T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ GAZETECİLİK ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ GAZETECİLİK ANABİLİM DALI TÜRKİYE DE MAGAZİN BASINI VE HABERCİLİK ANLAYIŞI: MAGAZİN EKLERİNİN SEKTÖR VE METİN ANALİZİ Doktora Tezi Erdal Dağtaş Ankara-2005

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ GAZETECİLİK ANABİLİM DALI TÜRKİYE DE MAGAZİN BASINI VE HABERCİLİK ANLAYIŞI: MAGAZİN EKLERİNİN SEKTÖR VE METİN ANALİZİ Doktora Tezi Erdal Dağtaş Tez Danışmanı Prof. Dr. Oya Tokgöz Ankara-2005

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ GAZETECİLİK ANABİLİM DALI TÜRKİYE DE MAGAZİN BASINI VE HABERCİLİK ANLAYIŞI: MAGAZİN EKLERİNİN SEKTÖR VE METİN ANALİZİ Doktora Tezi Tez Danışmanı : Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Tez Sınavı Tarihi...

4 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... I FOTOĞRAFLAR LİSTESİ... IV GİRİŞ Konunun Tanımlanması Çalışmanın Amacı, Önemi ve Kapsamı Çalışmanın Yöntemi Çalışmayı Yönlendiren Varsayımlar Çalışmanın Planı BİRİNCİ BÖLÜM NEO-LİBERALİZMİN MEDYADAKİ YANSIMALARI: MAGAZİN VE MAGAZİNLEŞME ÜZERİNE TARTIŞMALAR 1. Neo-Liberal İdeoloji ve Uygulanan Yeni Sağ Politikalar Yeni Sağ Politikaların Medya Alanındaki Yansımaları Magazin ve Magazinleşme Üzerine Farklı Yaklaşımlar Magazin, Tüketim Kültürü ve Yaşam Tarzları İlişkisi İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE DE YENİ SAĞ POLİTİKALAR VE MEDYA: YENİ MÜLKİYET YAPISI, MAGAZİN VE MAGAZİNLEŞME 1. Yeni Sağ Politikalar ve Kültürel İklim: Yeni Orta Sınıflar Medya Ortamında Yeni Mülkiyet Yapısı, Yoğunlaşma ve Küresel İşbirliği I

5 3. Magazin Kavramı ve Dili: Magazin Medyası ve Magazinleşme Eğilimleri ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MAGAZİN EKLERİNİN ÜRETİM AŞAMASINA İLİŞKİN SEKTÖR VE METİN ANALİZİ: ŞAMDAN (KUMSAL), SÜPER GALAXY (GALA), STARLİFE 1. Türkiye de Magazin ve Magazinleşmeyi Önceleyen Nedenler Magazin Eklerinin Tarihçesi ve Arkaplanı Magazin Eklerinde Haber Üretim Süreci ve Profesyonel İş Pratikleri Magazin Eklerinin Haber Kaynakları Habere Konu Olan Kaynak Kişiler Diğer Haber Kaynakları Magazin Ekleri ve Seslendiği Hedef Kitle Ekler ve Okurları Okurlarda Yaşanan Dönüşüm Magazin Eklerinin Gelir Kaynakları Tirajlar ve Arz-Talep İlişkisi Reklamlar ve Reklamlaşan Haberler DÖRDÜNCÜ BÖLÜM MAGAZİN EKLERİNİN İÇERİĞİNE İLİŞKİN SEKTÖR VE METİN ANALİZİ: ŞAMDAN (KUMSAL), SÜPER GALAXY (GALA), STARLİFE 1. Magazin Kavramı ve Magazin Eklerinin Özellikleri Sektörün Magazin Kavramına Yaklaşımı: Magazinde Yaşanan Dönüşüm Televole ve Magazin: Televole Programları İle Magazin Ekleri Arasındaki Etkileşim Magazin Haberciliğinin Kural ve Değerleri II

6 1.4. Tektipleşmenin Örneği Olarak Ekler: Magazin Eklerinin Biçimsel ve İçerik Özellikleri Magazin Eklerinde Görsellik Ön Kapaklar ve Önemi Magazin Eklerinin İçeriğini Belirleyen Temel Dinamikler ve Eklerde İşlenen Konular Şöhret İmalatı ve Özel Hayatlar: Günübirlik Birliktelikler ve Ayrılıklar Dedikodu, Polemik ve Söylentiler Bedenin Kutsanması: Çıplaklık / Erotizm Moda Olgusu ve Görünümleri Magazin Eklerinde Tüketim ve Yaşam Tarzları SONUÇ VE DEĞERLENDİRME EKLER KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT III

7 FOTOĞRAFLAR LİSTESİ Fotoğraf 1: Fotoğraf 2: Fotoğraf 3: Fotoğraf 4: Fotoğraf 5: Fotoğraf 6: Fotoğraf 7: Fotoğraf 8: Magazin Eklerinde Ön Kapakların Önemi/ Şamdan, 7 Ocak 2001, Ön Kapak Magazin Eklerinde Ön Kapakların Önemi/Süper Galaxy,18 Mart 2001, Ön Kapak Magazin Eklerinde Ön Kapakların Önemi/Starlife, 25 Mart 2001, Ön Kapak Bedenin Kutsanması: Çıplaklık / Erotizm - Kadın Bedenlerinin Sunumu / Starlife, 25 Mart 2001: Bedenin Kutsanması: Çıplaklık / Erotizm - Kadın Bedenlerinin Sunumu / Süper Galaxy, 11 Mart 2001: Bedenin Kutsanması: Çıplaklık / Erotizm - Erkek Bedenlerinin Sunumu / Şamdan, 28 Ocak 2001: Bedenin Kutsanması: Çıplaklık / Erotizm - Erkek Bedenlerinin Sunumu / Şamdan, 17 Ağustos 2002: Bedenin Kutsanması: Çıplaklık / Erotizm - Erkek Bedenlerinin Sunumu / Şamdan, 17 Ağustos 2002: IV

8 GİRİŞ 1. Konunun Tanımlanması Kapitalizmin, yirminci yüzyılın ikinci yarısından itibaren girmiş olduğu küresel yapılanma ekonomik, siyasal, kültürel ve toplumsal alanlarda önemli dönüşümlere yol açmıştır. Yeni sağ politikaların tüm dünyada yükselişe geçtiği ve serbest piyasa, özelleştirme, devletin belli alanlara müdahalelerinin azaltılması vb. politikalar 1980 lerden itibaren toplumsal yaşama yön veren siyasalar olarak belirginlik kazanmıştır. Küresel düzeyde gerçekleşen sosyo-ekonomik ve siyasal değişimler, özellikle 1980 li yıllarla birlikte Türkiye de de yansımalarını göstermiştir. Türkiye de, ekonomi alanında yansımaları gözlemlenen neo-liberalizmin, toplumsal yaşamdaki uygulamaları ise yeni sağ politikalar olarak adından söz ettirmiştir yılları arasında, Türkiye de uygulanan siyasal ve ekonomik programlar, toplumsal ve kültürel yapıyı da etkisi altına alarak önemli değişimlere yol açmıştır. Kapitalizmin güçlenmesinde ve örgütlü bir şekilde yayılmasında, medyanın (kültür endüstrilerinin) önemli bir rolü bulunmaktadır. Kapitalizmin varlığını sürdürmesi hem ekonomik anlamda üretime devam etmesine hem de varoluş koşullarını toplumsal olarak yeniden üretmesine bağlıdır. Medya bu anlamda, hem ekonomik hem de ideolojik / toplumsal düzlemde sistemin sürekliliğini ve kalıcılığını sağlayan bir sektör konumundadır sonrası siyasi ve ekonomik yeniden yapılanma dönemine girildiğinde; siyaset, sermaye ve medya arasında organik bir ilişkinin varlığı gündeme gelmiştir. Bu dönemin medya alanına ilişkin yeni mülkiyet yapılanması, sadece gazete ve dergi yayımlayarak ya da televizyon kanalı işleterek sermayenin büyümesine olanak tanımıyordu. Bu alandaki sermayeyi büyütmenin rolü, reklam ve satış gelirlerinin yanında; bir endüstri kompleksi haline gelerek ya da içinde bankaların, diğer

