SESSION 5D: Enerji ve Tabii Kaynaklar 1027

Transkript

1 SESSION 5D: Enerji ve Tabii Kaynaklar 1027 Doğu Akdeniz Enerji Kaynaklarının Güney Kıbrıs Rum Yönetimi Ekonomisine Etkileri The Effect of Eastern Mediterranean Energy Reserves on Economy of Greek Cypriot Administration of Southern Cyprus Prof. Dr. Halil İbrahim Ülker (Atılım University, Turkey) Asst. Prof. Dr. Poyraz Gürson (Atılım University, Turkey) Mustafa Kemal Topcu (Fibonasi Yönetim Danışmanlık, Turkey) Asst. Prof. Dr. Turan Erman Erkan (Atılım University, Turkey) Abstract Eastern Mediterranean harbors nearly one-sixth or global trade volume. However, challenge in the region is not only related to control over trade route, it is also concerned with sovereignty over energy and events taking place in the Middle East and the North Africa. Situation amid the convergence point among and between Asia, Africa, and Europe, directly control over the Suez Canal and Aegean Sea, and opening point of energy reserves of Middle East and Caucasus to the world empower its strategic position. To this end, geostrategic significance of Cyprus, as a flowing platform and situated in the main heart of Eastern Mediterranean, has been improved with the discovery of hydrocarbon reserves in the region. It was declared that the volume of the reserves is anticipated between 140 and 226 billion m 3. In case Greek Cypriot Administration of Southern Cyprus announced its bailout, financial burden of oil and gas reserves as the last resort could not be taken over by itself. In this sense, Greek Cypriot Administration of Southern Cyprus should be cautious in the use of reserves that are the insurance of public future welfare to exploit them to recover its downturn economy. 1 Giriş Doğu Akdeniz tarihin her çağında önemini korumuş, zenginlik ve refahın kaynağında yer almıştır (Tarakçı, 2012). Coğrafyasına bakıldığında Süveyş Kanalı, Türk Boğazları ve Ege Denizini içerisinde barındıran Orta Doğunun nabzını tutan bir konuma sahiptir. Orta Doğu petrol rezervlerinin yaklaşık üçte ikisine, doğal gaz kaynaklarının da yüzde kırkına ev sahipliği yapmaktadır (Yıldız ve Yaşar, 2012). Bu nedenle ticaret yolu olma özelliğinin yanında enerji koridoru görevi de bulunmaktadır. Doğu ile Batı arasındaki en kısa deniz yolu olan Süveyş Kanalı nın barındırması enerji koridoru vasfını güçlendirmektedir. Diğer taraftan Doğu Akdeniz de ticaret hacmi günlük yaklaşık gemi kadardır (Yıldız, 2011). Bu haliyle Doğu Akdeniz dünya ticaretinin yaklaşık altıda birine ev sahipliği yapmaktadır. Doğu Akdeniz deki mücadele yalnızca ticaret yolunun kontrolü ve enerji hakimiyetine dayanan bir mücadele olmamış aynı zamanda Orta Doğu ve Kuzey Afrika daki gelişmelerle de ilintili olmuştur. Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarının birleşme noktasında yer alması, Ege Denizi ile Süveyş Kanalı nı doğrudan kontrol etmesi ve Orta Doğu ile Kafkasların enerji kaynaklarının dış dünyaya açılış noktası olması stratejik konumunu güçlendirmektedir. Yoğun ticaret trafiği önemini sürekli korumasını sağlamıştır. Aynı zamanda deniz aşırı operasyonlar için ideal bir ileri üs olma özelliği küresel güçlerin bölge üzerinde kendilerini yakın hissettirmeleri açısından mükemmel bir imkan sunmuştur. Özellikle Orta Doğu daki kriz bölgelerine müdahale için bir sıçrama noktası niteliğindedir (Kuloğlu, 2012). 