT 1

2 İÇİNDEKİLER GİRİŞ 1.BÖLÜM II. Dünya Savaşı sonrası ABD ve Sovyetler Birliği dünya politikaları 2.BÖLÜM TÜRKİYE-ABD İlişkileri ve gelişimi 3.BÖLÜM TR-ABD İlişkilerinin altın çağında TR-Sovyetler Birliği İlişkileri SONUÇ. GİRİŞ İkinci Dünya Savaşı büyük ölçüde Birinci Dünya Savaşı nın devamı niteliğindedir ve 1919 yılında ortaya konulan düzenlemelerin çözmeye muvaffak 2

3 olamadığı karmaşalardan doğmuştur. Birinci Dünya Savaşı ndan sonra artan ekonomik sorunlar 1929 Ekonomik Buhranı ile dünya genelinde vücut bulmuştur. Küresel Ekonomik Krizin etkilerinden birisi de ülkelerin iç pazarlarını korumak amacıyla ördükleri geniş gümrük duvarları olmuştur. Dünya ekonomisinin genel kurallarından birisi olarak gümrük duvarlarının güç kazanması o ülkelerde milliyetçi akımların siyaseten rol alışında katalizör etkisi yaratmıştır. Bu dönemle alakalı olarak hafızalarda yer edinen ekonomik gelişmelerden en önemlilerinden birisi de Almanya da baş gösteren hiper-enflasyondur. Evrensel örgütlenmede bir ilk olan Milletler Cemiyeti gerek büyük güçlerin aldırmazlığı gerekse caydırıcı tedbirler alamaması sebebiyle yeni bir savaşın çıkmasını engelleyici bir rol alamamıştır. İkinci Dünya Savaşı yılları arasında meydana gelmiş, pek çok kaynağa göre 60 milyonun üzerinde insanın yaşamını yitirmesi ile literatüre geçmiş dünyanın çehresini değiştiren son küresel savaştır. Savaşın başlıca tarafları ise Müttefik Devletler (Birleşik Krallık, Fransa ve sonra sırasıyla Sovyetler Birliği ile Amerika Birleşik Devletleri) ve Mihver Devletler (Almanya, İtalya, Japonya) olmuştur. İkinci Dünya Savaşı insanlık tarihinin var oluşundan bu yana en kanlı savaş olarak kayıtlara geçmiştir. II. Dünya Savaşı sırasında İngiltere, Sovyetler Birliği ve Amerika Birleşik Devletleri Türkiye nin savaşa girmesi için çeşitli girişimlerde bulunmuşlardır. Ancak Türkiye, bu çabalarına rağmen savaş boyunca tarafsızlık politikasını benimsemiş ve kendisini savaşın dışında tutmayı başarmıştır. Uyguladığı tarafsızlık politikası, Türkiye yi savaşın büyük yıkımından uzak tutmakla birlikte, savaş sonrasında kendisini büyük bir yalnızlık içinde bulmasına da neden olmuştur. Türkiye bu yalnızlığının sıkıntısını en çok Sovyetler Birliği yle savaştan hemen sonra yaşadığı sorunlu dönemde hissetmiştir. Sovyetler Birliği, II. Dünya Savaşı nın hemen ardından yayılma politikasına başlamış ve bu politikası gereği yayılma alanı içindeki Türkiye için büyük bir tehdit oluşturmaya başlamıştır. Sovyetler Birliği nin Türkiye üzerindeki bu politikası 1945 yılında resmiyete dökülmüş ve Sovyetler Birliği verdiği notayla Türkiye den Boğazlarda üs ve doğu bölgelerinde toprak talep etmiştir. Egemenlik haklarını açıkça ihlal eden ve kabul edilemez bu talepler karşısında Türkiye, kendisini tek başına savunamayacağı Sovyetler Birliği ne karşı Batı dünyasından destek aramaya 3

4 başlamıştır. Batı devletleri arasında, Türkiye ye ihtiyacı olan desteği verecek ülke, savaştan dönemin en büyük gücü olarak çıkmış ve Sovyetlerin yayılma politikasından rahatsızlık duymaya başlayan Amerika Birleşik Devletleri olacaktır. Polonya dan ve Sovyet işgali altındaki diğer ülkelerden çekilmeye yanaşmamış, bu bölgelerde bir Komünist İttifak kurma çabalarına girişmiştir. Bunu gören Amerika Birleşik Devletleri, Sovyet politikalarından rahatsızlık duymaya başlamıştır. İşte tüm bu gelişmeler nedeniyle Sovyet politikalarından rahatsız olan Amerika Birleşik Devletleri, Potsdam Konferansı ndan kısa bir süre sonra Boğazlar konusundaki görüşünü değiştirmeye ve Türkiye yi desteklemeye başlamıştır. Amerika Birleşik Devletleri nin Türkiye yi desteklemeye başladığını gösteren ilk önemli gelişme, Türkiye ye Boğazlar konusuna sunduğu 2 Kasım 1945 tarihli notasıdır. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Şükrü Saraçoğlu, 5 Aralık 1945 de, Türkiye nin Amerika Birleşik Devletleri notasıyla ilgili düşüncesini açıklamış ve Türkiye nin Amerika Birleşik Devletleri nin konferans teklifine sıcak baktığını, bu konferansa Amerika nın katılımının bir zorunluluk olacağını belirtmiştir. Böylece Türkiye, Boğazlar konusunda Sovyetler Birliğine karşı içinde bulunduğu yalnızlıktan kurtulmaya başlamıştır. Yalnızlıktan kurtulmaya başlayan Türkiye ise adım adım Amerika Birleşik Devletlerine yanaşmakta ve ilişkileri hızla arttırmaktadır. Boğazlar konusundaki görüşü değişmeye başlayan Amerika Birleşik Devletleri nin, Postdam Konferansı ndan kısa bir süre sonra, Sovyetler Birliği nin Türkiye den toprak talepleriyle ile ilgili görüşleri de değişmiş ve Türkiye nin toprak bütünlüğüyle ilgilenmeye başlamıştır. Bunun en önemli nedeni, yukarıda da belirtildiği gibi Sovyetler Birliği nin İran üzerinde uyguladığı baskı, İran petrollerinin Sovyetler Birliği kontrolüne girebilme tehlikesi, kısacası Orta Doğu daki yeni gelişmelerdir. Bu durum, Amerika nın Sovyetler Birliği ne yönelik yumuşak politikasını gözden geçirmesine neden olmuştur. ABD ile Türkiye arasında bu gelişmelerin yaşandığı günlerde, 1944 de ABD de vefat eden Türkiye nin Amerika Birleşik Devletleri Büyükelçisi Münir Ertegün ün cenazesinin Türkiye ye gönderilmesi konusu gündeme gelmiştir.. 4

5 Amerika Birleşik Devletleri, 6 Mart 1946 da, Münir Ertegün ün cenazesinin Amerikan Donanması nın en büyük savaş gemilerinden birisi olan Missouri Savaş Gemisi ile İstanbul a gönderilmesine karar vermiş ve geminin 1946 yılının Mart ayının sonlarına doğru New York tan yola çıkacağını duyurulmuştur. Aynı gün Amerika, Sovyetler Birliği ne İran dan derhal çekilmesi için de bir nota vermiştir. Vefat eden diplomatlarının cenazelerinin ülkelerine savaş gemileriyle gönderilmelerinin normal bir nezaket kuralı sayılmasıyla birlikte, bunun için ABD Donanması nın en büyük gemilerinden birisinin seçilmiş olması başlangıçta siyasi çevrelerde şaşkınlık yaratmıştır. Oysa bu hareketin, Sovyetler Birliği ne karşı yapılmış olan bir hareket olduğuna şüphe yoktur. Missouri nin Ertegün ün cenazesini getirmek amacıyla Akdeniz e gönderilmesi, aslında Amerika nın Sovyetlere karşı tavır almaya başladığının kesin bir göstergesi olarak değerlendirilir. Kısacası Türkiye, Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyetler Birliği dünya politikalarında kendine kimlik arayışı içinde olmuş ve bunu belli bir zamana kadar Amerika Birleşik Devletleri lehine kullanmıştır. Türkiye ve içinde bulunduğu politikaların ana hatları böyledir ve çalışmamın ileriki safhalarında ayrıntılı şekilde Türkiye'nin bu yıllarda ki tutumunu anlatmaya çalışacağım 1. II. Dünya Savaşı sonrası Amerika ve Sovyetler Birliği Dünya Politikaları 5