9 2 endüstrileşmiş hizmet şirketlerinin de olduğu bir holding yapısının parçası haline gelerek sermayeyi büyütmek olabilirdi. Bu yeni anlayış doğrultusunda, medya gerek finansal gerekse teknolojik açıdan desteklenerek bir sektör haline getirilmiştir. Günlük gazete yayımcılığı alanında spordan magazine ürün çeşitlemesine gidilirken; her alana ilişkin dergilerin çıkarıldığı dergicilik grupları, giderek yeni ticari televizyon kanalları kurulmuştur. Yazılı ürünü etkin biçimde pazarlayabilmek için dağıtım örgütleri yeniden yapılandırılmış ve tirajları arttırmak amacıyla da promosyona başvurulmuştur (Sönmez, 1996b: 76-86). Bu dönemde, medya, değişik sermaye gruplarının kitle iletişim alanına girmesiyle hızlı bir değişime uğramıştır. Ticari radyo ve televizyon kanalları yaygınlaşmıştır. Yazılı basın ise, 1980 öncesine göre çeşit, baskı kalitesi ve sayfa açısından değişim geçirmesiyle bir sanayi sektörü haline gelmiştir. Yazılı basın alanında, Sabah 1 gazetesi dönemin yeni sağ politikaları ile uyum sağlamış ve bu politikaları aktaran önemli bir gazete haline gelmiştir. Sabah, yeni dönemin anlayışını simgeleyen iş bitiricilik, pragmatik anlayış ve tüketim kültürü mantığı nı sayfalarına yansıtmıştır (Kozanoğlu, 1993: ). Medyanın magazinleşmesi ve magazin medyasının bu yeni dönemde egemen bir görünüm sergilemesinin ardında yatan nedenlerden biri, medyanın yeni ilişkileri ve medyanın oluşumunu belirleyen ekonomi politik yapı; diğeri ise, arz-talep ilişkisi ekseninde tartışmalara neden olan magazin ile izleyiciler arasındaki etkileşimdir. Türkiye deki medya ortamının içeriğine bakıldığında, yeni sağ politikalara yönelik motiflerin sadece reklamlar aracılığıyla değil; yatay ve dikey tekelleşmeler sonucunda içerikleri birbirine benzeşen görsel ve yazılı basındaki diğer içeriklere de yansıdığından söz edilebilir. Benzer programlar farklı kanallarda hemen hemen aynı zaman diliminde yayınlanırken; diğer yandan benzer içerikteki haberler farklı gazetelerin / dergilerin sayfalarında kendilerine yer bulabilmektedir (İnal, 1999). Yeni sağ politikaların toplumsal yaşamdaki izdüşümleri, tekelci bir yapı sergileyen Türkiye medyasında; özellikle gazetecilik alanında başlamış ve 1980 lerin 1 Tiraj yarışında gazetelerin en çok önem verdikleri nokta, 1980 sonrasında toplumda yaşanan değişime ayak uydurabilecek yani, okuyucunun değişmiş olan dünya bakışına ve toplumsal değerlerine cevap verebilecek bir gazete yayımlamaktı. Bunu, ilk gerçekleştiren ve dolayısıyla büyük bir tiraja erişen Sabah gazetesi olmuştur (Bali, 2001).

10 3 sonlarından itibaren basın (özellikle İstanbul 2 başta olmak üzere metropol kentler bağlamında) yüksek gelir gruplarına seslenen yaşam tarzı haberciliğini (lifestyle journalism) benimsemiştir. Farklı mekân ve yemek çeşitlerinin tanıtıldığı gusto-stil köşeleri, sınıf ve statü belirten ürünlerin tanıtıldığı reklamlaşan haberler yazılı basın alanında yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu dönemde, gurme, lifestyle, trend gibi kavramlar da, gazetelerdeki köşe yazıları, magazin dergileri ve özellikle hafta sonu eklerinin içeriklerine yansımıştır. Türkiye de tirajı yüksek popüler gazetelerin hafta sonlarında ilave olarak yayımladıkları magazin içerikli ekler, haftalık ve aylık magazin dergileri, yerli ve yabancı diziler, komedi programları, talk showlar, reality showlar, yarışma programları, Televoleler 3 ve hatta magazinleşen haber bültenlerinin içeriklerinde küresel yeni sağ değerlerin hâkim hale geldiğinden söz edilebilir. Türkiye de tirajı yüksek popüler gazetelerin hafta sonlarında para karşılığında yayımladıkları magazin eklerinin içeriklerinin çözümlenmesinden yola çıkarak; ekleri hazırlayan sektör temsilcilerinin, magazin kavramına, habercilik anlayışına ve bu eklerin hazırlanma aşamasındaki dinamiklere yaklaşımlarının analizi çalışmanın sorunsalını oluşturmaktadır. Medya mülkiyet yapısının küresel kapitalizme eklemlenmesi, medyada magazinin önem kazanmasına ve magazinleşmenin artmasına neden olmuştur. Geçmişte sadece haftada bir yayımlanan ve başlıbaşına ayrı bir gazete olan Hafta Sonu na benzer nitelikteki ekler, tüm tekelci medya grupları tarafından yayımlanmaya başlanmıştır. Araştırmanın çözümleme birimini oluşturan bu ekler, sözü edilen değişimin gözlenmesi üzerine seçilmiştir. Magazin eklerinin, etkileşim içinde olduğu ekonomik, toplumsal, tarihsel ve kültürel yapılarla, kurumlarla, pratiklerle ilişkilendirilerek analiz edilmesi gerekmektedir. Hall a (1994: 91) göre, iletişimle ilgili bir çalışmayı, toplumda temsil 2 İstanbul kenti, Türkiye nin 1980 den sonra girdiği yeni iktisadi yapılanma programlarının dışa açılma politikaları sonucunda, giderek önemli bir konumda yer almaya başlamıştır. İstanbul önemli bir finans, ticaret ve eğlence merkezi haline gelirken; küresel kent olmanın imkânlarını da yakalamaya başlamıştır (Sönmez, 1996a: 42). 3 Televoleler, Türkiye deki medya ortamında 1990 lı yılların ortalarında ticari televizyon kanallarında yayınlanan ve izleyicileri eğlendirmeye yönelik bir formatta hazırlanan bir program türü olarak yaygınlık kazanmıştır. Televole programlarının önemli özelliklerinden biri, insanların duygularına seslenmesi ve eğlence dünyasını izleyicilerin evlerine taşımasıdır. Televolelerin içeriğinden dolayı, bugün itibariyle, Televoleleşme olgusundan söz edildiğinde; aslında vurgulanan medya içeriklerinde yaşanan magazinleşmedir. Bu konuda daha ayrıntılı bilgiye, çalışmanın Dördüncü Bölümü nde yer verilmiştir.