2 Kıbrıs Adası ve Küresel Bağlamda Önemi Doğu Akdeniz deki mücadele yalnızca ticaret yolunun kontrolü ve enerji hâkimiyetine dayanan bir mücadele olmamış aynı zamanda Orta Doğu ve Kuzey Afrika daki gelişmelerle de ilintili olmuştur. Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarının birleşme noktasında yer alması, Ege Denizi ile Süveyş Kanalı nı doğrudan kontrol etmesi ve Orta Doğu ile Kafkasların enerji kaynaklarının dış dünyaya açılış noktası olması stratejik konumunu güçlendirmektedir. Yoğun ticaret trafiği önemini sürekli korumasını sağlamıştır. Aynı zamanda deniz aşırı operasyonlar için ideal bir ileri üs olma özelliği küresel güçlerin bölge üzerinde kendilerini yakın hissettirmeleri açısından mükemmel bir imkan sunmuştur. Özellikle Orta Doğu daki kriz bölgelerine müdahale için bir sıçrama noktası niteliğindedir (Kuloğlu, 2012). Nitekim İngilizlerin egemenlik bölgelerinden vazgeçmemeleri, BM nin Lübnan da devam eden operasyonları için lojistik maksatlı stratejik liman olarak Kıbrıs ı kullanması da bu görüşü desteklemektedir. Öte yandan küresel hedefleri olan hiçbir güç Kıbrıs Adasını göz ardı edememektedir (Yılmaz, 2013). Bu anlamda, AB açısından öncelikli konu enerji arz güvenliğini oluşturmaktadır. Avrupa Birliğinin toplam enerji tüketimi içerisinde doğalgaz %24 lük bir yer işgal ederken, Rusya Federasyonun enerji ithalatındaki payı yaklaşık %60 dır (Economist, 2008). Rusya Federasyonuna olan bağımlılığın azaltılması ve arzın çeşitlendirilmesi açısından Doğu Akdeniz olası bir koridor olarak önem taşımaktadır. İsrail in kendi bölgesinde tespit ettiği rezervler ile GKRY nin sözde MEB de bulunan rezervlerin bu amaca hizmet edeceği değerlendirilmektedir. Özellikle bu kaynakların Avrupa üzerinden pazarlanmasının hem güvenliğe hem de

2 1028 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES 2013 ekonomiye katkısı olacağı aşikârdır. Bu durum Türkiye nin hem stratejik konumuna, hem bölgesel güç olma hedefine, hem enerji güvenliğinde söz sahipliğine hem de Doğu-Batı arasında enerji düğümü olma pozisyonuna tehdit oluşturmaktadır. Çünkü Kıbrıs hem Mersin Limanını hem de mevcut ve planlı tüm petrol nakil hatlarının buluştuğu İskenderun Limanını kontrol altında bulundurmaktadır.kıbrıs Adasının Türkiye açısından stratejik önemi; Yunanistan a karşı sigorta görevi üstlenmesi, Anadolu nun güvenliğinin sağlanması, Doğu Akdeniz deniz ticaretinde söz sahibi olma, ulaşım ve nakil hatlarının kontrolünden kaynaklanmaktadır (Tarakçı, 2012). Yakın zamanlarda Doğu Akdeniz Türkiye açısından bir sorun bölgesi olarak görülmek yerine ekonomik fırsatlar alanı olarak kabul edilmeye başlanmıştır. Böylelikle Doğu Akdeniz de ekonomik ve diplomatik varlığını daha da ileri götürmüştür. ABD açısından ise bölgenin önemi asıl adı Genişletilmiş Orta Doğu ve Kuzey Afrika Bölgesi ile Müşterek Bir Gelecek ve İlerleme için Ortaklık Projesi olan BOP merkez bölgesi olmasından kaynaklanmaktadır (Yıldız, 2012). Bilindiği kadarıyla proje stratejik enerji kaynaklarının ve ulaşım hatlarının denetim altına tutulmasına yönelik geliştirilmiştir (Günal, 2004:159). Ayrıca ABD nin Orta Doğu daki sorunlara askeri güçle müdahale yöntemi Kıbrıs ın önemini daha da artırmaktadır. 