6 Avrupa nın bir güç merkezi olarak uluslararası politika sahnesinden çekilmesinden sonra, dünya en az yirmi yıl boyunca Amerika ve Sovyetler Birliği nin çevresinde iki kutuplu bir nitelik kazanmıştır. 1 Kutupluluk, uluslararası sisteme kaç blok ya da devletin etki yaptığıdır. Burada büyük ve orta büyüklükteki devletlerin hemen hepsi iki blok içinde toplanmış durumdadır. 2 Bundan sonra, kökenini 50 yıllık Rus-Amerikan güvensizliğinin oluşturduğu soğuk savaş, tüm unsurları ile önce Avrupa ya sonra da tüm yeryüzüne yayılmıştır. 3 Savaş sonrası dönem Amerika nın zirvede olduğu bir dönemdir. Altın rezervlerinin yüzde ikisine sahip olmakla beraber dünyadaki mal ve hizmetlerin yüzde ellisini üretmektedir. Ayrıca kapitalizmin iki temel kuruluşu olan Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu nu kurmuştur. Bu iki kuruluşun her biri 7-8 milyar dolarlık bir bütçeye sahiptir. Sovyetler Birliği ise savaştan sonra ekonomik sorunlar çekmekle birlikte Versailles sitemine geleneksel bir bağı olmadan çıkmıştır. Versailles düzenini sürdürmek isteyen Amerika ile bu düzene bağlılığı olmayan ve hatta bunu kendisine karşı yapılmış olarak yorumlayan Sovyetler Birliği arasında, savaş sonrası ortaya çıkan çatışmaların ilk adımı olarak gösterilebilir. Ayrıca Yunanistan da aşırı sol kanatın öne çıkması ve Sovyetler Birliği nin burayı desteklemesi ile güneye doğru genişlemesi, Amerika için yaşamsal öneme sahip Ortadoğu nun Sovyetler etkisine gireceği korkusu karşılıklı yaşanan çatışmaların diğer bir örneğidir. Dünyadaki en büyük orduya sahip Sovyetler Birliği, savaş ile birlikte antifaşist harekette lider rolü oynamıştı ve bu bazı Amerikalı yetkililer için korku yaratan bir durumdu. Sovyetlerin dünyayı ele geçireceği yönündeki düşünceleri Amerika yı bazı tedbirler almaya zorlamıştır. Sovyetler Birliği ise savaş dönemi ittifakı korumak için Çin, Japonya, İtalya, Yunanistan ve Fransa daki komünist hareketleri dizginlemekte, öncelikli politikasını Almanya ve Japonya nın ülkesine bir daha tehdit oluşturmasını engellemeye yönelik oluşturmuştur. Buna rağmen Amerika, Sovyetlerin dünyayı fethetmek istediği imajını yaymıştır. Amerika Sovyetler bir set 1 Oral Sander, Siyasi Tarih Cilt II,(Ankara: İmge Kitapevi Yayınları,2009), s Sander, a.g.e.,s Sander, a.g.e.,s.229 6

7 çekmek adına Avrupa yı her yönden kalkındırmayı hedeflemiş ve Almanya ya yönelik etkisizleştirme politikasını değiştirmiştir. Alman ekonomisin iyileştirilmesi tüm Avrupa nın iyileşmesinde anahtar rol oynayacaktır. Büyük Britanya ise Ortadoğu petrollerinin yüzde yetmiş ikisine sahiptir ve Sovyetler artık kendisi için tehdit oluşturmaya başlamıştır. Çünkü savaş dönemim de petrol kaynaklarını Nazilerden korumaya çalışan Stalin ordularını Kuzey İran da kon uçlandırmıştı ve hala orada olduğundan bu İngilizler tarafından tehdit olarak algılanıyordu. Stalin ise bir konuşmasında şunları ifade etmiştir: Ülkemizin yeniden inşası için uyguladığımız beş yıllık kalkınma planı yanlış anlaşılmakta ve bazı kişiler iki sistem arasında olmayan savaşı var gibi göstermektedir. 4 Buna karşılık Churchill şunları ifade etmiştir: Demir Perde Baltık tan Adriyatik e kadar tüm kıtaya tohumlarını serpmiştir. Komünist partiler ya da beşinci kol, çok sayıda ülkelerde hızla yayılmakta ve Hristiyan medeniyetine meydan okumaktadır. Sovyet Rusya nın savaş istediğine inanmıyorum. Onların istediği şey savaşın meyveleri ve kendi güçleri ile ülkelerini olabildiğince genişletmektir. 5 Amerika nın barışçıl Tarım Bakanı Henry Wallace Komünizm hakkında şunları söylemiştir: Komünizmi dünyadan silmenin tek yolu üretim ve dağıtım işinde daha iyi ve etkili olmaktan geçer. Bunu temiz bir yarış, kararlı bir yarış, hepsinden daha önemlisi insanlığa hizmet eden barışçıl bir yarış olarak koruyalım. Tüm hatalarımızın kaynağı korkularımızdır. Rusya Anglosakson kuşatmasından kokuyor, biz ise komünist etkiden korkuyoruz. İngilizce konuşan insanların kaderinde dünyaya egemen olmak değil, hizmet etmek vardır. 6 Sovyetler Birliği nin Kuzey İran daki ordusunu çekmede gecikince Başkan Truman savaş tehdidinde bulunmuş ve şöyle demiştir: Ruslar doğrudan ya da dolaylı olarak İran petrolünü kontrol ederse, bu batı dünyasının ekonomisi için ciddi bir kayıp olur. 7 İki ay sonra ise Birleşik Devletler, Sovyetler Birliği nin Almanya dan aldığı ve şiddetle ihtiyaç duyduğu tazminat ödemesini kesmiştir ve bir mesaj göndererek Marshall Adalarında atom denemelerine devam edeceğini 4 Oliver Stone, Amerika nın Gizli Tarihi, 5 Stone, a.g.e. 6 Stone, a.g.e. 7 Stone, a.g.e 7

8 bildirmiştir. Bu Sovyetlere açık bir gözdağı vermek adına yapılmış bir Soğuk Savaş stratejisidir. Soğuk Savaş dâhilinde Amerika ülke içinde ve dışına farklı atılımlarda bulunmuş ve ülkelerde meydan gelen özgürleşme hareketlerinden Stalin i sorumlu tutarak devrim propagandası yapmakla itham etmiştir. Yunanistan da ise İngiliz ordusu çok sevilen solcu ulusal kurtuluş ordusunu tutuklatmış ve sağcı bir yönetim kurarak monarşiyi oluşturmuştur. Ardından komünist liderliğinde bir isyana sebep olmuş ve ters bir politika ile bu sefer isyanı bastırmak için bir fiil harekete geçmiştir. Türk ordusunu modernleştirme çabası ile Türkiye ye yardım yapmakta olan İngiltere bozulan ekonomisi ile zora girerek Yunan isyanını bastırmakta güçlük çekince Amerika dan yardım talep etmiştir. Bu olayı bir dış temsilci şöyle yorumlamıştır: Büyük Britanya bir saat için de dünya liderliğini Amerika ya devretmiştir. 8 Amerika artık Dünya nın polisi olma görevini üstlenmiştir. Truman konuşmasında ise şöyle demiştir: bugünkü Yunan Devleti nin varlığı, komünistler tarafından idare edilen birkaç bin silahlı adamın terörist faaliyetlerince tehdit edilmektedir. Dünya tarihinin içinde bulunduğumuz anında nerdeyse her ülke alternatif yaşam şekilleri arasında seçim yapmalıdır. Birleşik Devletlerin dış güçler veya silahlı küçük azınlıkların yönetimi ele geçirme girişimleri karşısında özgür halkları destekleme politikasına inanıyorum. 9 Başkan Truman bundan sonra kendi adı ile çıkardı doktrin ile başta Yunanistan ve Türkiye olmak üzere komünist tehlikesi altında olan hür milletlere askeri ve ekonomik yardım yapılmasını kararlaştırmıştır. 10 İki ay sonra komünist destekli bir girişim ile demokratik olarak seçilen Macaristan Hükümeti devrilmiştir. Stalin Arnavutluk be Bulgaristan ile sınırı olan Yugoslavya nın lideri Tito ya gerilla hareketlerini desteklememesini emretmiş ve şöyle demiştir: dünyanın en güçlü devleti, Birleşik Amerika nın Akdeniz deki iletişim hattını koparmana izin vereceğimi mi sanıyorsun? Saçmalık, bizim donanmamızda yok. Yunanistan daki isyan derhal durdurulmalı. 11 Set bir Nazi 8 Stone, a.g.e. 9 Stone, a.g.e 10 Sander, a.g.e.,s, Stone, a.g.e 8

