1. Giri Çalımamızın asıl konusu her ne kadar Anadolu aızlarında

Transkript

1 ANADOLU AIZLARINDA FARKLI BR GELECEK ZAMAN EK VE ÇEKM: -ıcı /-ici ; -ucu /-ücü * Ahmet GÜNEN ** ÖZET Türk dili tarihinde gelecek zaman için birçok ek kullanılmıtır. Bugün Türkiye Türkçesinde bu kip için -acak/-ecek eki kullanılmaktadır. Ancak Anadolu aızları içinde bazı aız bölgelerinde, ilk bakıta -acaú/- ecek ekinin fonetik deiime uramı biçimi gibi görünen bir -ıcı/-ici, - ucu/-ücü eki de vardır. Bu çalımada, Gaziantep yöresinden Çukurova ya, oradan Kahramanmara ve Kırehir yörelerine uzanan aız bölgelerinde kullanılan -ıcı/- ici, -ucu/-ücü ekinin -acak/-ecek ekiyle ses benzerlii dıında yapıca hiçbir baının olmadıı, yani bu ekin tamamen ayrı bir ek olup eski bir sıfat-fiil eki olan -uçı/-güçi ekinden geldii ortaya konulmutur. Anahtar Kelimeler: Türk dili, Anadolu aızları, gelecek zaman kipi ve ekleri ABSTRACT A Different Future Tense Affix and Inflection in Anatolian Accent: - ıcı/-ici; -ucu/-ücü In Turkish language history, lots of affixes had been used for the future tense. Today, the affix -acaú/-ecek is being used for this mood in Turkey Turkish. But in Anatolian accents, there is the affix ıcı/-ici, - ucu/-ücü that seems like the phonetically mutated mode of the affix - acak/-ecek in some regions. In this study, it s been exposed that except their vocal similarities there is no structural relation between the affix -ıcı/-ici, -ucu/-ücü and the affix -acak/-ecek which are being used in accent regions from Gaziantep to Çukurova then Kahramanmara and Kırehir. In other words, it been proved that the affix -ıcı/-ici, -ucu/ -ücü is a completely different affix and it been derived from an ancient gerund affix the -àuçı/-güçi. Key Words: Turkish language, Anatolian accents, Future tense mood and affixes. 1. Giri Çalımamızın asıl konusu her ne kadar Anadolu aızlarında * Ekim 2000 tarihinde Türk Dil Kurumunca Çeme (zmir)de düzenlenen 4. Uluslar Arası Türk Dili Kurultayında sunulan yayımlanmamı bildiri metnidir. ** (Doç.Dr), Ahi Evran Üniversitesi Eitim Fakültesi, agunsen@gazi.edu.tr

2 56 Doç. Dr. Ahmet GÜNEN -acak/-ecek ekinin yanında ikinci bir ek olarak kullanılan -ıcı/-ici, -ucu/-ücü gelecek zaman eki ise de, bu eke geçmeden önce, gelecek zaman kipinin tanımı ve Türk dilinin tarihî seyri içerisindeki kullanımı hakkında bilgi vermek istiyoruz. Bu, söz konusu ekin varlıını ve kullanımını daha iyi anlamamız için de yararlı olacaktır. 2. Türk dilinde gelecek zaman Türk dili tarihinde gelecek zaman için birden fazla ek kullanılmıtır. Bu ekler de hem ekil, hem zaman ifade eden eklerdir. ekil olarak bildirme, zaman olarak da gelecek zaman ifade ederler. Yani bu ekler hareketin gelecek zamanda olacaını bildirirler. (Ergin, 1985: 302) Bir fiil kipi olarak gelecek zaman çekiminin tarihî seyri de öyledir: 2.1. Eski Türkçede gelecek zaman Öncelikle belirtmek gerekir ki, Türk dilinin ilk yazı dili devresini ifade eden Eski Türkçede emir kipi ve görülen geçmi olmak üzere ancak iki fiil çekim ekli teekkül etmitir. Bu iki fiil çekiminde ahıs anlamı belli eklerle ifade edilirken, dier kip ve zamanlarda ise ahıs zamirleri ile ifade edilmitir. Esasen Eski Türkçede, görülen geçmi zamanın (-DI) dıında müstakil ve gerçek bir zaman da teekkül etmemitir. Dolayısıyla dier zamanlar hep isim-fiillerle ifade edilmitir (bk. Tekin, 1992: 96). Eski Türkçede gelecek zaman çekimi için u ekler tespit edilmitir: ay/-gäy: Bazen muktedir olma; ara sıra, özellikle görülen geçmi zaman durumundaki bir yardımcı fiil almısa, gerçeklememii (Irrealis), nezaketle talep etmeyi (temenni) ifade eder: tägin-gäy män erieceim, yara-ay yarayacak, uygundur, kayusıña ämgäktä ozur-ay män kovası niçin dolacak?, näçükin köni yörügkä iyä bolay nasıl doru yola (akideye) sahip oabilirdi! (Gabain, 1988: 81-82) Bu ekil Köktürkçede yoktur ve hiçbir zaman isim olarak kullanılmaz (bk. Gabain, a.y.; Tekin, 1992: 97) taçı/-täçi, -daçı/-däçi: ahıs iaretleri geni zamanda olduu gibi män vs.dir. Bu gelecek zaman ekli, bilhassa kitabelere hastır, yazmalarda çok nadir görülür. Bütün fonksiyonlarıyla bir isim-fiildir.