11 4 sistemlerinin konumlandırıldığı ekonomik ve siyasal koşulları anlamadan geliştirmenin yolu yoktur. Bu anlamda, magazin eklerinin üretim koşulları ve pratiklerinin de göz önünde bulundurularak analiz edilmesi önem kazanmaktadır. Kitle iletişim araçlarının içeriğinde gözlemlenen metalaşma, homojenleşme ve tektipleşme bir yandan kapitalist ekonominin desteklediği yeni sağ politikaların mantığını etkin hale getirirken; diğer yandan da zaten varolan medyanın magazinleşme sürecini hızlandırmıştır. Türkiye de magazinleşmenin yaygınlaşmasındaki belirleyici etkenlerden bir diğeri de, 12 Eylül 1980 askeri darbesi ile birlikte siyasal partilerin kapatılması ve siyasal katılım ile örgütlenme haklarının kısıtlanması olmuştur. Çözümleme birimi magazin ekleri, bu konuda önemli bir örnek oluşturmaktadır. Bu anlamda, söz konusu eklerin üretim koşullarına yönelik maddi yapının analizi ve bu eklerin yayımlanma aşamasındaki iş pratikleri, içeriğin nasıl oluşturulduğu, içerikler, hedef kitle vb. dinamikler çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Bir başka deyişle, tekelci medya gruplarının, magazin eklerinin üretimiyle kültürel alanda kendilerini nasıl gerçekleştirdiği ve günümüzde magazin ve magazinleşme kavramlarını nasıl algılayarak yorumladıkları çalışmanın temel problemini oluşturmaktadır. 2. Çalışmanın Önemi, Amacı ve Kapsamı Çalışmada saptanan konu ve temel sorunsal çerçevesinde, magazinleşme eğilimlerine ilişkin kapsamlı çalışmalar yapılmış olmasına rağmen; magazin dergilerini / eklerini ya da magazin programlarını çözümleme birimi olarak seçen ve beraberinde sektörel bir analiz gerçekleştiren çalışmaların yokluğu dikkat çekicidir. Bu alanda zengin bir içeriğe sahip olduğu gözlemlenen Türkiye deki medya ortamına yönelik gerçekleştirilen çalışmalar, daha çok magazinleşme, özellikle televizyon haberlerindeki ya da haber medyasındaki magazinleşme üzerine yoğunlaşmıştır. Ayrıca, gerek dünyada gerekse Türkiye de magazin kavramına, tarihsel gelişimine ve magazinleşmeye ilişkin değerlendirmelerin yapıldığı bazı çalışmalar da alana belli katkılarda bulunmuştur.

12 5 Genel olarak magazin konusu ekseninde yapılan çalışmaların bazılarının, magazin kavramının tanımlanması ve tarihi açısından konuya yaklaştığı (Hiçyılmaz ve Evren, 1984; Koloğlu, 1992; Oktay, 1993; Güneş, 1993; Alemdar ve Erdoğan, 1994; İnuğur, 1994; Bayrak, 1994; Belge, 1997; Tokgöz, 2003 vb.); diğer bazı çalışmaların ise magazinleşme kavramını, televizyon haberlerindeki ya da haber medyasındaki magazinleşmeyi farklı sorgulamalar ve yaklaşımlar çerçevesinde (Köse, 1998; Sarı, 2000; Ergül, 2000; Çaplı, 2002; Konyar, 2002; Gencel Bek, 2004) analiz ettiği gözlemlenmektedir. Diğer yandan, kimi araştırmalar toplumdaki üst sınıflara seslenen magazinel ve aktüel dergileri (Cosmopolitan, Esquire, Harper s Bazaar, Gurme, Klips, Mydonose Life vb.) çözümlerken; kimi araştırmalar ise toplumun tüm kesitlerine seslenen ve daha ucuza satışa sunulan gazete, ilave ve dergilerin analizini gerçekleştirerek, farklı araştırma sorularına cevaplar aramaya çalışmıştır (Topçoğlu, 1996; Kırca, 2001; Bali, 2002; Erol, 2004). Gerek magazin medyası gerekse haberlerin magazinleşmesi üzerine yapılan çalışmalar, alana önemli katkılarda bulunmuş ve yeni araştırmalar için kapı aralamıştır. Türkiye yazılı basınından örnek olarak seçilen tirajları yüksek popüler gazetelerin hafta sonlarında para karşılığında satışa sundukları magazin eklerinin içeriklerinin ve beraberinde bu ekleri biçimlendiren üretim koşullarının analiz edilmesi bu araştırmanın önemini oluşturmaktadır. Magazin eklerinin içeriklerinin, içinde işlediği ve eklemlendiği toplumsal ve ekonomik yapıyla ilişkisi bağlamında ele alınması ve bunu anlamaya yönelik sektörel bir çözümlemenin gerçekleştirilmeye çalışılması; iletişim alanına sağlayacağı katkı ve çalışmanın özgünlüğü açısından belli bir önem taşımaktadır. Bir anlamda dergi özelliği de gösteren bu ekler, son on yıldır yayın faaliyetlerini çok küçük değişikliklerle sürdürmektedir. Türkiye de dergi yayıncılığının zorlukları da dikkate alındığında, sözü edilen eklerin magazin kavramına yaklaşımlarının analizi ayrı bir önem kazanmaktadır. Bu çalışmada, magazin kavramı, çözümleme birimi magazin eklerinden yola çıkarak içerik ve üretim düzeyinde ele alınmış; analizi sırasında da eleştirel bir yaklaşım benimsenmiştir. Bu çerçevede, magazine ilişkin Türkiye deki tartışmalara

13 6 ve çözümleme denemelerine farklı ve alternatif bir katkıda bulunulması, çalışmanın öncelikli amacını oluşturmuştur. Magazin eklerinin üretim aşamasına ve içeriğine ilişkin aşağıda yer verilen araştırma soruları, çalışmanın temel amacını ve çerçevesini teşkil etmektedir: 1. Sektör, magazin kavramını nasıl tanımlamaktadır? 2. Türkiye deki basının, magazin kavramına bakışında bir değişim gerçekleşmiş midir? 3. Bu ekler, haftalık olarak ne kadar tiraj elde etmektedir? 4. Magazin eklerinin içeriklerini belirleyen temel dinamikler nelerdir? 5. Çözümleme birimi ekler arasındaki ortaklıklar/ benzeşmeler ve farklılıklar nelerdir? 6. İş pratikleri açısından, editöryal yapı ve muhabirler düzeyinde nasıl bir süreç işlemektedir? 7. Günlük iş pratikleri nasıl gerçekleşmektedir? 8. Haber kaynakları ile olan ilişkiler nasıl yürümektedir? 9. Magazin ekleri, nasıl bir okur profilini (hedef kitleyi) göz önünde bulundurmaktadır? 10. Okurlarda bir değişiklik olmuş mudur? 11. Magazin haberciliği ile Televole olarak bilinen habercilik arasında ne tür farklılıklar bulunmaktadır? 12. Magazin haberciliğinin kural ve değerleri nelerdir? 13. Sektör, magazinleşme eğilimleri hakkında ne düşünmektedir? İnal a (1999: 29) göre, gazete okumak, habercilerin ve siyasetçilerin gündemde tuttukları konular hakkında konumlanmak ne kadar siyasal kültür içinde düşünülecek bir tavırsa; televizyonda reklam metinlerini izlemek, bir diziyi eğlenerek seyretmek ya da bir magazin metnini yorumlamak da aynı biçimde siyasal bir davranıştır.

14 7 Tekelleşen medya ortamı, sadece magazinleşen 4 haber bültenleri ve siyaset programlarıyla değil; duygu ve eğlence yoğun içerikle donatılmış çok sayıda program ve basılı materyalle ciddi bir siyasal işlevi de yerine getirmektedir. Analiz kapsamına alınan gazetelere ait magazin eklerinin içeriğini şekillendiren temel mantık, benzer şekilde haftalık / aylık olarak yayımlanan magazin dergileri ile televizyonlarda yayınlanan paparazzi, Televole türünden magazin programlarında, pembe diziler, filmler vb. programlarda da gözlemlenmektedir. Ne var ki, çalışmanın sınırlılıkları açısından, haftalık / aylık magazin ve cemiyet dergileri (Cosmopolitan Türkiye, Esquire, Harper s Bazaar, Gurme, Klips, Marie Claire, Şamdan Plus, Hello, Alem vb.) ile televizyon anlatıları kapsam dışında tutulmuştur. Bununla birlikte, televizyonda yayınlanan magazin programları ile çalışmanın çözümleme birimini oluşturan magazin ekleri arasında içerik açısından anlamlı bir ilişki olduğunu da göz ardı etmemek gerekir. Türkiye de 1980 li yıllar sonrasında görsel medyanın başatlığına (Oktay, 1987) paralel olarak; özellikle 1990 lı yıllarla birlikte sayıları hızla artan ticari televizyon kanalları karşısında rekabet edebilmek amacıyla yazılı basın görsel metinlere önem vermiştir. Bu bağlamda, magazin eklerinin biçimsel özellikleri göz önünde bulundurulduğunda; içeriğini de belirleyecek şekilde bu eklerin televizyonlaşmasından söz etmek mümkün hale gelmiştir. Buna ek olarak, incelenen ekleri yayımlayan tekelci medya grupları, televizyonlarında da benzer formatta magazin programlarına ve içeriklere yer verdiğinden; araştırma sonunda elde edilecek bulgular, televizyon kanallarında yayınlanan bu tür anlatılar için de genellenebilir. İncelenen magazin ekleri, Türkiye deki tekelci medya ortamının uzantıları olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu yüzden, 2001 yılı itibariyle, sektörde Doğan, Bilgin ve Uzan Grupları nın yayımladıkları magazin ekleri analiz kapsamına alınmıştır. Çalışmanın temel kabulleri, araştırma soruları ve varsayımları çerçevesinde, 2000 li yılların başında magazin medyasını temsilen seçilen eklerin çözümlenmesi 4 Magazinleşme kavramı, medya içeriğini oluşturan siyasal, ekonomik, toplumsal ve kültürel nitelikli ciddi konuların bile eğlenceli hale getirilerek, sulandırılarak ve bağlamlarından koparılarak sunulması olarak tanımlanmaktadır (Schönback, 2000; Çaplı, 2002). Bir başka deyişle, medya içeriğinin ağırlıklı olarak eğlence unsurlarıyla büründürülmesi; basit ve kolay tüketilebilir bir sunumla kitlelere ulaştırılmasıdır.