9 direnişçisi olan Tito ise bu emre uymamıştır. Stalin bunun karşısında Tito yu Uluslararası Komünist Harekâtından aforoz etmiştir yılında bir röportaj da ise Churchill şunu doğrulamıştır: Stalin verdiği sözden asla dönmedi. Balkanlar konusunda anlaşmıştık. Ona Romanya ve Bulgaristan ı alabilirsin demiştim. Oda Yunanistan ı alabilirsin demişti. Bir kağıt parçasını imzaladı ve sözünden asla dönmedi. Yunanistan ı böyle kurtardık. Stalin Yunan isyancılarına desteği kesince Yunanistan yenilmiştir. Savaş 1949 daki ulusal yönetimin zaferi ile sonuçlanmıştır. Truman ise zaferi kutlamış ve ülkesinde komünist zihniyeti taşıyanların kökünü kazıyacağını söylemiştir. Bu faaliyetleri çerçevesinde 1947 den 1954 e kadar 40 tan fazla komünist karşıtı film çekilmiştir. Truman 1947 de Ulusal Güvenlik Kanunu nu geçirerek Merkezi Haber Alma Teşkilatı nı kurmuştur. 12 Bu teşkilatın dört görevi vardır. İlk üçü genel kapsamda olup sonuncusu tehlike anında başkanın uygun gördüğü her şekilde uygulanmak üzere oluşturulmuştur. İlk faaliyetlerinde ise İtalyan seçimlerine müdahale ederek komünist partinin yenilmesini sağlamışlardır. Truman için demokrasi, Amerikan çıkarlarına hizmet ettiği sürece bir fazilettir. 13 Marshall, Truman ın aşırıya kaçan komünizm eğilimini dile getirmiş ve savaş kazanmanın en iyi yolu, başlamadan sonlandırmaktır, demiştir. Ayrıca Avrupa nın askeri değil insani yardımlara ihtiyacı olduğunu vurgulamıştır. Avrupalı liderleri Harword Üniversitesi nin mezuniyet törenine davet ederek, kendi adı ile anılacak olan planı açıklamıştır. Konuşmasında ise politikamız herhangi bir ülkeye yada ilkeye karşı değil, açlığa, fakirliğe, çaresizliğe ve kargaşaya karşıdır, demiştir. Konuşmasında ise politikamız herhangi bir ülkeye ya da ilkeye karşı değil, açlığa, fakirliğe, çaresizliğe ve kargaşaya karşıdır, demiştir. Truman, Atom Enerji Komisyonuna mesajında hidrojen bombasının yapılmasını istemiştir. Bu konu ile ilgili mesajında şunları söylemiştir: Silahlı Kuvvetler Başkomutanı olmam hasebinle memleketimizin herhangi bir düşmana karşı Amerika nın korunabilecek vaziyette bulunmasına dikkat etmek vazifelerim 12 Türkmen, a.g.e.,s Stone, a.g.e 9

10 arasındadır. 14 Yüksek Komiseri John Mccloy, Amerika nın Almanya ya karşı takip edeceği siyaseti şöyle açıklamıştır: Almanya nın askeri bir devlet olmasına müsaade edilmeyecektir. Çünkü Almanya nın silahlanması komşularını ve sulhu tehdit edebilir. Bu demektir ki Almanya nın kara ve hava kuvvetleri olmayacaktır. 15 Amerika Sovyetler Birliği nin yayılmacı politikasına karşı ihtarda bulunarak Berlin de gerçekleştirdiği ablukayı kaldırması yönünde söylemlerini dile getirmiştir. 16 Komünist karşıtlığı politikasını her fırsatta uygulayan Amerika Uzakdoğu için tedbirler almıştır. Hindistan, Endonezya, Çin Hindistan ı ve Tayland a askeri ve ekonomik yardımlar yaparak komünizmi buralarda bertaraf etmeye çalışmaktadır. Sovyet tehlikesi karşısında bir nutkunda Truman şöyle demiştir: En büyük tehlike komünizmin kuvvet istimali ile nüfusunu genişletmeğe çalışan silahlı bir emperyalizmin aleti oluşudur. 17 Amerika olası bir Sovyet taarruzuna karşı Kuzey Atlantik in karşılıklı savunmasını güçlendirmek için Avrupa ya askeri yardımın gerekliliğini vurgulayarak yardımları başlatmıştır. Marshall Planı dâhilinde Avrupa ya gerçekleştirilen yardımların 1952 senesinde son bulmasına rağmen, Sovyet aleyhtarı memleketlere bu yardımların uzatılması Kongre de istenilmiştir. 18 Amerika nın bu politikaları karşısında Sovyetler ise Çin ile dostluk anlaşması imzalayarak kendini dengede tutmaya çalışmaktadır. 19 Başkan Truman Komünizm dünyanın geri kalanını hâkimiyet altına alırsa barış ve güvenliğin ortadan kalkacağını söylemiş ve bu mücadelenin kazanılabileceğini vurgulamıştır. Ayrıca Kongre ye sunduğu bir raporda Amerika nın Sovyetlere karşı siyasetini açıklamıştır: Bir anlaşmaya varılacağını ümit etmek ve ya teklifler yapmak kâfi değildir. Öyle bir durum ihsas edilmeli ki Sovyetler kendi menfaatleri doğrultusunda bu anlaşmaya riayet etsin. Birleşmiş Milletler kararlarını destekleme siyasetini devam ettireceğini belirterek Sovyetleri Birleşmiş Milletleri çalışmalarını baltalamakla itham etmiştir. Avusturya, Almanya ve Japonya sulh anlaşmalarının 14 Truman ın Beyanatı, Milliyet, 1 Ocak Amerikan Yüksek Komiserinin Beyanatı, Milliyet, 3 Ocak Amerika nın Rusya ya İhtarı, Milliyet, 3 Ocak Amerika nın Uzakdoğu Tedbirleri, Milliyet, 14 Ocak Amerika nın Avrupa ya Mali Yardımı, Milliyet, 13 Ocak Rusya Kızıl Çin İle Pakt İmzaladı, Ulus, 15 Ocak

11 imzalanmalarını imkânsız kılmıştır. 48 milletin kabul ettiği atom enerjisini kontrol projesini reddetmiş ve bunu izah etmek gereği bile duymamıştır. Hür milletlerin ne olursa olsun kuvvetlendirilmesi yönünde Amerikan politikaları devam edecektir. 20 Londra konferansı ile toplanan Üçler Rusya yı protesto etmişler ve aldıkları müşterek bir karar ile Ortadoğu siyasetlerini belirlemişlerdir. 21 Buna göre Arap devletleri ve İsrail bölgenin müdafaasında kendilerine düşen rolü ifa edebilmek için silahlı kuvvetlerini muayyen bir seviyede bulundurmak mecburiyetindedirler. Silah talepleri de bu doğrultuda karşılanacaktır. İlgili memleketler alacakları silahları tecavüzkâr bir şekilde kullanmayacaklarına söz vermeleri gerekir. İlgili devletlerden birinin anlaşmaları ve ya hudutları ihlal edeceği anlaşılırsa Amerika, Fransa ve İngiltere Üçler olarak bölgede gerekli tedbirleri alacaktır. 22 Başkan Truman Missouri Üniversitesinde verdiği bir nutukta ise Amerika nın Hürriyet programını açıklamıştır. Bu programı beş nokta üzerinde toplamıştır. Yıkıcı bir faaliyet veya dışarıdan taarruz şeklinde gerçekleşecek komünist tecavüze karşı hür milletlerden oluşan kuvvetli bir komitenin kurulması, bütün insanları ve bütün milletlerin karşılıklı menfaat doğrultusunda çalışmalarını sağlayacak lüzumlu şartların sağlanması, hür milletleri bilhassa Birleşmiş Milletler nezdinde birleştirmek, kendi gayretlerimiz ve hür milletlerin gayretleri ile ortak bir askeri savunma oluşturmak ve milletlere ehemmiyetli yaşamalarını sağlayacak iktisadi tedbirler almak. Bu şartlar dâhilinde barış ve güvenliğin sağlanacağı vurgusunu yapmıştır. 23 Komünist Kuzey Kore nin harp ilan ederek müstakil Güney Kore topraklarına girmesi üzerine Truman Başkomutan sıfatı ile deniz ve kara kuvvetlerine bir emir yayınlamış ve derhal Kore ye müdahale istemiştir. 24 Böylece Amerika bir fiil olarak Kore de kendini göstermiştir. Ayrıca Amerika Sovyetlere bir nota göndererek Kore deki komünist nüfusunu kullanarak çarpışmalara bir son verilmesini istemiştir. 25 Rusya nın Kore ile ilgili ilk resmi demecinde ise Amerika yı harbe 20 Truman ın Nutku, Milliyet, 22 Şubat Rusya ya Karşı Amerikan Siyaseti, Milliyet, 23 Mayıs Ortadoğu da Üçlü Siyaset, Ulus, 24 Mayıs Amerika nın Hür Dünya Programı, Milliyet, 10 Haziran Kore de Harp Başladı, Milliyet, 26 Haziran Amerika Kore de, Milliyet, 28 Haziran