3 GKRY Enerji Kaynakları Doğu Akdeniz in kalbinde yer alan ve yüzen bir uçak gemisi niteliğindeki Kıbrıs adasının bölgede keşfedilen hidrokarbon kaynakları ile birlikte jeostratejik önemi bir kat daha artmıştır. GKRY nin AB üyeliği ve Türkiye- İsrail arasındaki ilişkilerin bozulması GKRY nin deniz yetki alanlarının belirlenmesine yönelik faaliyetlerinde ayrı bir üstünlük sağlamıştır. GKRY Münhasır Ekonomik Bölgenin (MEB) sınırlarını tek taraflı olarak 2004 yılında ilan etmiş ve aynı yıl Mısır la, 2007 yılında da Lübnan ile MEB sınırlandırma anlaşmalarını imzalamıştır. Benzer şekilde 2010 yılı Aralık ayında ise İsrail ile anlaşma imzalanmış ve aynı zamanda petrol ve doğal gaz aranması konusunda işbirliği konusunda da anlaşılmıştır. GKRY tarafından 2007 yılında Kıbrıs ın güneyinde sözde MEB inde 70 bin km2 bir alanda 13 adet petrol arama ruhsat sahası ilan edilmiştir (Erdurmaz, 2012). GKRY nin Afrodit olarak isimlendirdiği sahada 2011 yılında petrol arama çalışmaları başlatılmış ve 140 ila 226 milyar m 3 seviyesinde olduğu tahmin edilen doğal gaz rezervi bulunduğu ilan edilmiştir. 12.Parsel olarak da ifade edilen bu saha İsrail in Leviathan Sahası ile komşudur. Ayrıca 100 trilyon ABD doları değerindeki zengin yataklarda petrol rezervleri bulunduğu ileri sürülmektedir (Dinç, 2012). Şekil 1 Arama Bölgeleri GKRY Lideri sözde MEB inden elde edilecek refahtan Ada haklarının eşit bir şekilde yararlanacağını belirtmiştir (Lüle, 2012). Türkiye 1960 anlaşmasına aykırı bulduğu GKRY nin sözde MEB sınırlandırmaları ve doğal kaynak arama çalışmalarının Ada da kalıcı bir çözüme kavuşmadan yapılmaması gerektiğini belirtmektedir. GKRY nin soruna bölgesel nitelik kazandırmak ve uluslararası platforma taşıyarak kamuoyu oluşturmak temelindeki politikaları GKRY nin 2004 yılında AB üyeliğine Ada nın tek temsilcisi olarak kabul edilmesiyle meşrulaşmıştır. Benzer şekilde Doğu Akdeniz de doğal gaz ve petrol rezervlerinin bulunması ve bu imkanın yarattığı işbirliği fırsatları GKRY ile İsrail i de birbirine yakınlaştırmıştır. GKRY ile İsrail arasında imzalanan doğal kaynakları arama işbirliği anlaşmasıyla da bölgesel ittifak oluşumlarının yolu açılmıştır. İsrail in Türkiye ile olan ilişkilerinin bozulması da bu sürece katkıda bulunmuştur. İsrail Tamar ve Leviathan havzalarında 2010 yılında doğal gaz tespit etmiştir. Tamar sahasındaki gaz rezervleri İsrail in 40 yıllık ihtiyacına cevap vereceği bilinmektedir (Kariotis, 2011:48). Leviathan sahasındaki rezervlerin ise Tamar sahasındakinin iki katı olduğu tahmin edilmektedir (Kariotis, 2011:48). Bu sahalardan çıkarılacak gazın GKRY ye taşınması ve burada LNG haline getirilerek ihraç edilmesi konusu hala gündemdedir.