15 8 sonucunda elde edilecek bulgular, sadece bu döneme ait yargılarda bulunmaya olanak sağlamaktadır. Dolayısıyla bu araştırmanın amacı, Türkiye de magazinin tarihini, dönemlere göre gelişimini saptamak ve karşılaştırmak değildir. Bu yüzden, özellikle 1980 öncesinde magazin kavramının nasıl değerlendirildiğine ilişkin bir karşılaştırmanın yapılması, bu çalışmanın kapsamını aşmaktadır. 3. Çalışmanın Yöntemi Çalışmada, kuramsal bölümlerin hazırlanması sırasında izlenen yöntem, temelde yazılı kaynaklar üzerine yapılan gözlem ve incelemelere dayanmıştır. Öncelikle, çalışmada bir kaynak taraması yapılarak; neo-liberalizm, yeni sağ politikalar ve medya alanındaki yansımaları, magazin kavramı, medyada magazinleşme ve bununla bağlantılı olarak, tüketim ve yaşam tarzları gibi genel başlıklar hakkında bilgi toplanmıştır. Ayrıca, Türkiye nin 1980 li yıllarla birlikte ekonomik, siyasal, toplumsal ve kültürel ikliminde yaşanan değişimlerin ve yeni sağ politikaları içselleştiren medyanın mülkiyet ve sahiplik yapısındaki dönüşümü anlatan kaynaklardan, araştırmanın kuramsal altyapısını ve ampirik bölümünü destekleyecek veriler elde edilmiştir. Kuramsal bölümlerin ardından, Türkiye deki yazılı basını temsilen seçilen tirajı yüksek gazetelerin yayımladıkları magazin eklerinde yer verilen içerikler, nitel metin analizi yöntemiyle çözümlenmiştir. Bunun için de, magazin eklerinde yer verilen haberlerin başlıkları, haberler, köşe yazıları ve fotoğraflar değerlendirilmiştir. Ayrıca, magazin eklerinde içeriğe ilişkin anlamlı görülen bazı noktalarda, nicel analize de başvurularak çalışma desteklenmiştir. Bunun yanı sıra, magazin eklerinin üretim aşamasına ve bu ekleri biçimlendiren maddi pratiklere ilişkin olarak; incelenen eklerin yazı işleri müdürleri, haber müdürleri ve editörleriyle (muhabirleriyle) gerçekleştirilen derinlemesine görüşme yöntemiyle, sektörel analizi destekleyecek bulgular elde edilmiştir. Dolayısıyla, bu çalışmanın dayandığı kuramsal temeli, çözümleme birimi magazin eklerinin neden üretildiğini, bu üretimin nasıl gerçekleştiğini, eklerin içeriklerinin nitel analizi ve bu eklerin yol açtığı tektipleşme olgusu ile kültürel yaşamın metalaşmasını sorun edinen eleştirel ekonomi politik yaklaşım oluşturmuştur.

16 9 Eleştirel ekonomi politik yaklaşımın, medya ile ilgili tartıştığı sorunlar üretim, metin ve tüketim olmak üzere üçlü bir sacayağına sahip olduğundan, ihmal edilen alanların kapsandığı bütüncül bir değerlendirme gerçekleştirilebilmektedir. Egemenliğin medya profesyonellerinin etkinliklerinden ve tüketicinin yorumlama işlemlerinden geçerek nasıl yeniden üretildiğini göstermek için, üretimin ve alımlamanın ekonomik ve toplumsal koşullarının da analizine gereksinim vardır (Dursun, 2001: 44-45; Çaplı, 2002: 17). Bu çalışmada, magazin ekleri üretim ve metin düzeyinde ekonomik ve toplumsal koşullar göz önünde bulundurularak çözümlenmiş; bu eklerin içeriklerinin izleyiciler tarafından nasıl alımlandıkları ise, araştırmanın sınırlılıkları açısından kapsam dışı tutulmuştur. Bu bağlamda, çalışmanın amacını destekleyen araştırma soruları ve sınanacak varsayımlar çerçevesinde, ana evreni tirajı yüksek popüler gazetelerin hafta sonlarında para karşılığında yayımladıkları magazin ekleri oluşturmuştur. Ana evreni temsilen Şamdan, Süper Galaxy ve Starlife adlı magazin ekleri seçilmiştir. Bu ekler sırasıyla, Sabah, Hürriyet ve Star gazeteleri tarafından yayımlanmıştır. Bu ilavelerin seçimindeki ölçütlerden biri, yüksek tiraja sahip popüler gazeteler tarafından yayımlanan ekler olması; diğer bir ölçüt ise, Türkiye deki mevcut medya tekellerinin birer uzantısı olmalarıdır. Bununla birlikte, bugün itibariyle, Bilgin Grubu sahibi olduğu Etibank ta yaşanan yolsuzluktan dolayı eski etkinliğini yitirerek, medya alanındaki hisselerinin önemli bir bölümünü Turgay Ciner e (Park Holding) devretmek zorunda kalmıştır. Diğer yandan, Uzan Grubu nun sahibi olduğu şirketlere ve medya kuruluşlarına Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu (BDDK) tarafından ihtiyati tedbir kararı getirilmiş ve grubun mal varlığı Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu na (TMSF) devredilmiştir. Sözü edilen yayın gruplarına ait üç gazetenin para karşılığında satışa sundukları magazin eklerinin (Şamdan, Süper Galaxy ve Starlife) 2001 yılı boyunca yayımlanan toplam 144 adetinin içeriğinin çözümlenmesi, zaman ve emek açısından olanak dışı görülmüştür. Bu yüzden nitel metin analizi; amaçlı örnekleme tekniği uygulanarak, magazin eklerinin belirlenen zaman aralığındaki sayıları üzerinde gerçekleştirilmiştir.