12 gitmekle suçlamış ve şöyle denmiştir: Amerika adım adım harbe gitmektedir, Truman ın Kore harbine müdahalesi, Formozayı müdafaaya kalkışması, Postdam ve Yalta antlaşmalarına aykırıdır. Güvenlik konseyi Amerika nın bir aleti haline gelmiştir. 26 Amerika ise Kore harbinin yayılması sonucunda yeni silahlar kullanmakla Rusya ya ihtar göndermiştir. 27 Amerika tarafından da Kore deki komünistlerin Sovyet subayları tarafından yönlendirildiği tespit edilmiştir. 28 Rusya ise Amerika nın Ortadoğu siyasetine karşılık yeni adımlar ile Arap memleketlerinin itimadını kazanmaya çalışmaktadır. Bu memleketler ile olan ilişkisi ile batı ile ilişkilerini keserek kendi tarafına kazanmaktadır. İran ile yaptığı ticaret anlaşması da bu adımlardan biridir. 29 Sovyetlerin Birleşmiş Milletler siyasi komitesi toplantısında ki Kore ye dair teklifleri ise reddedilmiştir. Sovyetler çatışmaların derhal son bulmasını Birleşmiş Milletlerin Kore den çekilmesini ve sonra burada serbest seçimlerin yapılmasını istemişlerdir. Sovyetlerin bu teklifleri aldatıcı nitelikte olduğu düşünülerek kabul görmemiştir. 30 Başkan Truman ise verdiği bir basın konferansında Amerika nın Kore den çekilmeyeceğini elindeki bütün silahları buna atom da dâhil kullanmayı düşündüklerini söylemiştir. 31 Amerika Dış İşleri Bakanı Acheson verdiği bir beyanatta Sovyetler Birliği nin dünya çapında tecavüz programı dâhilinde Avrupa ya saldırmasına Birleşik Amerika nın mani olacağını söylemiştir. Amerika hükümetince takip edilen müşterek emniyet siyasetini tekrar teyit etmiş ve Kore nin komünist tecavüzüne terkedilmeyeceğini açıkça tebarüz etmiştir. Bu maksatla memlekette silahlanmayı hızlandıracaklarını ve diğer memleketlere iktisadi yardımlarına devam edeceklerini belirtmiştir. 32 İngiltere Başbakanı Winston Churchill in Avrupa için bir ordu kurulması yönündeki tekliflerini değerlendiren Amerika bu yönde adımlar atmış ve Atlantik Paktı Başkomutanı Eisenhower Avrupa ya gelerek siyasi temaslara 26 Kore İle İlgili Rusya nın İlk Resmi Demeci, Milliyet, 5 Temmuz Amerika nın Rusya ya İhtarı, Milliyet, 10 Temmuz Kore de Sovyet Subayları, Milliyet, 19 Temmuz Rusya nın Ortadoğu Siyaseti, Milliyet, 26 Eylül Rusya nın Teklifi Reddedildi, Milliyet, 4 Ekim Truman Kore den Çekilmeyeceğiz Dedi, Ulus, 1 Aralık Amerika nın Müşterek Emniyet Siyaseti, Milliyet, 1 Ocak

13 başlamıştır. 33 Batı dünyası Sovyetler Birliği ile mücadelesinde, Sovyetlerin hür dünya ile açık harp halinde olduğunu belirterek, Sovyetlerin genel politikasını dile getirmiştir. Her memlekette komünist partisi, Kremlinin emirleri üzerine, iktidardaki hükümete meydan okumakta ve bir harp hali varmış gibi Moskova nın ajanı olarak hareket etmektedir. Sovyetler Çekoslovakya hükümetini ele geçirmiş ve bu memleketi bağımsızlığından mahrum etmiştir Sovyet Rusya Kuzey Kore yi silahlandırarak Güney Kore Cumhuriyetine tecavüze teşvik etmiştir. Komünist Çin i silahlandırmış ve Kore de faaliyetlerde bulunmasına yardım etmiştir. Birleşmiş Milletlerin Kore için aldığı kararları veto ederek Güvenlik Konseyi nin barışçıl tedbirler almasını engellemiştir. Ayrıca Yunanistan daki komünist hareketleri de destekleyerek kargaşaya sebebiyet vermiş ve Almanya nın doğu bölgesinde bir Alman ordusunu teçhiz ve talimini teşkilatlandırdıktan sonra, Almanya nın Batı Avrupa Müdafaa sistemine alınmasına müsaade etmeyeceğini bildirmiştir. 34 Amerikan İktisadi İşbirliği İdaresi son üç sene içinde Marshall Planına dâhil Avrupa memleketlerinin sanayi kalkınma projeleri için 549 milyon dolarlık bir yardım yapıldığını açıklamıştır ve bu sanayi kalkınma projelerinin Avrupa memleketlerinde yeniden silahlanma için sarf edilen gayretin bel kemiğini teşkil ettiğini bildirmiştir. 35 Eski Sovyet Mareşali Sapoşnikov un oğlu ve Sovyet harp ekonomisi planlama komitesi azası Vasil Sapoşnikov Batı Avusturya ya kaçmıştır. Sapoşnikov un ifşaatına göre Rus stratejisi Batı Avrupa yı iki haftada işgal etmek ve Kuzey Afrika nın işgaliyle beraber İran ve Süveyş Kanalı üzerine yürümektir. Avrupa nın batı sahili İngiltere ye karşı tahkim edilecektir. Stalin bundan sonra Uzak Doğuda umumi bir taarruza geçmeyi düşünmektedir. Stalin e göre bir sene sürecek olan askeri harekâtın son bulması üzerine Sovyet Rusya Birleşik Amerika ya barış teklifinde bulunarak Amerika nın prestijini koruyacak ve dünyayı iki kıta bölgesine taksimi ile sürecektir. Ayrıca Sapoşnikov un kaçarken yanına aldığı vesikalardan 33 Eisenhower ın Avrupa Ziyareti, Milliyet, 9 Ocak Rusya Hür Dünya İle Açık Harp Halindedir, Milliyet, 7 Şubat Amerikan Yardımları, Milliyet, 22 Şubat