3 Anadolu Aızlarında Farklı Bir Gelecek Zaman Eki ve Çekimi 57 Öl-täçi sän öleceksin ; fakat aynı zamanda käl-täçi+miz gelece- iz (eklinin de olduuna dikkat edilmelidir). Bu ekil de, görülen geçmi zaman durumundaki bir fiille birlikte gerçeklememii (Irrealis) ifade eder (Gabain, 1988: 82; Tekin, 1992: 97) a/-gä: ekil bakımından -ay/-gäy ile ilgisi olabilir; pek az kullanılır (Tekin, 1992: 97) çı/-çi, -ça/-çä: Tek tük gelecek zaman ifade eder görünen -çı/-çi li fiil ekilleri de bulunur: ölmä-çi sän ölmemelisin, buzaula-çı bolmı buzaılayacak olmu, yarama-çı uygun deildir, tägmä-çi män dokunmak istiyorum, bulun-çı ol yetiecek, kaçan näñ özük sözlämä-çi mn hiçbir zaman yanlı (kötü söz) söylemeyeceim. (Gabain, 1988: 82) Gabain, -çı/-çi eki ile ilgili olarak u bilgileri ilâve etmektedir: Bu ekin az bulunuundan ve mânâsının açık olmayıından dolayı, burada, dier aızlardan birkaç örnek verilmitir. Komanca: caniñni almeyipsen bolma-çi (Meryem lahileri [Marien-Psaster] 23,2) canını bo yere almadın, äç bolma-çı nämägä näk berdiñ (lahiler Saginsamen 3, I) hiçbir olamayacak eye (deersiz bir eye) niçin verdin? Ayrıca W. BANG ın, Studien zur vergleichenden Grammatik der Türksprachen, SBAW 1919, II s. 914 ve 918 indeki örneklere bakılmalıdır. (Gabain, 1988: 82)) Gabain, -ça/-çä eki için de unları söylemektedir: Zarf-fiil olması muhtemel bir -ça/-çä li fiil ekli daha vardır. Bu, yukarıdakinden daha nadir görülür: ulu olum yok bol-ça Büyük olum öldü., tir-çä (mânâ?), your-ça. Tc s. 82 ye göre bu eklin mânâsı -ınca dır. (Gabain, 1988: 82) Gabain e göre, -çı yahut -ça ile Moolca -ju, -cu (konuma dilinde -ji) arasında bir balantı olabilir (a.y.).. Tekin, -çı/-çi ekinin çok az kullanıldıına dikkat çeker ve bu ekin bilhassa -daçı/-däçi ekinin menfîsi olan fiillerle ( ölmeçi sen ölmeyeceksin, yaramaçı yaramaz, tegmeçi men saldırmam ) kullanılmasını delil göstererek, -daçı/-däçi eki ile bir ilgisi olabileceini belirtir (Tekin, 1992: 97). Tekin, -ça/-çe eki için de -ça eklinde bir ekin istikbal ifade edip etmedii tetkike deer. (Tekin, a.y.) ifadesini kullanır.