3 SESSION 5D: Enerji ve Tabii Kaynaklar Enerji Kaynakları ve GKRY Ekonomisi GKRY nin enerji kaynaklarının üzerinde ısrarla durmasının ana nedenleri arasında yaşanan ekonomik istikrarsızlık ön plana çıkmaktadır. GKRY nin doğal müttefiki olan Yunanistan ın ve bağlı olarak AB nin yaşadığı ekonomik kriz GKRY yi çok derinden etkilemiştir. Yunanistan daki krizin ABD kaynaklı küresel krizden kaynaklanmadığı bilinmektedir (Kouretas ve Vlmais, 2010). Yunanistan krizinin temel nedenleri arasında, ekonomik gerilemeden ve reel GSYH de beklenenden daha büyük bir düşüşten kaynaklanan ekonomik döngü etkisi, gelir toplama mekanizmalarının gevşekliğinden ve harcamaların yüksekliğinden kaynaklanan seçim veya politik döngü etkisi ve vergileri toplama, harcamaları kontrol etme ve verileri kaydetmeye ilişkin yaygın yapısal yetersizliklerden ve eksikliklerden kaynaklanan yapısal etki yer almaktadır (akt. Köse ve Karabacak, 2011: 295). Yine de küresel krizden etkilenen özel sektörün borçlarının devlet tarafından üstlenilmesi de kamu borç stokunun artmasına neden olmuştur (Kouretas ve Vlmais, 2010:391). Bunlarla birlikte sosyal güvenlik reformu gibi yapısal reformların yapılmaması, ulusal rekabet gücünün kaybı ve finansal kaynaklara kolay erişim de krizin derinleşmesinde etken olmuştur (Akram ve ark., 2011:123) yılı Mayıs ayı içerisinde IMF destekli 110 milyar avro değerinde üç yıl sürecek bir kurtarma paketi onaylanmıştır. GKRY ise 07 Aralık 2012 tarihinde resmen iflasını açıklamıştır. Vasiliko Elektrik Santralinde 11 Temmuz 2012 tarihindeki patlama sonucu meydana gelen ağır hasar iflas öncesinde GKRY ekonomisini daha da derinden sarsmıştır. AB den kurtarma yardım paketi almak zorunda kalan GKRY yeni silah alımlarını da durdurmuştur. Şekil 2 GKRY GSMH Kaynak: GKRY İstatistik Dairesi GKRY ekonomisi açık bir ekonomi olmasına karşın oldukça dar kapsama sahiptir. GKRY nin yıllık GSMH si 24 milyar, kamu kesimi harcamaları ise 11 milyar ABD dolarını bulmaktadır (Hargreaves, 2013). Petrol ve petrol ürünlerinin tamamını ithal etmektedir. Tekstil, kimyasal, elektronik, makine ve otomotiv ürünlerinin %80 den fazlası yurtdışından gelmektedir. Ekonominin yaklaşık %45 i nerdeyse tamamını uluslararası sermayenin oluşturduğu bankacılık kesimi oluşturmaktadır. Kısa zamanda bankacılık kesimindeki sermayenin de %90 ı kaybolmuş vaziyettedir (Smith, 2013). Uluslararası piyasada ülkenin kredibilitesini yitirmesiyle birlikte, GKRY nin önünde fazla seçenek de bulunmamaktadır. Bu kapsamda turizm sektörü önde bulunsa da avroyla birlikte ücretlerdeki yükseliş sektörü sekteye uğratmaktadır. Diğer bir sektör de Orta Doğu ya iş yapan şirketlere lojistik ve destek hizmeti sağlanmasıdır. Sözde MEB inin bir kısmında bulunan doğal gaz rezervi hidrokarbon seçeneğidir (Stambolis, 2013). Elektrik krizi yaşadığı dönemde KKTC den elektrik almak durumunda kalan GKRY, halk ve kilisenin tepkisini almıştır. Bu