17 10 Buna göre, çözümleme birimi eklerin 2001 yılı boyunca yayımlanan 144 adetinden 24 ü incelenmek üzere seçilmiştir. Bir başka deyişle, 2001 Ocak ve 2001 Mart dönemlerine ait toplam 24 ilave, bu çalışmanın örneklemini oluşturmuştur. İncelemenin kapsamı, sadece bu eklerle sınırlandırılmıştır. Böylesi bir seçim yapılırken göz önünde bulundurulan önemli bir nokta, çözümleme birimi eklerin, ana evreni oluşturan magazin ilaveleri hakkında temsil edici bir niteliğe sahip olmalarına özen gösterilmesi olmuştur. Bunun için örneklem seçimine gidilmeden önce, ana evreni oluşturan 2001 yılında yayımlanan ekler, belli aralıklarla bir ön incelemeden geçirilmiştir yılı itibariyle irdelenen magazin eklerinin seçilmesindeki önemli belirleyicilerden biri, 2001 yılında Türkiye nin ekonomik açıdan tarihinin en büyük krizini (Şubat 2001 krizi) yaşaması ve bu tarihin çözümleme dönemine rastlamasıdır 5. Analiz kapsamına alınan eklerin, amaçlı örnekleme tekniği ile seçilmesindeki diğer bir neden ise, özellikle 2001 yılının başlarında Televole kültürü 6 hakkında kamuoyunda ve medya grupları arasında gerçekleşen tartışmalar olmuştur. Bununla birlikte, ana evrenden seçilen örneklemin bugüne kadar yayımlanan sayılarında, içerik ve biçim açısından herhangi bir değişimin olup olmadığı da gözlemlenmiştir. 4. Çalışmayı Yönlendiren Varsayımlar Yapılan araştırmanın değerlendirilmesinde, konunun daha açık kavranabilmesi açısından, çalışmanın bir dizi varsayım üzerinde temellendirildiğinden de söz etmek gerekmektedir. Bu bağlamda, çalışmanın amacını belirleyen araştırma soruları çerçevesinde geliştirilen temel varsayım şöyledir: 5 Şubat 2001 ekonomik krizi, Türkiye de pek çok sektörü olduğu gibi, medya sektörünü de olumsuz etkilemiştir. Bir yandan gazetelerin bölgesel, hafta sonu ve kültürel amaçlı eklerinin yayımına son verilirken; diğer yandan da çok sayıda eleman işten çıkarılmıştır. Bununla birlikte, gerek görsel gerekse yazılı basında eğlenceye ve eğlendirmeye dönük bu tür programların ve yayımların -para karşılığında ilave olarak yayımlanan magazin eklerinin fiyatlarını arttırarak yayımına devam etmesidevamlılığını sürdürmesi, üzerinde düşünülmesi gereken bir konu olarak önem kazanmaktadır. 6 Televole kültürünü, Türkiye deki medya ortamında yaşanan magazinleşmenin bir tezahürü olarak tanımlamak mümkündür. Televole kültürü, 1980 sonrası Türkiye sine egemen olan kimi değerlerin ve özellikle İstanbul daki eğlence ve sosyete dünyasının ünlülerinin yaşam tarzlarının (günübirlik ilişkilerinin, dedikodu ve polemiklerin, moda anlayışlarının, eğlence ve tüketim anlayışlarının vb.) medya aracılığıyla yansıtılmasıdır.

18 11 * Türkiye deki tekelci medya ortamında, küreselleşmenin etkisiyle toplumda egemen hale gelen yeni sağ politikalar, medya alanında önem kazanan magazin sektörünü de şekillendirmiştir. Bu temel varsayıma bağlı olarak, çalışmada sınanmak üzere şu varsayımlar oluşturulmuştur: (1) Magazin basını, genellikle piyasa toplumunun kuralları çerçevesinde hareket etmekte ve yayın içeriklerini oluştururken arz-talep örtüşmesini öncelikli hedefi haline getirmektedir. (2) Televizyonlaşan magazin ekleri, Türkiye deki medya ortamında gerçekleşen tektipleşmenin, benzeşmenin ve kültürel metalaşmanın örneklerini oluşturmaktadır. (3) Çözümleme birimi magazin eklerinin içeriğinin belirlenmesinde, tirajlar ve kârı çoklaştırma kaygıları önceliklidir. (4) Türkiye deki medya ortamındaki tekel gruplarının uzantıları olan Şamdan (Kumsal), Süper Galaxy (Gala) ve Starlife adlı magazin ekleri; İstanbul daki moda, eğlence, günübirlik birliktelikler/ayrılıklar ve tüketime dayalı yaşam tarzlarını içeriklerine yansıtmaktadır. 5. Çalışmanın Planı Dört bölümden oluşan çalışmanın birinci bölümünde, neo-liberal ideoloji ve uygulanan yeni sağ politikalara, medya alanındaki yansımalarına, özellikle bu politikaların magazin ve magazinleşme kavramları üzerinde ne tür tartışmalara neden olduğuna değinilmiştir. Ayrıca, bu bölümde, dönemin magazin anlayışının tüketim kültürü ve yaşam tarzları ile olan ilişkisine de vurgu yapılmıştır. İkinci bölümde, yeni sağ politikaların Türkiye deki izdüşümlerine ilişkin saptamalar, özellikle 1980 li yıllarla birlikte ekonomi, siyaset ve kültür alanında gerçekleşen dönüşümler çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. Medyanın sahiplik yapısının el değiştirmesi ile tekelleşmeler sonucunda yeniden yapılanan Türkiye nin medya ortamında, önemli konulardan biri haline gelen magazin haberciliği, dili, üslubu ve magazinleşme eğilimleri üzerinde durulmuştur. Ayrıca, Türkiye deki medyanın ekonomi politik yapısı ile magazin medyası ve magazinleşen medya

19 12 dolayımıyla kamusal dolaşıma sunulan iletilerin; kapitalizmin temelinde yatan yeni sağ değerlerin yaygınlaştırılmasında ve mevcut sistemin meşrulaştırılmasında oynadığı rolden söz edilmiştir. Üçüncü bölümde, magazin eklerinin üretim aşamasına ilişkin olarak sektör temsilcilerine sorular yöneltilmiştir. Gerçekleştirilen bu analiz sonucunda elde edilen bulguların izleri; eklerin içeriklerinde sürülmüştür. Çalışmanın dördüncü ve son bölümünde ise, Şamdan (Kumsal), Süper Galaxy (Gala) ve Starlife adlı magazin eklerinin içerikleri üzerinde gerçekleştirilen nitel metin analizi ve saptanan temel konu başlıkları hakkında medya mensuplarıyla yapılan derinlemesine görüşmeler sonucunda elde edilen bulgular değerlendirilmiştir.

20 BİRİNCİ BÖLÜM NEO-LİBERALİZMİN MEDYADAKİ YANSIMALARI: MAGAZİN VE MAGAZİNLEŞME ÜZERİNE TARTIŞMALAR 1. Neo-Liberal İdeoloji ve Uygulanan Yeni Sağ Politikalar Doğu Bloku nun dağılması, Batı da refah devleti anlayışının terk edilmesi ve dolayısıyla devletin küçülmesi; ayrıca yeni iletişim teknolojilerindeki önemli gelişmeler tüm dünyada küreselleşme sürecinin yansımaları olarak kabul edilmiştir. Bu süreç, 1980 li yıllarla birlikte hız kazanmıştır. Böylece küreselleşme karşısında, sağ ve sol politikalar yeniden yorumlanmıştır. Liberalizmin yeniden doğuşu, önce fikir alanında gerçekleşmiştir. Hayek, Friedman ve Buchanan gibi neo-liberaller, liberalizmin tekrar gün ışığına çıkmasında önemli rol oynamışlardır. Neo-liberalizm (yeni liberalizm), 1960 ların sonu ile 1970 lerin başında üstünlük sağlayan refah devleti anlayışına bir tepki olarak doğmuştur. Neo-liberal akımın savunucuları, genelde ekonomik yaşam gibi siyasal yaşamın da bireysel özgürlük ve öncelik sorunsalı etrafında oluştuğunu savunurlar. Bu yönde bir laissez faire (bırakınız yapsınlar) ya da bir serbest pazar ekonomisinin oluşturulması, minimal devlet ile birlikte temel hedefi teşkil eder. Neo-liberalizmin siyasal programı temel olarak şu hususları kapsar: Programın giderek toplumsal yaşamın her alanını kapsayacak bir şekilde genişlemesi, ekonomide aşırı müdahaleden arınmış bir devletin oluşturulması; örneğin ticari birlikler gibi belirli yapıların gücünün azaltılması; yasanın ve düzenin uygulanabilmesi için güçlü bir hükümetin oluşturulması (Held, 1987: 243). Yeni liberalizm, yeni muhafazakarlık ve yeni sağ, birbirlerinin yerine