4 58 Doç. Dr. Ahmet GÜNEN Elisa ükürlü, edim Türk Yazılı Abidelerinin Dili adlı eserinde, Âbidelerde gelecek zamanı eti gelecek zaman ve eyri eti gelecek zaman olmak üzere ikiye ayırarak inceler (ükürlü, 1993: ). Söz konusu eserinde ükürlü, Türk dillerinde eyri eti gelecek zamanın gramatik yolla ifadesinin dier zaman çekimlerine göre daha geç olutuuna dikkat çektikten sonra, eti gelecek zaman için; birinci derecede -daçı/-däçi, -taçı/-täçi; -çı/-çi ; ikinci derecede -ça/-çä ve -ay, -gäy eklerinin; eyri eti gelecek zaman için de -ar/-är ekinin kullanıldıını belirtir. ükürlü, aratırma konusu edindiimiz -ıcı/-ici, -ucu/-ücü eki ile yakınlıı düünülebilecek -çı/-çi eki ile ilgili olarak da u bilgi ve örnekleri vermektedir: -çı/-çi ekilçisi vasitesi ile ifade olunan eti gelecek zaman. Bu ekilçi variantları, esasen flin inkar eklinden sonra ilenmitir. Olsun ki, esasen Ouz grupu Türk dillerinde yayılmı olan -aca, äcäk eti gelecek zaman ekilçisi esasında meydana çıxmıdır: bäg yaı bolmıs, tägmäçi män teyin sakıntım (Oa2) bey (bize) düman olmu, bize hücum tmeyecek dye men düündüm ; kara bodunım, öltin, yitdin... ölmäçi, yitmäçi sän tidim (MÇ17) sayısızhesabsız xalım, öldün, mehv oldun. Ddim ki, sen ölmeyeceksen, mehv olmayacasan ; ingäk bozaulaçı bolmı (IB XLI) inek buzovlamalı olmu. (ükürlü, 1993: 130) ükürlü, son örnek için de; Tesdi bildiren bozaula flinin sonuna artırılan -çı ekilçisinin me naca flin vacip ekline uygun gelmesi tesadüfi deyil. (a.y) diyor Karahanlı Türkçesinde gelecek zaman Hacıeminolu, Karahanlı Türkçesinde gelecek zaman çekiminin - a/-ge, -ay/-gey ve -u/-gü ekleri ile yapıldıını; Eski Türkçede sıkça kullanılan -daçı/-deçi, -taçı/-teçi ekinin ise Karahanlı sahasında az kullanılmı olduunu belirtmektedir (Hacıeminolu, 1996: 187). Ercilasun da da aynı bilgiyi buluyoruz (Ercilasun, 1984: 126, 129). bar-ay men (DLT-III, 236-7), iç-gey men (DLT-I, ); atılan-a men (KB-4956), ıl-a men (KB-541); özüñ köç-gü (KB- 1445), ayıt-u turur (KB-5278)... vb. Gerek Hacıeminolu,, gerekse Ercilasun Karahanlı sahasında yakın gelecek zaman eklinde ikinci bir gelecek zaman ekinden söz etmektedirler (bk. Hacıeminolu, 1996: 188; Ercilasun, 1984: ). -alır/-gelir, alur/-gelür eklindeki bu ekin örnekleri de az de- ildir:

5 Anadolu Aızlarında Farklı Bir Gelecek Zaman Eki ve Çekimi 59 al-alır (KB ), at-alır (DLT-II,20-23), kön-gelir (KB-5976), yet-gelür (KB-A,176-7), bar-alır men (DLT-II,67-1)... vb. Her iki gelecek zamanla ilgili bilgi ve örnekleri Kâgarlı da da buluyoruz (bk. DLT-II: 66-67) Harezm Türkçesinde gelecek zaman Eckmann ın, Harezm Türkçesindeki gelecek zaman çekimi için tespitleri öyledir: Belirli gelecek zaman: -u-m/-gü-m (turur), menfisi: - u-m/-gü-m yok: bularnı tört ülü kılu-m turur bunları dört parça yapacaım (Rab 10v:1-2), yaratılmı sän, avval ır ölgüñ yaratılmısın, evvel ahir öleceksin (L 114 v:4), emdi tamu otı alıp turur, här ayna ol taı kälgüsi turur, anıñ arıı bolusı turur imdi cehennem atei kalmıtı her seferde o da gelecektir, onun bedduası yerine gelecektir (NF 137: 4-5) -um/-güm vs. yerine bazan -am/-gäm vs. kullanılır: säni satın alıp zd oılam, boynum oulaoımdaoı altun kümü yinçülärni saña birgäm, män mä saña bolam seni satın alıp azad edeceim, boynum ve kulaımdaki altın, gümü ve incileri sana vereceim, ben de senin olacaım (Rab 224r: 16-17, SCHNKEWTSCH 132)... (Eckmann, 1988: 202) Gelecek zaman-gereklilik: -a(y)/-gä(y) + ahıs zamiri Tkl. Çkl. 1. bolay män olacaım, olmalıyım, yüritgäy män 2. bolay sän, kälgäy sän 3. bolay, bitigäy 1. bolay miz, bilgäy miz 2. bolay siz, öltürgäy siz 3. bolaylar, bilgäylär -a/-gä ekillerine iirde rastlanabilir: tuta män (MM 23: 7), tapa män (L 11v:10), ura sän (MM 37:3), tapa (L 11v:14) (Eckmann, 1988: ) Tam (kesin) gelecek zaman: -mı bolay+ahıs zamiri: a) Gelecekte tamamlanmı eylem: ol kün içindä meni körmägäy siz, män ırata nal ılmı bolay män o gün beni göremeyeceksiniz, ben ahirete göçmü olacaım (NF 77:9);

6 60 Doç. Dr. Ahmet GÜNEN b) Tahmin: Muammäd tomazdın anu bu örümçük bu ewini toumı bolay bu örümcek bu evini (aını) Muhammed domadan önce örmü olacak (NF 21: 15) (Eckmann, 1988: 205) Çaatay Türkçesinde gelecek zaman Bilindii gibi, Harezm Türkçesi Timurlular devrinde yerini Çaatay Türkçesine bırakmıtır. Dou Türkçesinin üçüncü safhasını ifade eden ve Ouz Türkleri dıında kalan Türkistan Türklüünün yazı dili olan bu devrede gelecek zaman Harezm Tükçesinin devamı eklindedir: Fiil tabanı + -ay/-gey, -ay/-key (iirde -a/-ge, -a/-ke) + ahıs zamirleri Teklik: 1. ıla(y) men, 2. ıla(y) sen, 3. ıla(y) Çokluk: 1. ıla(y) biz, 2. ıla(y) siz, 3. ılaylar (Eckmann, 1988/2: 124) Eckmann, "Partisiplerden Yapılan Fiil Kipleri" konusunu ilerken de, aaıda -ıcı/-ici, -ucu/-ücü gelecek zaman ekiyle ilikilendireceimiz, "-u Partisipinden Yapılan Kipler" alt balııyla gelecek zamanla ilgili u çekimlere yer vermektedir: a. Mutlak gelecek zaman: Fiil tabanı+ -u/-gü+iyelik ekleri (+ -dur/durur/turur), b. Mutlak gelecek zamanın hikâyesi: -um érdi, c. Mutlak gelecek zamanın artı: -um bolsa (Eckmann, 1988/2: ) Kıpçak Türkçesinde gelecek zaman Kıpçak Türkçesinde de gelecek zaman için-ay/-gey ve -a/ -ge olmak üzere Harezm ve Çaatayca ile birleen iki ek tespit edilmitir. Bununla birlikte 14. yüzyılda Suriye de meydana getirilen a- nonim Kitb Et-Tuhfetü z-zekiye Fi Luati t-türkiyye de muhtemelen Ouz Türkçesi tesiriyle -ası/-esi ekine de rastlanmıtır (bk. Pritsak, 1988: 114, 120) Eski Anadolu Türkçesinde gelecek zaman Batı veya Ouz Türkçesinin Orta Türkçe devresini ifade eden ve Selçuklu, Beylikler ile ilk Osmanlılar döneminin yazı dili olan Eski Anadolu Türkçesinde gelecek zaman için Eski Türkçenin -ay/-gey, -a/-ge, -daçı/-deçi eklerinin yerini genel anlamda -ısar/-iser eki almıtır. Bununla birlikte -a/-e istek kipi eki de gelecek zaman an-

7 Anadolu Aızlarında Farklı Bir Gelecek Zaman Eki ve Çekimi 61 lamıyla bolca kullanılmıtır. Bu dönemin karıık dilli veya Dou Türkçesine yaklaan birtakım metinlerinde, seyrek de olsa, -ay/-gey ekine de rastlanmaktadır (Mansurolu, 1956: 134). Tabiî, asıl gelecek zaman eki -ısar/-iser dir (bk. Timurta, 1977: 125; Mansurolu, 1988: 272; Gülsevim, 1997: ). 16. yüzyılda Batı Türkçesinin ilk gramerini yazan Bergamalı Kadri, ma lûm-ı nefy-i müstakbel balıı altında ele aldıı konu hakkında u bilgi ve örnekleri vermektedir: Nefy-i müstabel fi lüñ zamn-ı tde, ya n gelecekde ilenmesin selb itmekdür... Muridesinüñ misli budur: bilmeye, bilmeyeler; bilmezsin, bilmeyesiz; bilmeyem, bilmeyevüz. Amm o bir vezin dali ki nefy-i müstabele rci dür; bilmeyiser gibi, oımayısar gibi... Ve dai gelse gerek ki dirler bu üslub-ı ma n aatda nefy-i müstabele rci dür; lkin bu adar vardur ki müfred degül mürekkebdür (Bergamalı Kadri, 1946: 20-21). Bu bilgilere göre, Bergamalı, 1. -(y)a/-(y)e, 2. -ısar/-iser, 3. -sa/-se gerek