14 Sovyetlerin halen radyo ile idare edilen atom ve mikrop bombaları imali ile meşgul oldukları anlaşılmaktadır. 36 Amerika, Fransa, İngiltere ve Rusya nın katıldığı Dörtler Konferansı gerçekleşmiştir. Batılı devletler Avrupa da gerginliğe sebebiyet veren bütün meselelerin gündeme alınmasını isterken Rusya ise Almanya ile bir sulh anlaşmasının yapılmasını, müttefik devletlerin Almanya dan çekilmesini ve büyük devletlerin silahlı kuvvetlerini azaltmalarını istemiştir. 37 Washington da 21 Amerika Cumhuriyeti nin Dışişleri Bakanları toplantısını açan başkan Truman, Avrupa ve Asya daki hür insanlara yardım lüzumunu ve Amerika kıtasını kendi emellerine mal etmek isteyen komünist tehdidi hatırlattıktan sonra şunları eklemiştir: bu tehlikenin meydana gelmesine müsaade etmemeliyiz ve asla etmeyeceğiz de. Biz batı küremizde Rus yayılmasına her bakımdan mukavemet gösteren Avrupa nın hür insanlarına yardıma mecburuz. 38 Başkan Truman Kongre de yaptığı diğer bir konuşmasında ise kongreden 60,679,414,690 dolarlık müdafaa tahsisatını istemiş ve ancak bu sayede Rus emellerine set çekebileceğini söylemiştir. 39 Amerika Ortadoğu Politikasında bir adım daha atarak, Aromco Arabian-American Oil Company ile Lübnan da petrol tesisleri kurmak için 165 milyon dolarlık bir anlaşma imzalamıştır. Bu yeni tesisler günde 175 bin varil petrol çıkarmayı hedeflemektedirler. 40 Amerikan yetkililerinin yaptığı diğer bir açıklamaya göre, Sovyet tehlikesi devam ettikçe Amerika nın Ortadoğu ya bir milyon dolarlık askeri yardım yapacağını kararlaştırdıklarını belirtmişlerdir. 41 Amerika, Avrupa memleketlerine yardım dâhilinde Deniz Harekât Başkanı Amiral Forrest Sherman ı Madrit e resmi temasları başlatmak için göndermiştir. 3 günlük temasları sonucu, General Franko Amerikan yardımım temin için 16 bakandan ibaret kabinesinde değişiklikler yaparak 10 bakanını değiştirmiştir. 36 Rusların Dünyayı İstila Planı, Milliyet, 25 Şubat Dörtler Toplantısı, Milliyet, 6 Mart Truman ın Mühim Demeci, Milliyet, 27 Mart Truman ın Beyanatı, Milliyet, 1 Mayıs Amerika Ortadoğu Petrol Antlaşması İmzaladı, Milliyet, 5 mayıs Amerika nın Ortadoğu ya Yardımı, Milliyet, 10 Haziran

15 Amerika nın açtığı kredi ile 7,5 milyon dolarlık para tahsis edilmiştir. Böylece şimdiye kadar İspanya ya açıklan tutar 30,5 milyon dolara yükselmiştir. 42 Japon sulh antlaşmasının görüşüleceği San Francisco Konferansı nı açan 43 Başkan Truman, Japon milletini övdükten sonra sulha kavuşabilmek için her türlü gayretin sarf edileceğini söylemiştir. Truman sözlerine şöyle devam etmiştir: halen önümüzde duran muahede sulh lafından çok daha fazla bir şey sağlamaktadır. Sağladığı sulhun gerçekleşmesi için bir hareket zeminidir. Bu itibarla şimdiki konferans kimin sulh peşinde olduğunu ve kimin buna mani olmaya çalıştığını gösterecektir. 44 Japon ile imza edilen sulh anlaşmasına Sovyetler Birliği katılmamıştır. Amerika ise Japonya ile Rusya ya karşı müdafaa paktı yapacağını söylemiştir. 45 Başkan Truman, Sovyet Rusya ve doğu bloğuna yapılan her türlü gümrük ve ticaret imtiyazlarının kaldırıldığını söylemiştir. 46 Başkan Truman hür dünya için yeni bir sulh teklifi sunmuştur. Amerika, İngiltere ve Fransa nın müşterek kararı ile sunduğu bu teklif özellikle Rusları kapsamak üzere silahları azaltma yönündedir. Atom silahları dâhil dünya devletlerine ait bütün silahların sürekli olarak ve namuskârın bir şekilde sayımı yapılmasını istemiştir. 47 Atlantik Paktı çerçevesinde Norveç in pakta dâhil olmasını ve Spitzberg adalarını pakt emrine verilmesini şiddetle protesto eden Sovyetler Birliği Norveç e bir NOTA göndermiştir. 48 Anti-komünist faaliyetleri karşısında Rusya Batılı devletlere bir nota gönderiştir. Fransa, İngiltere ve Amerika ya gönderdiği notada, General Einshower in komutanlığının güney kanadını güçlendirmek için Trieste yi ikiye ayırmakla itham etmiş ve bütün yabancı kuvvetlerin serbest bölgeden geri çekilmesini talep etmiştir. 49 Rusya birkaç gün sonra gönderdiği yeni nota da 1933 yılında Litvinof-Roosevelt arasında yapılan antlaşmanın ihlal edildiğini belirtmiştir. 42 Amerika nın İspanya ya Yardımı, Milliyet, 21 Temmuz Truman San Francisco konferansını Açtı, Milliyet, 4 Eylül Truman ın Nutku, Milliyet, 5 Eylül Japonya İle Sulh Antlaşması, Milliyet, (9 Eylül Rusya ya Karşı Amerikan Boykotu, Milliyet, 19 Eylül Truman ın Yeni Sulh Planı, Milliyet, 8 Kasım Rusya Norveç e Nota Verdi, Milliyet, 14 Kasım Rusya nın Yeni Notası, Milliyet, 19 Kasım

16 Amerika nın Müşterek Emniyet Kanunu ile doğrudan doğruya Rusya ya yıkıcı faaliyetlerde bulunduğu söylenmiştir. 50 Avrupa Ordusu kurulması yönündeki batılı devletlerin çalışmaları sonuç vermiştir. Kuzey Atlantik Paktı Teşkilatı Bakanlar Konseyi Avrupa Ordusu kurulması hususunda nihai kararı vermiştir. Kurulacak olan bu Avrupa Ordusu Fransız, Alman, İtalyan, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg bitliklerinden oluşacaktır. 51 Rusya nın dış siyaseti hakkında, bir Suriye gazetesi önemli bir ifşaatta bulunmuştur. Şam ın ileri gelen gazetelerinden Al Quabas yazısında şunları ifade etmiştir: Çarist Rusya ile Sovyet Rusya arasındaki muazzam ideoloji farklılıklarına rağmen dış siyasetlerinde kuvvetli bir benzerlik olduğu vurgulanmıştır. Komünistler emperyalizm rüyalarını üç yoldan tahakkuk ettirmeye çalışmaktadırlar. İlki Adriyatik Denizi nin kontrolü burada Tito nun kendilerine karşı cephe alması Sovyetlerin planını alt üst etmiştir. İkincisi Yunanistan ve Bulgaristan dan Adalar Denizi ne inmek, üçüncüsü ise Türk boğazlarından geçit temin etmektir. Batılılar, Türkiye ve Yunanistan a askeri ve iktisadi yardımda bulunmakla Sovyet Rusya nın bu üç yolu da kapanmış bulunmaktadır. Bu vaziyette Rusya için iki ışık mevcuttur. Ya topyekûn harbe girmek ya da çarlarında yaptığı gibi yeniden kendi hudutları içine çekilmektir. 52 Amerika Sovyetlerin Kore de mikrop harbi yaptığını iddia ederek Güvenlik Konseyine, Komünist Çin ve Kore de tahkikat yapılmasını talep etmiştir. Sovyetler Birliği ise bu teklifi yaptığı veto ile durdurmuştur. 53 Bu veto ile Birleşmiş Milletlerin kuruluşundan beri Sovyetler 50 defa veto kullanmış olmaktadırlar. 54 Sovyetler Birliğinde Rus komünist erkânının son kongresinde İngiltere, Amerika ve Türkiye harp kundakçılığı yapmak itham edilmiştir Rusya nın Notası, Milliyet, 23 Kasım Atlantik Paktı Tarihi Bir Karar Aldı, Milliyet, 23 Şubat Rusya nın Dış Siyaseti, Milliyet, 17 Mayıs Rusların Vetosu, Milliyet, 4 Temmuz Birleşmiş Milletlerde Rusların 50. Vetosu, Milliyet, 10 Temmuz Rusların Korktuğu Üç Devlet, Milliyet, 27 Ekim