21 14 kullanılabilecek ve kullanılırsa da aynı anlama gönderme yapılabilecek olgular değildirler. Ancak, aralarında anlamlı bir ilişki olduğundan söz edilebilir (Şaylan, 1995). Yeni sağ, ekonomik bağlamını yeni liberalizmin; siyasi bağlamını ise muhafazakârlığın oluşturduğu 1980 sonrasının hegemonik politik ve ideolojik çerçevesine işaret etmektedir. Bu çerçevenin oluşmasında ve hegemonik hale gelmesinde, refah devleti krizinin belirleyiciliği söz konusudur (Dursun, 2001: 87-88). Liberalizmin siyasal arenaya yansımasında, ABD de Ronald Reagan ve İngiltere de Margaret Thatcher ın önemli katkıları olmuştur. Gerek Reagan gerekse Thatcher ın ülkelerinde uyguladıkları liberal ekonomi politikalarını başlıca şu unsurlar oluşturmuştur (Aktan, 1994: 116): (1) Kamu harcamalarının kısılması, (2) Denk bir bütçe politikası izlenmesi, (3) Vergi oranlarının indirilmesi ve tarafsız bir vergi politikasının uygulanması, (4) İstikrarlı bir para politikası uygulanması, (5) Özelleştirme, (6) Yasal-kurumsal serbestleşme (deregülasyon). Böylece uygulamaya konan yeni sağ politikalar, bir yandan toplumsal bölüşüm düzeninin; diğer yandan da, devletin ekonomiye müdahale biçimlerinin radikal bir biçimde değişmesine ve beraberinde bütün ekonomik süreçlerin küreselleşmesinin hız kazanmasına yol açmıştır (Şaylan, 1995: 130). Yeni sağın yukarıda sözü edilen siyasi uygulamaları, gerek yeni liberalizm 1 gerekse yeni muhafazakârlıktan aldığı birtakım özellikleri içermektedir. Üstelik yeni sağın iki kesimi arasındaki kuramsal ayrılıklara rağmen, toplumsal düzen ve bireysel özgürlükler konusunda birleştikleri vurgulanmaktadır (Dursun, 2001). Yeni sağ iktisat Gamble a (1994) göre, bütünüyle ekonomiyle değil ancak, politikayla ilişkilidir. Yeni sağ iktisatçılar, ekonomik sorunlar için piyasa çözümleri önermekte ve beraberinde devlet tarafından gerçekleştirilen müdahaleci çözümleri reddetmektedirler. Bu bağlamda, siyasal, toplumsal ve kültürel alana da doğrudan etkisi olan neo-liberalizmin etkileri çalışmada, yeni sağ kavramsallaştırılması adı altında ele alınacak ve Türkiye deki yansımaları bu doğrultuda değerlendirilecektir. 1970'lerin sonları ile 1980'li yıllarda Thatcher ve Reagan hükümetleri, yeni 1 Yeni liberalizm, temel olarak beş noktadan oluşan bir siyaset olarak tanımlanmaktadır: Birey, seçme özgürlüğü, serbest piyasa toplumu, laissez faire ve en az hükümet. Öte yandan, yeni muhafazakarlık ise, bu noktaları tam tersi bir sırayla ele almaktadır: Güçlü hükümet, toplumsal otorite, disiplinli toplum, hiyerarşi ve itaat, ulus (Belsey, 1994).

22 15 sağ politikalara paralel çizgide bir uygulama gerçekleştirmişlerdir. Bu siyasetçiler, grup politikalarına yönelmiş olanların çıkarlarını korumaya çalışan bürokratik devlet kuruluşlarının çoğalması nedeniyle bireysel özgürlüğün azaldığını ısrarla vurgulamışlardır. Böylece kolektif iyiliğin, birçok durumda yalnızca rekabetçi bir tecrit edilmişlik içinde davranan ve sektörel hedeflerini en düşük düzeyde devlet müdahaleleriyle gerçekleştirmeye çalışan özel bireyler eliyle gerçekleştirebileceğini söyleyen klasik liberal doktrine bağlılıklarını ortaya koymuşlardır. Pazara olan bu bağımlılık, düşünce, iş, ticaret ve aile hayatının gelişebileceği emniyetli bir temel oluşturabilmek için güçlü bir devlete olan ihtiyacı gündeme getirmiştir (Held, 1987: ). Dolayısıyla, burada eş zamanlı olarak hem devlet etkinlikleri alanının sınırlandırılması hem de devletin gücünün arttırılmasına yönelik bir strateji tartışılır olmuştur. Yeni sağ, yeni bir dünya düzeni arayışının başlangıcı olarak ortaya çıkmıştır li yıllarda, müdahaleci kapitalizmin yaşadığı sorunlar ve merkezden planlı sosyalist ekonomilerin dönemin ihtiyaçlarına cevap verememesi; özgür girişim, özgür düşünce ve demokrasiye dayalı yeni bir dünya düzenini zorunlu kılmıştır. Yeni sağın önerdiği ekonomi politikaları, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeleri kısa zamanda etkilemiştir. Eski Sovyetler ve Doğu Bloku ülkeleri peşi sıra sosyalizmden koparak liberalizme geçmişlerdir (Aktan, 1994: 116). Yeni sağ ideoloji, refah devleti anlayışını temel olarak iki noktada eleştirmiştir. Birincisi, devlet ile sivil toplum arasındaki sınırların yeniden çizilmesinin gerekliliğine yapılan vurgudur. Birbirine fazlasıyla bağımlı olan toplumsal ve siyasal yaşam alanları, yeniden farklılaştırmayı ve sivil topluma özgü erdemlerin çarpık bir yorumunu - özçıkar, sıkı çalışma, esneklik, özgüven, seçme özgürlüğü, özel mülkiyet, ataerkil aile ve devlet bürokrasisine güvensizlik - popülerleştirmeyi amaçlamaktadır. İkincisi, yeni sağ, refah devleti hükümetlerinin çoğu vaatlerini yerine getirememelerini kullanmaya çalışmaktadır. Yeni sağın siyasal stratejisini yönlendiren şey, sivil toplum üzerindeki genelleştirilmiş devlet denetimine karşı duyulan tepkidir (Keane, 1992: 26-27). Yeni sağ, doğal duruma ait düzenin yerleşik adil kurallarıyla, örgütlü toplumun (devletin) düzenleyici kural koyarak sivil yaşamın hemen her alanına müdahale etmesi arasında bir çelişki olduğu inancındadır. Yeni sağa göre, herşeyden

23 16 önce devletin yasama yetkisi daraltılarak asgariye indirilmelidir. Ayrıca, hükümeti yürütme işlevi ile yasama işlevinin aynı temsili kurumda toplanması önlenmelidir. Çünkü örgütlü çıkarlar koalisyonu nun etkisiyle, o koalisyona hizmet edici kurallar koyan temsili kurumlar o kuralların uygulanmasını da hükümet eliyle yönlendirmektedir. Böylece, çıkar ve baskı grupları temsili kurumları etkilemekte ve doğal duruma ait düzeni geriletmektedir. Bu doğal eğilimleriyle, çıkar ve baskı grupları, daha özgür bir toplum yaratmaya hizmet etmemektedir. Tersine, toplum örgütlü çıkar grupları koalisyonu nun insafına terk edilmektedir (Fincancı, 1991: 3). Bununla birlikte yeni sağın, örgütlü çıkar grupları koalisyonuna yönelttiği eleştiriden yola çıkarak; devlet ve sivil toplum arasındaki sınırları yeniden çizme stratejisi birtakım problemleri de beraberinde getirmiştir. Kaynakların oluşturulması ve bölüşümü gibi temel sorunları çözmede pazarı yalnız başına bırakmak, geniş kapsamlı ekonomik ve siyasal sorunların kökenlerine inmemekle sonuçlanmıştır. Ulus devletlerin gerek kendi içlerinde gerekse aralarında birtakım eşitsizliklerin oluşması, bazı Batı lı devletlerde üretim endüstrisinin aşınması, bazılarında ise bu endüstrinin halen koruma ve planlı yardım süreçlerine konu teşkil etmesi ortaya çıkan zorluklara örnek olarak gösterilebilir. Dahası şirketleşmiş kapitalist ekonomi ve onun dayandığı seçme özgürlüğü, özgüven ve gönüllü yardım gibi değerlerin farkına varılması karşısında; liberal demokrasiyi yeniden yapılandırmaya kalkmak mümkün gözükmemektedir. Devletin sınırlarını değiştirmek ve beraberinde pazar güçlerinin alanını geliştirmek, geleneksel olarak güçsüzlere koruma olanağı sunan hizmetleri kesmek anlamına gelmiştir. Bu da, en yoksul ve güçsüz kesimlerin karşı karşıya kaldığı zorlukları arttırmıştır. Yasa ve düzen sorunlarının güncellik kazanması, kısmen bu tür politikaların kaçınılmaz bir biçimde ortaya çıkardığı toplumsal direnci ve muhafeleti sınırlama ihtiyacından kaynaklanmıştır (Held, 1987: 253). Reagan, Thatcher, Türkiye de Özal vb. diğer ülkelerdeki yeni sağ ideolojinin siyaset alanındaki temsilcilerinin, toplumsal yaşama aktardığı politikaların kutuplaştırıcı sonuçları sadece ulusal ekonomilerle sınırlı olmamıştır. Aynı zamanda, dünya ölçeğinde olumsuz sinyaller vermiştir (Amin, Chomsky ve Frank, 1994: 69). Özellikle bu politikalardan olumsuz şekilde etkilenen kesimlerin başında, yoksullar ve yoksullaşan orta sınıflar gelmiştir.