eklinde üç gelecek zaman çekiminden söz etmektedir. Bu giriten sonra, Eski Anadolu Türkçesinde gelecek zaman çekimini kuran veya gelecek zaman partisipi olarak kullanılan ekleri ayrı ayrı ele alabiliriz ısar/-iser: yaradılmı bu arbatdan dadısar yaratılmılar bu içkiden tadacaklar (Ç : 61), bu súí meclisin äsridisärdür bu saki meclisini (mecliste bulunanları) sarho edecektir (H I 15), Óaúú sini sulùn úılısar úamuya Tanrı seni herkese sultan edecek (YZ 2:14)... (Mansurolu, 1988: 272) a/-e: gäläbäk bigi daıla bu insn bu insanlar kelebek gibi daılacaklar (Ç: 31), yalıı gidä, úalmaya yalılıı gidecek, kalmayacak (SV I 60), bizüm häpümüz úırar olamı? bizim hepimizi öldürecek mi? (DK 24:18)... (Mansurolu, 1988: 272) ay/-gey: bolay olacak (CR VIII 1), yeñän gälgäy ayaòçılar, maña saraúnı tíz brgäy meyhaneciler acele gelsinler ve bana kadehi çabuk versinler (H IV 2), cannatda yüzüñ gibi ór olmaay cennette yüzün gibi huri olmayacak (KB 605:9)... (Mansurolu, 1988: 272) ası/-esi: Eski Anadolu Türkçesinde gelecek zaman için - ası/ -esi partisipinden de faydalanılmı ve bu partisip eki bazen gelecek zaman çekim eki olarak kullanılmıtır: gör-esi-ven, gid-esi-dür misallerinde olduu gibi. Eski Anadolu Türkçesinden sonra bu kul-

8 62 Doç. Dr. Ahmet GÜNEN lanı kalkmı ve -ası/-esi yalnız partisip eki olarak kalmıtır (Ergin, 1985: 304) Bugün gelecek zaman eki olarak kullandıımız -aca/- ecek eki, Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde partisip olarak seyrek ekilde görülmekle beraber (msl. Bk. SN 206), fiil çekim eki olarak hemen hemen kullanılmamıtır. Bir iki metinde çok az olarak tesadüf edilmektedir (Timurta, 1977: 125; Ergin, 1951: 318). Bu eki Eski Anadolu Türkçesindeki isim fiiller (partisip, sıfatfiil) arasında gösteren Mansurolu u bilgileri vermektedir: -aça/-äçäk (-aca/-äcäk?). Gereklilik ve gelecek zaman unsuru olarak, bu ek, belki de ilk defa XIII. yüzyılda görülür. Bu eki iki kere Ç (Çarhname) de ve bir kere de YZ (Yusuf u Züleyha) de tevsik ettik: varaça yer varacak (varılacak) yer (Ç 38), gäläçäk näsnä gelecek ey (Ç 58), sıınaça sıınacak (yer) (YZ 6:5) (Mansurolu, 1988: 266). Ek, Eski Anadolu Türkçesi, Azerî Türkçesi, Osmanlıca ve bugünkü Türkiye Türkçesinden baka Kıpçakça, Özbekçe, Türkmence, Kırım Tatarcası ile Kumuk, Abakan ve or ivelerinde de kullanılı sahasına girmitir. Batı Türkçesinde yegâne gelecek zaman isim fiil eki olarak kalmamı, eskiden beri ekil ve zaman eki durumuna da geçip gelecek zaman fiil çekimi ni kurmutur (Eraslan, 1980: 25-25). Özetle, -aca/-ecek eki Türk dilinde sonradan ortaya çıkmı yeni bir ektir. Eski Anadolu Türkçesinin sonlarında görülmeye balamı, önce yalnız partisip eki olarak kullanılmı, sonra devre sonunda Osmanlıcaya aynı zamanda gelecek zaman çekim eki olarak geçmitir. Osmanlıca ile Türkiye Türkçesinin tek gelecek zaman ekidir (Ergin, 1985: 303). Ergin, bu ekin menei ile ilgili olarak da unları söylemektedir: Nereden geldii belli deildir. ki heceli yapısı ile bir birlemeden doduu hissini vermektedir. -ıca,/-icek gerundiumu ile de bir ilgisi olabilir. Önce, Eski Anadolu Türkçesinin sonları ile Osmanlıcanın balarında -aça-eçek eklinde ç li idi. Osmanlıca i- çinde c li olmutur. (Ergin, a.y.) Bilindii gibi, Korkmaz, -aca/-ecek gelecek zaman ekinin yapısını -a+ça+o eklinde (-a: gelecek zaman eki, +ça: eitlik hâli eki, o: pekitirme edatı birlemesi ile) açıklamıtır (bk. Korkmaz, 1959: ).