17 Yeni Başkan, Eisenhower takip edeceği dâhili ve harici politikaları açıklamıştır. Özellikle dış memleketlere yapılmakta olan yardımlar mevzusunda göze batacak bir değişiklik görülmemektedir. Doğu memleketlerine daha geniş miktarda askeri ve ekonomik yardımın süreceği ve Avrupa nın iktisadi açıdan kuvvetli olması yönünde gayret sarf edeceklerini bildirmiştir. 56 Amerika yayınladığı resmi bir beyanatta ise Birleşik Amerika nın Demirperde memleketlerine petrol satacak olan memlekete yardımı keseceği bildirilmiştir. İran ın komünist memleketlere müzakerelere girişeceği hakkındaki ileri sürülen emareler bu beyanatın yayınlanmasına neden olmuş ve İran sert bir şekilde uyarılmıştır. 57 Hariciye Vekili John Foster Duller ise Temsilciler Meclisi Hariciye komisyonunda verdiği beyanat sırasında Amerika nın bazı Avrupa ve Asya milletleri üzerindeki Sovyet mutlakıyetini daimi kılacak milletler arası hiçbir pazarlığa imkân vermeyeceğini belirtmiştir. Esir milletlerin, Sovyet diktatörlüğünü yıkacaklarını ve Sovyetler Birliğinden korkmadıklarını dile getirmiştir. 58 Sovyetler Birliği Kore de süren harbin son bulması için yeni sulh teklifleri sunmuştur. 59 Kore de Birleşmiş Milletler ile Kızıllar arasında ilk anlaşma imzalanmış ve karşılıklı esir iadesi gerçekleştirilmiştir. 60 Londra da gerçekleştirilecek Dörtler Konferansına katılımda Sovyetler bazı şartlar sunmuştur. Avusturya meselelerinin, Almanya davası halledildikten sonra ele alınmasını istemiş ve Kızıl Çin inde Dörtler Konferansına iştirakini belirtmiştir. 61 Stalin in ölümünden sonra yerine geçen Rus lider Malenkov, Sovyet Yüksek Şurası toplantısında Sovyetler Birliğinin dış siyasetini açıklamış ve Türkiye ile müzakerelere hazır olduklarını belirtmiştir. Rusya nın hidrojen bombasına da sahip olduğunu açıklayan Malenkov Sovyet Rusya bütün komşularıyla bu arada Türkiye, İran, Afganistan, Finlandiya ve İsrail, Mısır, Fransa gibi memleketler ile iyi 56 Eisenhower ın İç Ve Dış Siyaseti, Milliyet, 7 Kasım Amerika nın İran a İhtarı, Milliyet, 26 Ocak Dulles: Rusya dan Korkmuyoruz, Milliyet, 27 Şubat Rusya Kore Harbinin Bitmesini İstedi, Milliyet, 2 Nisan Kore de Antlaşma İmzalandı, Milliyet, 12 Nisan Rusya nın Dörtler Konferansına Şartları, Ulus, 6 Ağustos

18 komşuluk münasebetlerine mecburdur. Sovyet Rusya nın hiçbir memleketten toprak talebi yoktur, demiştir. 62 Rusya, Kızıl Kore ile pakt imzalamış ve Amerika yı Uzakdoğu da harp tehlikesi ile yaratmakla itham etmiştir. 63 Hemen ardından ise Birleşmiş Milletler Genel Kurulu na atom ve hidrojen silahlarının yasak edilmesi yönünde bir teklif sunmuştur. Rusya Batılı devletleri şaşırtarak, Sovyetlerin Atlantik Paktına katılması teklifini sunmuştur. 64 Amerika İngiltere ve Fransa Moskova ya gönderdikleri notalar ile Sovyetler Birliğinin Atlantik Paktına katılması hususundaki teklifini reddetmişlerdir. 65 Sovyetler Birliği Avrupa güvenliğine dair Dört Büyükler Toplantısı için bir teklifte bulunmuştur. 66 Uzun zamandan beri devam İngiliz-İran ihtilafı bir anlaşma ile neticelenmiştir. Churchill anlaşmayı memnuniyetle kabul etmiş ve bunun Ortadoğu nun istikrarına teşkil edeceğini belirtmiştir. 67 Anlaşma gereğince tazminat 1957 yılından itibaren 10 sene içinde ödenecek ve faiz işlenmeyecektir. Bunun hemen ardına Sovyetler Birliğinin İran üzerindeki baskısı artmış ve uçaklar ile İran hava sahasını tecavüz etmişlerdir. 68 Sovyetlerin komünist faaliyetlerini durdurmak için Amerikan hükümeti komünist partisini ve her türlü komünist faaliyetini yasaklayan yasayı kabul etmişlerdir. 69 Bolşevik devriminin 37.yıldönümü sebebi ile Kremlinin sarayında verilen bir ziyafetle Malenkov, Amerikan kongre azasına dostluk mesajı içeren bir konuşma yapmıştır: siz kongre azası bulunuyorsunuz şu halde bu mesajımı lütfen Birleşik Amerika ya bildiriniz. Onlarla iyi bir dostluk içinde yaşamaya devam etmek üzere sulh halinde kalmak istiyoruz. 70 Ayrıca Sovyet hükümeti Türkiye de dâhil olmak 62 Malenkov un Dış Siyaseti, Milliyet, 9 Ağustos Rusya Kızıl Kore İle Pakt İmzaladı, Ulus, 21 Eylül Rusya NATO ya Başvurdu, Milliyet, 1 Nisan Rusya nın NATO Başvurusu Reddedildi, Milliyet, 8 Mayıs Rusya nın Notası, Milliyet, 5 Ağustos Petrol İhtilafı, Milliyet, 6 Ağustos Rusya nın İran a Baskısı, Milliyet, 9 ağustos Amerika Komünizmi Yasakladı, Milliyet, 21 Ağustos Malenkov un Dostluk Mesajı, Milliyet, 9 Kasım

19 üzere 23 devlete nota göndererek Amerika nın da iştiraki ile Avrupa nın güvenliğini görüşmek üzere Paris veya Moskova da bir konferans düzenlenmesini istemiştir. 71 Batılı devletler ise bu teklifi reddetmişlerdir. 72 Sovyetler Birliği Ortadoğu memleketleri ile itimadını geliştirmek adına silah yardımı yapmayı teklif etmiş ve Mısır 73, Suriye, Suudi Arabistan 74, Yemen 75 ve Afganistan 76 ile temaslara geçmiştir. Bunun üzerine Amerikan hariciye vekili Dulles, Sovyetler Birliğinin Ortadoğu ya olan silah yardımını önlemek için çalıştıklarını belirtmiştir. 77 Washington da, Eisenhower ve Eden in üç günden beri yapmakta oldukları müzakereler sonunda neşredilen Washington beyannamesi ile İngiltere ve Amerika nın Kızıl bloğa karşı tek cephe halinde hareket edeceği açıklanmıştır TÜRKİYE ABD İLİŞKİLERİ VE GELİŞİMİ Türkiye ile Amerika Birleşik Devletleri arasındaki siyasi ilişkinin somut ilk adımı 12 Mart 1947 Truman Doktrini ile gerçekleşmiştir. Başkan Truman ın Kongre ye hitaben yaptığı konuşmada, Sovyet tehdidi altındaki bağımsız devletlerin ABD tarafından korunacağı garantisini verdiği gün Türk-Amerikan stratejik ittifakının başlangıcıdır. 79 Bu tarih bir milattır fakat ilişkilerin gelişimi çok öncelere dayanmaktadır. Bağların kökleri 18.yüzyıl sonlarına kadar uzanmaktadır. İlk başta ekonomik, daha sonra da diplomatik düzeyde kurulmuş olan ilişkiler zamanla inişli çıkışlı dönemler ile birbirini takip etmektedir. Sovyetler Birliği ile olan mücadele 71 Rusya nın Sulh Teklifi, Milliyet, 14 Ağustos Rusya nın Teklifi Reddedildi, Milliyet, 15 Ağustos Mısır Silah Yardımı Alacak, Milliyet, 28 Ağustos Suudi Arabistan da Rusya dan Silah Alacak, Milliyet, 30 Ağustos 75 Yemen de Rusya ya Yakınlaşıyor, Milliyet, 19 Ekim Rusya Afganistan a Silah Satacak, Milliyet, 23 Ekim Amerika Silah Yardımını Önleyecek, Milliyet, 5 Ekim Komünizme Karşı Tek Cephe, Milliyet, 3 Şubat Füsun Türkmen, Türkiye-ABD İlişkileri,(İstanbul: Timaş Yayınları,2012),s