24 17 Uygulanan yeni sağ politikaların gereği olarak sunulan yasal düzenlemeler sonrasında, sosyal hakların ücretli kesim aleyhine esnekleştirildiği gözlemlenmiştir. Esneklik, yasa ve sözleşmelere dayanan sosyal güvence ve sigortanın geri plana itilmesi, özelleştirmeler sonrasında sendikal yapının özel sektörce tahrip edilmesine neden olmuştur. Kısacası, herkesin bir işe sahip olabildiği, görece dengeli bir gelir dağılımının sağlanmaya çalışıldığı, sosyal güvence ve hakların korunduğu refah devleti döneminin temel ilkelerini eleştiren ve bu ilkeleri erozyona uğratan yeni sağ politikalar; sanayiden iletişime değin tüm alanlarda uygulanmış ve sağladığı kazanımlarla egemen bir görünüm sergilemiştir. Ayrıca, yeni sağ politikalar, teorik beklentilerin aksine, uygulandıkları birçok ülkede finansal istikrarsızlık ve krizlere, düşük tasarruf ve yatırım oranlarına, işsizliğe ve ağır bir borç yüküne neden olmuştur (Esen, 1997: 152). 2. Yeni Sağ Politikaların Medya Alanındaki Yansımaları Kitle iletişim araçları, toplumsal bir kurum olarak içinde yer aldıkları toplumun ekonomik, siyasal ve kültürel yapısı içinde şekillenirler. Dolayısıyla dönemin egemen güçleri, iktidar mücadeleleri ve üretim biçimi, kitle iletişim araçlarının şekli ve içeriği üzerinde doğrudan etkili olan unsurlardır. Kapitalist sistem içinde medyanın işleyişini yönlendiren, düzenlenişlerini belirleyen ilkeler, düşünsel temeller ve ulaşılan normatif düzen; Batı nın kapitalist toplumsal yaşamını şekillendiren genel ekonomik, siyasal ve kültürel dinamiklerle belirlenmiştir (Kaya ve Alemdar, 1993: 4). Tarihsel süreçte, medya ile kapitalizm arasındaki ilişkilere bakıldığında, bu belirlenimin tek taraflı olmadığı görülmektedir. On sekizinci yüzyılın ortalarından itibaren sanayi devrimi ile iletişim alanında ortaya çıkan gelişmeler medyayı etkilerken; ticaret de bu gelişmelerin sonucunda atılım yapma imkânı bulmuştur (Kaya, 1985: 7). Bir başka deyişle, medya bir taraftan kapitalist sistemden etkilenirken; diğer yandan da kapitalizmi etkileyebilecek özelliklere sahiptir denilebilir. Dolayısıyla, bu ikili yapı, medyanın toplumsal sistem içindeki önemine işaret etmektedir.

25 18 Üretici güçlerin ve üretim araçlarının gelişmesi sonucu, günlük yaşam pratiklerine eklemlenerek kapsadığı alanı genişleten medyanın önemi günümüzde artarak devam etmektedir. Medya siyasal, ekonomik ve ideolojik açıdan kapitalizmin kendini yeniden üretmesinde (Althusser, 1994: 18) üstlendiği işlevler ile toplumsal yapının temel kurumlarından biri haline gelmiştir. İletişimin artan önemi ile birlikte, modern medya ekonomik alanda da tartışılmaz bir konum elde etmiştir. Sorun son tahlilde üretim, dağıtım, tüketim, mülkiyet ve denetim meselesi olduğundan, kapitalist sistem içinde iletişim artan işlevleriyle önemli bir konum elde etmiştir. Her ne kadar haberleşme ve iletişim ilişkilerinin, üretim ilişkilerinin yerini aldığı söylenemese de (Belsey ve Chadwick, 1998: 16); bilgi ve enformasyonun kontrolünün yöneten / yönetilen ilişkisindeki artan ağırlığı nedeniyle siyasal olarak da kapitalist sistemin vazgeçilmez bir öğesi olan medya, tüm bu özellikleri ile iktidarın önemli bir bileşeni haline gelmiştir (Yüce, 1999: 20). Bir başka deyişle, toplumsal yapı içinde ağırlığı gittikçe artan medyanın, kapitalist sistemde meydana gelen değişimlerle benzer bir belirlenim sürecini yaşadığından söz edilebilir. Medya ile kapitalizm arasındaki bu karşılıklı ilişki çerçevesinde, dünyada 1970 li yıllarda yaşanan petrol krizleri ve uluslararası ekonomik durgunluk, hizmetler sektörü ve daha özelde iletişimin uluslararası ticarette hızlı büyüyüşünün önünü kesememiş; ancak ekonomik önceliğin değişmesine yol açmıştır. Ulusal nitelikli iletişim ve telekomünikasyon sektörü, özelleştirme politikalarıyla çokuluslu sermayenin denetimine girmiştir. Avrupa da kamu mülkiyetinde bulunan iletişim sektörü, yeni sağ politikalar kapsamında özelleştirilmiş ve mülkiyet özel sermayeye geçmiştir lerden itibaren, dünya genelinde gerçekleşen telekomünikasyon ve iletişim altyapısının özelleştirilmesi uygulamalarından en büyük yararı sağlayan çokuluslu medya şirketleri, ekonomik ve politik güçlerini kullanarak iletişim sektöründe mülkiyetin yoğunlaşmasını ve üretimin tektipleşmesini / benzeşmesini düzenlemişlerdir. Çokuluslu medya şirketleri bir yandan iletişimde ürünün kaynağını, üretim sürecini, dağıtım kanallarını ve pazarı kontrol altında tutmaya çalışırken; diğer yandan da çeşitli mal ve hizmetlerin üretildiği alanlarda yatırım ve ortaklıklara yönelmiştir. Özelleştirmeler, iletişim sektöründe çalışanların sayısında