9 Anadolu Aızlarında Farklı Bir Gelecek Zaman Eki ve Çekimi Türkiye Türkçesinde gelecek zaman çekimi Türklüün en gür kolu olan Ouzlar, 11. yüzyıldan itibaren kitleler hâlinde ata yurdundan batıya doru yürüyünce, Türk dili de, bir lehçesi ile sınırlarını batı yönünde, yani Anadolu ve Balkanlar Türkiye sinde geniletmitir. Anadolu da Türk varlıı ve hâkimiyeti 11. yüzyılda balar. Ancak birkaç yüzyıl içinde sürekli göçler ve baarılı iskân politikalarıyla A- nadolu, kısa sürede bir Türk ülkesi hâline gelir. Anadolu Türk varlı- ının çounluu Ouz Türklerinden olumakla birlikte, Kıpçak, Peçenek... gibi dier Ouz dıı Türk unsurlarının da Anadolu ya geldikleri bilinmektedir. Gerek Ouz boylarının kendi içlerindeki aız ayrılıkları ve gerekse Ouzlarla Ouz dıı Türk unsurları arasındaki aız farklılıkları Anadolu ve Balkanlar Türkiye sinde birçok azın ortaya çıkmasına yol açmıtır. Türk dili tarihi içindeki muayyen bir devri ve iveyi iaret etmekle birlikte bugün için millî Türk devletinin siyasî sınırları içinde konuulan dile Türkiye Türkçesi; bu millî sınırlar içerisindeki il, ilçe ve köylerde konuulan farklı fonetik ve morfolojik özelliklere sahip aızlara da Anadolu aızları adı verilmektedir (Gülensoy- Buran, 1994: 21). Anadolu aız aratırmalarından söz edilirken hemen Rumeli aızları da hatıra gelir ve genellikle ikisi birlikte ele alınır. Anadolu ve Rumeli Aızları deyimi, Ouz Türkçesinin tarihî gelime ve yayılma seyrine balı olarak, Anadolu dıında Kıbrıs, Suriye, Irak kesimleri ile Balkan yarımadasında Trakya, Bulgaristan, Yunanistan, Yugoslavya, Romanya Türk aızlarını da içine almaktadır (Korkmaz, 1995-II: 232) Yazı dilinde gelecek zaman çekimi Bilindii gibi, bugün Türkiye Türkçesi yazı dilinde fiillerin gelecek zaman çekimi için tek bir ek vardır, o da, yukarıda belirttiimiz gibi, Eski Anadolu Türkçesinin sonları ile Osmanlı Türkçesi nin balarında teekkül eden -acaú/-ecek ekidir. Bugün, bata geni zaman ve imdiki zaman ekleri olmak üzere, birtakım kip eklerinin de gelecek zaman anlamıyla kullanılmı olmasına ramen (bk. Ergin, 1985: 302; Yaman, 1999: ), asıl ve kesin gelecek zaman ekimiz -acaú/-ecek ekidir. Dier ekil ve zaman ekleri gibi vurgulu olan gelecek zaman ekinden sonra fiilin ahıs iareti olarak zamir meneli birinci tip ahıs ekleri getirilir. Ekin kökeni, yapısı ve kullanıma çıkı tarihi ile ilgili bilgileri yukarıda vermitik.