20 çerçevesinde, Kore Savaşı, Türkiye nin NATO ya girişi ve Türk topraklarındaki ortak savunma projeleri, Türk-Amerikan ilişkilerinin altın çağı olarak önem arz etmektedir. Kıbrıs krizi ve Johnson mektubu ile Türkiye, beklediği politikaları ABD den görememiş ve bu dönem 1964 te sona ermiştir. Bundan sonraki yıllarda Soğuk Savaş ekseninden uzaklaşmıştır. Bu uzaklaşma da Sovyet Bloğu ve Üçüncü Dünya ülkelerine olan yakınlaşma etkili olmuştur. 80 Türk-Amerikan ilişkileri, Osmanlı imparatorluğu zamanına dayanmaktadır.1783 yılında Paris te imzalanan anlaşmayla tarih sahnesine çıkan Amerika ve gerileme dönemi yaşayan Osmanlı imparatorluğu ilk ilişkilerini 1800 lü yıllarda ABD nin Akdeniz ticareti ile gerçekleştirmiştir.7 Mayıs 1830 da, bir Dostluk ve Ticaret Muahedesi imzalanmıştır.1797 yılında, ilk Amerikan ticaret gemisi İzmir Limanı na gelmiştir yılında, Yunanlıların bağımsızlığını destekleyen Fransız, İngiliz ve Rus donanmaları karşısında Osmanlı donanması Navarin de yok edilmiştir. Kaptan-ı Derya Mehmet Hüsrev Paşa nın yeni bir donanmanın Amerikalıların desteği ile oluşturulabileceğini düşünerek durumu II. Mahmut a bildirmiştir. 82 Bu durum sadece ticari olan ilişkileri farklı bir boyuta taşımıştır. Osmanlı Devleti ile Amerika arasında resmileşen ilişkiler Amerikan Hükümetini İstanbul da bir elçi bulundurmasını gerektirdi. Amerika bu iş için Commodore David Porter i, Osmanlı Devleti ise Bulak Bey i 1867 de Washington a ilk Osmanlı elçisi olarak tayin etmiştir. 83.Ticaret, iki ülke arasında ki ilk dönem ilişkilerin temelini oluşturan önemli bir faktördür. Osmanlı Devleti açısından geleneksel Avrupa siyaseti öne çıkarken, ABD açısından dış politikanın önceliğinin ekonomik ilişkiler olduğu düşüncesi öne çıkmıştır. 84 Amerika ile ekonomik ilişkilerin daha da yoğunlaştığı dönem II. Abdülhamid dönemidir. Bu döneme kadar normal artışlarla gelişen ticari ilişkiler Türk- Rus Savaşı nı takip eden dönemde II. Abdülhamid in ordusunu modern silahlarla donatmak amacıyla silah ve cephane ithalini yasaklayan hükmü kaldırmasından 80 Türkmen, a.g.e.,s İhsan Satış, 19.Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı-Amerika Silah Ticareti, 82 Satış, a.g.e. 83 Satış, a.g.e. 84 Türkmen, a.g.e.,s.25 20

21 sonra büyük bir sıçrama yapmıştır. 85 Amerikan-Türk ilişkileri bu dönem de sadece ticarette değil, kültürel faaliyetlerde de kendini göstermiştir. Özellikle Amerikan misyonerler bu konuda oldukça çaba göstermişlerdir. Osmanlı da faaliyet gösteren misyonerler Müslüman nüfustan ve Yahudilerden bekleneni göremeyince Ermenileri hedef kitle olarak seçmişlerdir. 86 Eğitimden sağlığa çok değişik yollarla yapılan misyonerlik propagandaları bir müddet sonra Ermeni milleti üzerinde istenileni vermiştir. Gregoryen Ermeniler, 1850 lerden sonra Protestan olmaya başlamışlardır. 87 Bu çalışmadan anlaşılacağı üzere; günümüzde Türkiye Cumhuriyeti ne yönelik tehditlerden misyonerliğin, Ermeni meselesinin tohumlarının Osmanlı Devleti döneminde atılmasında ABD nin politikalarının etkisi vardır. Osmanlı İmparatorluğu, 1914 yılında Almanya ve Avusturya nın yanında I. Dünya Savaşı na katılmıştır yılında Savaşa dâhil olan Amerika, Almanya nın müttefiki olmasına rağmen Osmanlıya savaş ilan etmemiştir yılında ise, Amerikan dış politikası tarihinde önemli bir isim olarak anılacak Başkan Woodrow Wilson On dört ilke söylevini dile getirmiştir. Bu, Osmanlı İmparatorluğu nun Türk bölgelerinin güvenli bir egemenliğe, diğer milletlerinin ise tam bir yaşam güvencesi dâhilin de kalkınma ve gelişmesine olanak sağlamıştır. Boğazların ise uluslararası güvenceler altında tüm ulus gemilerine ve ticaretine sürekli bir şekilde açık olması dile getirilmiştir. 89 Bunu takiben İstanbul da 1918yılının Aralık ayında Wilson un self-determinasyon fikrinin, çoğunluğunun Türk olduğu bölgelere uygulanmasını hedefleyen ve ABD nin Türkiye yi himaye edebilecek tek Batı gücü olduğu benimsenen Wilson Prensipleri Cemiyeti kurulmuştur. 90 Dış politikada ayrıcalık kabul etmeyen Atatürk, ABD ile ilişkileri yeniden yapılandırmak istemişse de 1927 yılında karşılıklı elçilikler açılıncaya kadar iki devlet arasında resmi ilişki 85 Türkmen, a.g.e.,s Yavuz Güler, Osmanlı Devleti Dönemi Türk-Amerikan İlişkileri, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, 2005, s Güler, a.g.e.,s Türkmen, a.g.e.,s Mahmut Bolat, Genel Hatlarıyla Atatürk Dönemi Türkiye nin İkili İlişkileri, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 7, Sayı 1, 2006, s Türkmen, a.g.e. s.35 21

22 söz konusu olmamıştır. 91 Atatürk döneminde ikili ilişkiler sadece siyasi algılama açısından değil, 1929 ekonomik krizinin etkilerine ve her iki ülkede geçerli olan korumacı ekonomik politikalara rağmen, ticari bakımdan da oldukça gelişmiştir. 92 Türkiye de otomotiv sanayinin kurulmasına yönelik ilk adım,1929 yılında Amerikan otomobil devi Ford a TBMM tarafından İstanbul da montaj fabrikası kurma izni verilmiştir. 93 Diplomatik ilişkilerin yeniden kurulmuş olduğu 1927 ile 1939 arasında genel olarak barışçıl diplomasiye dayalı Türk ve Amerikan dış politikaları büyük ölçüde örtüşmüş, bunun dışında ABD nin devam eden izolasyonizmi ile Türkiye nin genç Cumhuriyet ini sağlamlaştırma çabaları her iki devletin birbirine sağlıklı bir mesafede kalmasını sağlamış, bu bağlamda kurulan kültürel, ekonomik ve siyasi bağlar, ikili ilişkilerin daha ileride sağlamlaştırılacağı anlaşılmıştır. 94 Soğuk Savaş yıllarına damgasını vuracak olan Türk-Amerikan ittifakının ortaya çıkması kolay olmamıştır. Dünya Savaş ından sonra Türkiye nin Batı güvenlik sistemine dâhil olması, diplomatik çabalar kadar, artan uluslararası tehditlerin ve bunların ABD tarafından algılanmaya başlanmasının sonucudur. 95 Birinci Dünya Savaşı sonunda yapılan düzenlemelerin yetersizliğinden dolayı çıkan İkinci Dünya Savaşı, Almanya, İtalya ve Japonya nın oluşturduğu mihver güçlerinin hezimeti ile sonuçlanmıştır. 96 İngiltere ve Fransa, savaştan galip çıkmalarına karşın, mihver güçleri dize getiren hiç kuşkusuz ABD ile Sovyetler Birliğidir. Savaş sonrasından 1970 lere kadar uluslararası ilişkilerin tarihini, karşıt ideolojiye bağlanmış ABD ve Sovyetler Birliği nin yeryüzü üzerinde etki kurma çabaları oluşturmuştur. Savaştan her bakımdan yıkık çıkan Avrupa devletleri bu iki süper 91 N. Selcen Korkmazcan, Truman Doktrini ve Türk Siyasal Hayatına Etkileri, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi, 2005, s Türkmen, a.g.e.,s Türkmen, a.g.e.,s Fahir Armaoğlu, 19.Yüzyıl Siyasi Tarihi,(İstanbul: Alkım Kitapevi yayınları,2011),s Türkmen, a.g.e.,s Korkmazcan, a.g.m., s.14 22