nedenle Doğu Akdeniz de petrol ve doğal gaz aranması ulusal onur haline de getirilmiştir (Kutlay, 2012). GKRY açısından petrol ve doğal gaz rezervleri hem bir enerji kaynağı olarak kullanılabilecek hem de ekonomik bir kaynak olacaktır. GKRY nin ana düşüncesi, yurtiçi Pazar payı çok az olduğundan ihracata yönelik politika şekillendirmektir (Karbuz, 2012:22). Ancak, GKRY nin içinde bulunduğu istikrarsızlık petrol arama faaliyetlerinin getireceği mali yükü yüklenemeyeceğini göstermektedir. Ancak mevcut finansal durumda GKRY nin bir an önce eyleme geçmesini gerektirmektedir. Rus enerji devi Gazprom yardım etme karşılığında doğal gazlarının devrine ilişkin bazı teklifler sunduğu da bilinmektedir (Hargreaves, 2013). Projeksiyonlara bakılacak olursa, 2020 yılı itibarıyla, GKRY doğal gaz rezervleri sayesinde ekonomisine yıllık 3 milyar ABD doları doğrudan kazandıran ve 1 milyar ABD dolarlık vergi kazancı yaratan bir konuma kavuşması içten bile değildir (Hargreaves, 2013). Diğer bir beyan ise 25 yıllık dönemde GKRY nin doğal gaz rezervlerinden kazancının, Avrupa doğal gaz fiyatlarının mevcut seyrini koruyacağı varsayılarak, yaklaşık 50 milyar ABD doları olacağı yönündedir (Stambolis, 2013). GKRY nin bu projeksiyonları kullanmak suretiyle gaz rezervlerini teminat göstererek kaynak yaratma arayışı bulunduğu tahmin edilmektedir (Stambolis, 2013). GKRY refahının geleceği konumundaki rezervleri kullanırken azami dikkati göstermek durumundadır.

4 1030 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES 2013 Doğru yapılandırmak şartıyla doğal gaz-para değişimi GKRY için en makul çözüm gibi durmaktadır. Ancak Venezuela ve Meksika gibi ülkelerin yaşadıkları da birer örnek olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu ülkeler öz kaynaklarını ve aldıkları dış yardımları rezervleri bulma yolunda israf ettikleri için ellerini güçlü tutamamıştır (Hargreaves, 2013). 5 Sonuç Doğu Akdeniz de Türkiye hem siyasi açıdan hem de ekonomik açıdan belirgin üstünlüğü son dönemdeki istikrarlı uygulamaları ile pekiştirmiştir. Elektrik krizi yaşadığı dönemde KKTC den elektrik almak durumunda kalan GKRY halk ve kilisenin tepkisini almıştır. Bu nedenle Doğu Akdeniz de petrol ve doğal gaz aranması ulusal onur haline de getirilmiştir (Kutlay, 2012). Bu durum GKRY nin KKTC ye bağımlı hale getirebilmenin mümkün olduğunu göstermiştir. Türkiye de bu bağlamda boru hatları ile Ada ya su taşınması, hidroelektrik santrallerin inşası ve petrol boru hattının inşası gibi projelerle KKTC yi ekonomik olarak güçlendirmeye çalışmaktadır. GKRY nin içinde bulunduğu istikrarsızlık petrol arama faaliyetlerinin getireceği mali yükü yüklenemeyeceğini de göstermektedir. İsrail in Leviathan ve Tamar sahalarında elde edeceği gazı GKRY den ihracına yönelik proje alternatifleri açısından İsrail için maliyeti en düşük ve en karlı yatırım aracı olarak görünmektedir. Alternatifleri Türkiye üzerinden