10 64 Doç. Dr. Ahmet GÜNEN Anadolu aızları ve aız aratırmalarının Türk dili grameri için önemi Her dilin biri konuma, dieri yazı dili olmak üzere iki cephesi vardır. Konuma dili yazı diline göre daha eski ve tabiîdir. Bütün yazı dillerinin kaynaını tekil eden konuma dilleri ve bunlar arasındaki küçük fonetik ayrılıklar aızları meydana getirir (Gülensoy-Buran, 1994: 21). 13. yüzyılda ilk yazılı edebî ürünlerini vererek bir yazı dili hüviyetini kazanan Batı veya Ouz Türkçesinin temelinde, hiç üphesiz, yukarıda oluumunu belirttiimiz Anadolu aızları vardır. Tabiatıyla, Türkiye Türkçesinin olduu kadar, henüz ortaya konulamamı olan karılatırmalı Türk grameri ve etimoloji sözlüü müzün yapısında Anadolu ve Rumeli aızları malzemesinin ve bu malzeme üzerindeki incelemelerinin önemini gözden uzak tutmak mümkün deildir. Aızlar, yazı dilinin bozulmu bir ekli deil, onun yanında, fakat ondan baımsız olarak yaayan ve nesiller boyu devam edegelen dil deerleridir. (Liyons, 1968: 35) Bunun içindir ki, Türk dilinin yüzyıllardır yazı dilinden ayrı olarak sözlü kaynaklarda, yani halk aızlarında süregelen dil deerlerini bilimsel ölçülerle ortaya koyma amacına dayanan çalımalar (Korkmaz, 1973: 126) olarak tanımlanan aız aratırmaları neticesinde elde edilen bilgiler de, Türk dilinin bazı meselelerinin çözülmesinde son derece önemlidir. Nitekim Anadolu diyalektolojisinin millî anlamda kurucusu olan Ahmet Caferolu da, Yıllardan beri yapmakta olduum Anadolu gezilerimden elde ettiim kanaat nihayet, mukayeseli Türk dili gramerini yazacakların ie Anadolu aızlarından balamaları fikrini telkin etmitir. (Caferolu, 1947: 79) demekte, bunu da Bugün Anadolu nun birçok yer, köy, oba, da, ırmak ve saire adları, Türk boy, uru ve soylarına izafe e- dildiklerinden bu eski Türk hatıralarını muhafaza ettikleri gibi, eski gelenek ve görenekler de silinip ortadan kalkmamıtır. Hele ive ve aız malzemesi bakımından, Türk kabilelerinin, urularının ve sairenin, Türk dili tarihinde unutulmaz hizmetleri vardır. (Caferolu, 1947: 79) tezine dayandırmaktadır. te Anadolu aızlarının bu zengin ve vazgeçilemez dil malzemesi içinde bizim üzerinde duracaımız konu, Anadolu aızlarında gelecek zaman çekimidir Anadolu aızlarında gelecek zaman çekimi Bugün Anadolu aızlarında fiillerin gelecek zaman çekimi i- çin, bizce, iki ek kullanılmaktadır: a) -aca/-ecek gelecek zaman eki,

11 Anadolu Aızlarında Farklı Bir Gelecek Zaman Eki ve Çekimi 65 b) (Seyrek olarak ve belli aızlarda) -ıcı/-ici, -ucu/-ücü gelecek zaman eki aca/-ecek: Yazı dilimize paralel olarak, Anadolu ve hatta Rumeli aızlarında da fiillerin gelecek zaman çekimi için genel olarak -aca, -ecek eki kullanılır. Ancak bu kullanılı çok tabiî olarak yazı dilimizden farklılıklar arz eder. Kısacası -aca/-ecek gelecek zaman ekinin deiik fonetik hadiselere balı olarak yörelere göre dei- en çok farklı kullanımları vardır. Bunları, L. Karahan nın sınıflamasına (bk. Karahan, 1996) balı olarak üç Anadolu aız grubu ve Rumeli aızlarındaki kullanımlarıyla öyle verebiliriz: Dou Grubu Aızlarında -acaú/-ecek gelecek zaman çekimi Bu grubu Arı, Artvin merkez ile avat, Ardanuç ve Yusufeli, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Elazı, Erzincan, Erzurum, Gümühane, Hakkâri, Kars, Mardin, Mu, Siirt, Tunceli, Urfa (Birecik ve Halfeti hariç) ve Van aızları oluturmaktadır (Karahan, 1996: 1). Örneklerin bir kısmı ahıs ayrımı gözetilmeden karıık olarak verilmitir. Erzurum ve yöresi aızları : -(y)aca/-(y)eceyh, -(y)aca/- (y)ece ekillerinde görülmekte ve çekimde ek-fiil meneli ahıs bildirme ekleri almaktadır: alacaam, gelecegem, baliyacam, oiyacaam, baliyeceyim; alacayı, geleceyiyh, görecayı, alacayu; alacasan, geleceyhsen, gelecasan, alacasın, diyecasın, alacasın, baliyacasın; alacasız, geleceyhsiz, göreceyhsiz, alacasız, baliyacasız; alaca, geleceyh, baliyaca; alacalar, diyeceyhler... (Gemalmaz-1, 1995: ). Erzincan ve yöresi aızları: edecegem, vuracaam, ölecaam, alacem/alacim, bulacem/bulacim; alacasan, vereceksen, edecesin, edecasın, çaliecasın, alacesin, edecesin, vereceyhsin/vereceysin, alaceyhsin/alaceysin; geleceh, alaca, güleceyh, bileceyh; yiyecik, kesecök, duracı, geçürecü, yapacaz, edeciz, olacayı,, gideceyik; alacalsız, geleceyhsiz, vereceyhsiz; yolıyecalar, gidecalar, gideceyhler, bilecaler... (Saır, 1995: ). Diyarbakır ve yöresi aızları: boanacaam, çektirecaam; çılacasan, dikecasın; biçeca, dolaca; gezecaız, gidecaız, gidecaı, götürecaaz; çılacasız, dinleyecasız, öldirecasız; gelecalar, götürecalar... (Erten, 1994: 48).