26 19 azalmaya ve hizmetlerin daha pahalıya tüketilmesine sebep olurken; yerel, bölgesel ve uluslararası boyutlarda sermayenin oligopolleşmesi gündeme gelmiştir (Güngör ve Tellan, 2000: ). Üretim sürecinden teknolojiye değin yaşanan gelişmeler, sermayenin küreselleşmesine engel teşkil eden ulus devletin yasa ve düzenlemelerinde sermayenin serbestçe hareket etmesini, yatırım yapmasını sağlayacak değişimlerin gerçekleştirilmesine de neden olmuştur. Söz konusu dönem, sermayenin ulus devlet aleyhine güçlendiği bir evreye işaret eder. Devletin her alanda piyasanın görünmez eli lehine güçlenmesi ve piyasanın etkin işlemesini engelleyen kuralların kaldırılması olarak tanımlanan deregülasyon 2 süreci döneme damgasını vurmuştur. Ulusal ve uluslararası alanda, ekonomik ve politik olarak yeterli güce kavuşan sermayenin kurallarının yerleşeceğini simgeleyen bu süreçte, ulusal pazarlar dış ticarete serbestçe açılmıştır. Buna göre, bir yandan güçlenen uluslararası ekonomik kuruluşlar ulusal ekonomileri, serbest piyasanın oluşumunu engelleyen sübvansiyon benzeri uygulamalara karşı denetlerken; diğer yandan da yeniden yapılanmaya uygun uluslararası çapta yeni kurallar, düzenlemeler getirilmiştir. Bu değişimden, medya da doğrudan etkilenmiştir ler sonrasında yeni sağ ideolojiyle birlikte tekrar bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler anlayışına geri dönen kapitalizm; medyaya ilişkin yeniden düzenleme girişimlerini de başlatmıştır (İnal, 1996: 11). Bu dönemde, çokuluslu medya şirketleri, örgütsel yapıları üzerindeki pazar kontrolü ve sınırlamalara karşı deregülasyonu savunmuşlardır. Deregülasyon uygulamaları iletişim alanında iki şekilde yorumlanmıştır. Birincisi, uzun bir tarihsel geçmişe sahip olan kural ve kanunların iletişim sektörü çalışma koşullarında günlük pratiğe dönüşmüş olması nedeniyle gereksizleşmesi ve yasal düzenlemelerin iptal edilmesidir. İkincisi ise, kamu tekelciliğine dayanan sektörel yapının özelleştirmeler sonrasında işlevini yitirdiği durumlarda, yasal düzenlemelerin özel sermayenin istek ve gereksinimlerine uygun düşecek biçimde yenilenmesidir. Bir başka deyişle, deregülasyon, kapitalist pazarlarda medyanın otokontrolü; kapitalistleşen pazarlarda ise reregülasyon (yeniden kural koyma) biçiminde gerçekleşmiştir. 2 Ekonomi alanında son yılların önemli bir kavramı haline gelen deregülasyon saf bir kuralsızlaştırmanın ötesinde, kapitalist pazar yapısının yeni gereksinimleriyle uyumlu olmayan her türlü düzenlemenin terk edilmesi biçiminde anlamlandırılmaktadır (Tellan, 1999).

27 20 Bunun yanı sıra, yeni sağ politikaların yukarıda değinilen kitle iletişim alanındaki yansımaları önemli tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Klasik liberal anlayışa göre, demokrasi ile yönetilen bir ülkenin yurttaşları için, medyanın sivil toplum dinamiklerine ilişkin olarak ne şekilde konumlandırılacağı fikren belirlenmiştir. Buna göre medya, sivil topluma ilişkin dengelerde dördüncü güç olarak tanımlanmakta ve yasama, yürütme, yargı güçleri arasında diğer bir bağımsız güç olarak önemi vurgulanmaktadır. Demokratik toplumlarda birbirinden bağımsız ve her birinin ayrı bir önemi olan bu dört güç, sivil toplumun sacayakları olarak anlamlandırılmaktadır. Bunlardan birinin eksikliği ya da işlevsellikten uzaklaşması, liberal düşünürlere göre diğerlerini ve dolayısıyla sivil toplumun özerkliği ile özgürlüğünü engelleyecektir. Oysaki, pazar liberalizmine dayalı iletişim alanında gerçekleştirilen deregülasyon çabaları hem ulusal hem de uluslararası iletişim alanında yurttaşların özgür, dengeli ve doğru enformasyon elde etmeleri konusunda eşitsizliklere ve çarpıklıklara yol açmaktadır. Kâr maksimizasyonunu arttırmaya yönelik yayınlar, kültürel açıdan tektipleştirmenin somut örneklerini ortaya koymaktadır. Amerikan kaynaklı programların televizyonlar aracılığıyla ithali de, pazar liberalizmine dayalı yayıncılık anlayışının kültürel emperyalizm boyutunu gün ışığına çıkarmaktadır. Yeni sağın da temel ilkelerine bağlı kaldığı klasik liberal kuramın kökeninde, toplumu bireylerin toplamı ve devleti de gücün merkezi olarak basite indirgeyen bir görüş yatmaktadır. Bu görüşe göre, temel toplumsal ilişki biçimi, bireyler ve devlet arasındaki bağdır. Bu bağın, daima uyanık olan medya tarafından sürdürülmesi gerekir. Gerçekten de, liberal kuramın bazı yaklaşımlarında medya, birey özgürlüklerini korumak ve siyasal otoritenin elindeki gücün kötüye kullanılmasını önlemek için sürekli nöbet tutan bir polis gücü gibi görülmektedir (Curran, 1994: 217). Kitle iletişim araçları sahip oldukları özellikler nedeniyle, bir yandan devlet otoritesini temsilen yürütme gücünü elinde bulunduran siyasal iktidardan (seçilmiş politikacılar ve atanmış bürokratlardan) aşağıya, yurttaşlara doğru bilgi verme işlevini yürütürken; diğer yandan sivil toplumun bünyesinde yer alan yurttaş inisiyatiflerinin hak ve taleplerini yukarıya, iktidara / politikacılara iletmektedir. Klasik liberal kuram uyarınca, demokratik-hukuk devleti çerçevesinde medyanın

28 21 yasal her tür birlik ve toplumsal hareketin seslerini duyurarak; nesnel, tarafsız ve dengeli bir yayıncılık anlayışını gerçekleştireceği varsayılmaktadır (Wolton, 1991: 54). İşte bu yüzden, modern ya da modernleşmekte olan ülkelerde toplumsal barış ve uzlaşma ortamının sağlanmasında en önemli etken olarak, medyanın yukarıda sözü edilen işlevinin altı çizilmektedir. Ne var ki, idealde ileri sürülen bu düşüncelerin katı pazar liberalizminin uygulandığı bir ortamda hayata aktarılamadığı ve kağıt üzerinde kaldığı gözlenmektedir. Liberal yaklaşımın önemli bir sorunu, iktidarın kapitalist yapılar aracılığı ile sürdürülme biçimini yeterli derecede hesaba katmakta başarısız kalması ve bunun sonucu olarak da medyanın daha geniş toplumsal katmanlarla nasıl ilişkilendirildiği sorusu üzerinde durmamasıdır. Dahası bu yaklaşım, günümüzde artık, çıkarların organize hale geldiğini ve kolektifleştirildiğini de görmezlikten gelmekte ve bu yüzden, liberal demokrasilerde modern temsiliyet sistemleri açısından medyanın nasıl işlev gördüğü sorusuna cevap aramamaktadır (Curran, 1994: 217). Bağlantılı olarak, liberal basın kuramının, medyanın demokratik rollerinin üç temel ilkesinin işlevini yitirmesi sonucunda değer kaybına uğradığından söz edilebilir. Bunlar; medyanın (a) Kamusal bekçi köpeği (public watchdog), (b) Temsil (representation) ve (c) Haber verme (information) rolleridir (Tokgöz, 1998: 49). Ayrıca, pazar rekabetini fetişizm boyutuna vardıran ve deregülasyon girişimleriyle medya alanında yoğunlaşmalara neden olan pazar liberalizmi, temel olarak şu noktalarda eleştirilmektedir (Curran, 1994: ): (a) Öncelikle bu yaklaşım, temsil edici olmayan bir medya sistemi üretmektedir. Modern medyanın çoğu sektöründe görülen yüksek düzeydeki tekelleşme, pazara girişi güçlü kapitalist gruplarla sınırlandırmaktadır. (b) İletişim endüstrilerinin geniş ölçekli ekonomiler olması nedeniyle, çoğu medya pazarının zarara uğratıldığıdır. (c) Pazar sisteminin diğer büyük kusuru ise, medyadaki ideolojik ve kültürel çeşitliliği daraltma etkisi yapmasıdır. Bu eleştiriler dikkate alındığında, kabul edilebilir bir medya sisteminin tüm siyasal, ekonomik ve kültürel taleplerin kamusal alandaki temsiliyetini sağlaması gerektiği ortaya çıkmaktadır. Ne var ki, yeni sağ ideolojiye dayanan serbest pazar