23 devletin çevresinde kümelenme ihtiyacı duyacaklardır. Böylece ortaya iki kutuplu bir denge çıkmıştır. 97 İkinci Dünya Savaşı nın bitimiyle Türkiye kendini büyük bir yalnızlığın içinde bulmuştur. Türkiye nin doğrudan taraf olmadığı bu savaş sonrası müttefikler, onu temelde tarafsız olarak nitelendirip mesafeli bir tutum sergilemişlerdir. Doğal olarak bu durum, Çarlık döneminden beri boğazlar yoluyla sıcak denizlere inme amacı gütmüş olan Rusya için bir fırsattır. Moskova yalnız yakaladığı Türkiye üzerinde çeşitli emeller gütmeye başlamıştır Mart 1945 te, Sovyet Dışişleri Komiseri Molotov, Türkiye Büyükelçisi Selim Sarper ile olan görüşmesinde, yirmi yıllık dostluk ve saldırmazlık antlaşmasının artık günün koşullarına uymadığını ileri sürerek Sovyetler Birliği nin antlaşmayı sonlandırmak istediği dile getirmiştir. 99 Hatta ikinci bir görüşmede daha da ileri giderek, boğazlarda ortak savunma amaçlı üs ve toprak taleplerini dile getirmiştir. 100 Türkiye üzerinde giderek artan baskılar karşısında ilk tepkiyi İngiltere göstermiş ve Türkiye yi tamamen desteklediğini açıkladıktan sonra, Washington da ki İngiliz maslahatgüzarı John Balfour, Amerikan Dışişleri Bakan Vekili Joseph C. Grew nezdinde bir girişimde bulunarak Postdam Konferansı öncesinde ABD den bu konuda yardım talep etmiştir. 101 Bu konuda hiçbir taahhütte bulunmayan Grew, konunun San Francisco Konferansı nın bitimi ile ele alınmasının daha sağlıklı olacağını ve Postdam müzakerelerine zarar verebileceğini söylemiştir. 102 ABD bu konuda Türkiye ye karşı mesafeli bir tavır sergilemiştir. Konferansta Sovyetler Birliği nin Türkiye den toprak talebi hususunda, bunun sadece iki devleti ilgilendirdiğini söylemiştir. 103 Konferansta alınan karar gereğince ABD, 2 Kasım 1945 te Türk hükümetine ilettiği notada, boğazlar konusunda 1946 yılında bir konferans toplanması halinde, gözlemci olarak katılabileceğini belirtmiştir. Bu görüş, Türk hükümetince memnuniyet verici bulunmasına karşın, Sovyetler Birliği nin artan baskı ve talepleri karşısında 97 Sander, a.g.e., s Türkmen, a.g.e., s Korkmazcan, a.g.m.,s Korkmazcan, a.g.m.,s Türkmen, a.g.e., s Türkmen, a.g.e.,s Korkmazcan, a.g.m.,s.13 23

24 Türkiye yi yalnızlık korkusundan uzaklaştırmaya yetmemiştir. 104 Doğu Avrupa yı Nazi korkusundan kurtaran Kızıl Ordu nun kurtardığı Ülkerlerden ve İran dan çekilmemesi, Türkiye ye yönelik tehditler ve genel olarak komünist gerillalara verilen destek, ABD de ciddi bir dönüşüm gerçekleştirecek ve Türkiye adına politikasını daha ılımlı hale getirecektir. 105 ABD nin yaklaşımındaki yeni yönelimi sembolik bir jest takip etmiş ve Washington da vefat eden Büyükelçimiz Münir Ertegün ün naaş ı 5 Nisan 1946 da Amerikan Deniz Kuvvetlerine ait Missourı zırhlısı tarafından İstanbul a getirilmiştir. 106 Başbakan Şükrü Saraçoğlu nun Türkiye nin Amerika ile aynı ideallerde buluşabileceğini söylediği demeci, iki ülke arasında önemli bir yakınlaşmanın ilk işaretlerinden biri sayılmıştır. 107 Bunun üzerine Moskova Türkiye ye bir nota göndermiştir. Bunu aynı zamanda ABD ve İngiltere ye de iletmiştir. Notada, Türkiye savaş sırasında bazı düşman gemilerini Boğazlardan geçirmiş olmakla suçlanıyor ve mevcut rejimin görevini yerine getirememekle beraber yeni bir rejim önerilmiştir. Karadeniz e geçiş ve oradan çıkış Türkiye ve kıyıdaş devletlerin kontrolünde olması ve bunu Türk-Sovyet ortak savunma sistemi dâhilinde yapılması istenmiştir. Buda Sovyetlerin Türkiye üzerinde kontrolü demekti. ABD, Sovyetlere verdiği cevabi notada kesin bir şekilde Türkiye nin arkasında yer alarak Boğazların kontrolünün sadece Türkiye ye ait olması gerektiğini savunmuştur. Aksi takdirde olası bir saldırıda olayı BM Güvenlik Konseyi ne ileteceğini bildirmiştir. 108 Nihayetinde Türkiye, ABD nin Sovyetleri çevreleme politikasında kilit bir rol üstlenerek 1947 Truman Doktrini ve Marshall Yardımı ile ABD nin önderliğini üstlendiği sistem içerisinde yer alma isteğini politik eylemlere dönüştürmüştür. 109 ABD ise çevreleme politikasını eyleme dökmek adına Senato ve Temsilciler Meclisi nin ortak oturumunda, özellikle Yunanistan ve paralel olarak Türkiye ye yönelik tehditleri ayrıntılı bir şekilde incelemiştir. Bu oturumda yaptığı 12 Mart 1947 tarihli konuşmada Truman, ABD nin dış politikasının ana eksenini 104 Korkmazcan, a.g.m.,s Türkmen, a.g.e.,s Türkmen, a.g.e.,s Türkmen, a.g.e.,s Türkmen, a.g.e.,s ( ) 24

25 oluşturacak doktrini dile getirmiştir. ABD politikasının, silahlı azınlıkların saldırısına veya dış baskılara karşı direnen özgür ulusları desteklemek olması gerektiğini söylemiştir. 110 Truman Doktrininin içeriği Türkiye ve Yunanistan a yardım amacıyla 30 Haziran 1948 yılına kadar geçerli olmak şartı ile 400 milyon dolar bütçe, her iki ülkeye sivil ve askeri Amerikan personelinin gönderilmesi ve yine her iki ülkeden seçilecek personellerin Amerika da eğitim görmesi olarak düzenlenmiştir. 111 Nihat Erim Ulus taki yazısında şöyle demiştir: Şimdi Truman ın ağzından dünyanın en kuvvetli cumhuriyetinin bizim yanımızda yer aldığını öğrenmiş bulunuyoruz. Bu vaziyet alış bizim için sürpriz olmamıştır. ( ) Nihayet şerefli milletlerin verdikleri sözü her ne pahasına olursa olsun tutacağından zerrece şüphemiz yoktur. 112 Cumhuriyet Gazetesi ise 13 Mart 1947 deki sayısında Truman ın konuşmasının tarihi bir önem taşıdığını yazıyordu. Yazıda ayrıca, Amerika Birleşik Devletleri nin, Türkiye nin toprak bütünlüğüne Orta Doğu ekseninde önem verdiği de belirtiliyordu. 113 Yardımın başlaması için antlaşma ise, Türkiye-ABD arasında, 12 Temmuz 1947 de Ankara da imzalanmıştır. 114 Antlaşma hükümleri içinde en dikkat çekici, yapılacak yardımın başka amaçlarla kullanılamayacağı ve Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi ya da Genel Kurulu yardımın devamını lüzumsuz ya da gereksiz bulursa yardımın kesileceğine dair hükümlerin bulunmasıdır. 115 Yardımların yapılması ve kullanılmasına gelince; antlaşmanın imzalanmasından sonra Türkiye ye yardımlar önce bağımsız bir program çerçevesinde gönderilmiştir de Türkiye ve Yunanistan a yapılan yardım, Amerikan Kongresi tarafından Dış Yardım Yasası içine aktarıldı. Böylece Truman Doktrininde bir kereye mahsusmuş gibi sunulan yardımlar süreklilik kazanmış oldu. 6 Ekim 1949 da Karşılıklı Savunma Yasası nın (Mutual Defence Act) kabul edilmesiyle, yardımlar bu çerçevede değerlendirilmeye başlanmıştır. Amerikan yardımlarının yönetimi de Ekonomik İşbirliği İdaresi ne geçmiştir. 116 Bu arada Avrupa nın savaş sonrası kalkınması ve yeniden yapılanması amacıyla, 110 Türkmen, a.g.e.,s Barış Ertem, Türkiye-ABD İlişkilerinde Truman Doktrini ve Marshall Planı Ulus, 14 Mart Cumhuriyet, 13 Mart Ertem, a.g.m.,s Ertem, a.g.m.,s Ertem, a.g.m.,s.14 25