taşımak, Arap gaz boru hattını kullanmak ve Yunanistan üzerinden nakli gerçekleştirmektir. Ne var ki, GKRY nin hem siyasi istikrarsızlığı hem ekonomik darboğazı İsrail açısından projenin hayata geçirilmesini zorlaştırmaktadır. Ayrıca boru hattının güvenliğinin sağlanması da İsrail için diğer bir zorlaştırıcı etkendir. GKRY ise elindeki mevcut rezervleri doğru kullanarak ekonomik darboğazdan bir çıkış yolu bulabilir gibi görünmektedir. Ancak kendi ekonomisi ne rezervleri çıkarmaya, ne işlemeye ne de transfer etmeye yetecek güçtedir. Yunanistan ın da ekonomik kriz içerisinde olması GKRY nin müracaat edeceği ilk kapıyı kapatmaktadır. Ancak Rusya Federasyonu enerji kaynaklarını bir etki aracı kullanma politikası kapsamında GKRY nin enerji kaynaklarını çıkarma, işleme ve dağıtma işlerini üstlenebilir pozisyondadır. Bu sebeple GKRY nin alacağı teklifler karşısında dikkatli olması gerekmektedir. Günün kurtarılması karşısında halkın gelecekteki refahından ödün verilmesi söz konusu olabilir. Kaynakça Akram, Muhammad, Sajjad, Humna, Fatima, Tooba, Mukhtar, Sidra ve Alam, Hassan Mobeen, Contagious Effects of Greece Crisis on Euro-Zone States, International Journal of Business and Social Science, Vol. 2 No. 12, ss Dinç, Engin, Doğu Akdeniz de Petrol Savası Kızışıyor, Economist, The War in Georgia Puts Energy Security Back on Europe s Agenda, 21 August Erdurmaz, Serdar, Doğu Akdeniz de GKRY nin Münhasır Ekonomik Bölge İlanı, Petrol Aramaları ve Türkiye, GKRY İstatistik Dairesi, 2013, Günal, Altuğ, Büyük Ortadoğu Projesi ve Türkiye, Ege Akademik Bakış, ss Hargreaves, Steve, Cyprus is sitting on a natural gas gold mine, Karbuz, Sohbet, Doğu Akdeniz Son Gelişmeler, Enerjide Hedef, Türkiye Petrolleri, Yıl 4, Sayı 6, ss Kariotis, Theodore C., Hydrocarbons and the Law of the Sea in the Eastern Mediterrenian: Implications for Cyprus, Greece, and Turkey, Mediterrenian Quarterly, Cilt 22, Nu.2. Köşe, Yaşar ve Karabacak, Hakan, Yunanistan Ekonomik Krizi: Nedenleri, Etkileri ve Alınan Tedbirlere İlişkin Bir Değerlendirme, Maliye Dergisi, Sayı 160, ss Kouretas, Georgios P. ve Vlamis, Prodromos, The Greek Crisis: Causes and Implications, Panoeconomicus, 4, ss Kuloğlu, Armağan, KKTC nin Stratejik Önemi ve Türk Cumhuriyetleri ile Dayanışma, Kutlay, Mustafa, Doğu Akdeniz de Sertleşen Rekabet: Güney Kıbrıs Rum Kesimi-Türkiye Gerginliğinin Analizi, Lüle, Zeynel, Müstakbel Rum liderden Kıbrıs ta çözümün şifreleri, Smith, Yves, Destruction of Cyprus Economy Proceeding Ahead of Schedule,

5 SESSION 5D: Enerji ve Tabii Kaynaklar 1031 Stambolis, Costis, Can hydrocarbon reserves save the Cyprus economy?, Tarakçı, Nejat, Yeni Basra Körfezi: Doğu Akdeniz, Yıldız, Dursun, Doğu Akdeniz de Enerji Politik e Karşı Supolitik, Yıldız, Dursun, Doğu akdeniz Neden Önemli?, Yıldız, Dursun ve Yaşar, Doğan, Doğu Akdeniz de Küresel Satranç, İstanbul: Truva Yayınları. Yılmaz, Sait, Büyük Güçler ve Kıbrıs