12 66 Doç. Dr. Ahmet GÜNEN Urfa merkez azı: ulatıracaam, yapacaam, bílecaam; dögecasan, alacasan; nolaca, öteca, süreca; inanacaı, çıacaı; yandıracasız, alacasız; diyecalar, göttírecalar, alacalar... (Özçelik, 1997: ). Gümühane ve yöresi aızları: alacım, soracım, balıyacım, sevecim, söyliyecim; alacaam, soracaam, sevecegem, görecegem; alacam, sevecem; alaceyim, seveceyim; alacaum, sevecaum; alacum, balayacaum, seveceum; alècèyim, baliècèyim... (San, 1990: ) Kuzeydou Grubu Aızlarında -acaú/-ecek gelecek zaman çekimi Bu grubu Hopa, Borçka, Arhavi (Artvin), Rize ve Trabzon aızları oluturmaktadır (Karahan, 1996:1). Rize ve yöresi aızları: Gelecek zaman eki, bölgede birbirinden farklı faktör ve eilimlere balı olarak çeitli yönlerde fonetik de- iikliklere uramı ve aız yörelerine göre deien biçimlere girmitir. Bunlardan en mühimi ve en yaygın olanı, ek bünyesindeki ikinci ünlünün birinci teklik ve çokluk ahıs çekimleri sırasında, söz konusu zamirler için kullanılan yuvarlak ünlülü -um ve -uk ahıs eklerinin tesiriyle, yuvarlak sıraya geçmesidir. Bölgede kullanılan gelecek zaman ekleri u biçimlere tekabül etmektedir: -a a/-a /-a a/-a a/-a á/-a á/-a e/-a e/-a o/-a o/ -á /-á /-å o/- a/- a/- a/- e/- e/- e/- o/- o/- ò/- / -e a/-e /-e á/-e e/- e/-e e/-e e/-e ê/-e e /-e o/-e o/ -e ò/-e ò/-e /-ê (Günay, 1978: 158). Rize ili aızları için sadece ekleri vermekle yetiniyoruz (Örnekler için bkz. Günay, 1978: ). Trabzon ve yöresi aızları: örecm (133), decóum (134), dyecekler (134), taacaum (134), dutulaca (151), öldürecesiniz (153), öldümeyecz (153), etürece (153), alacalar (154), olaca (195), çımiyece (197), ni yapacasınız (219), urdaracàu (219), vrecu (219)... (Caferolu, KDAT) Batı Grubu Aızlarında -acaú/-ecek gelecek zaman çekimi Bu grubu, Adana, Adıyaman, Afyon, Amasya, Ankara, Antalya, Aydın, Balıkesir, Bartın, Bilecik, Bolu, Burdur, Bursa, Çanakkale, Çankırı, Çorum, Denizli, Eskiehir, Gaziantep, Giresun, Hatay, Is-

13 Anadolu Aızlarında Farklı Bir Gelecek Zaman Eki ve Çekimi 67 parta, çel, zmir, zmit, Kahramanmara, Kastamonu, Kayseri, Kır- ehir, Konya, Kütahya, Malatya, Manisa, Mula, Nevehir, Nide, Ordu, Sakarya, Samsun, Sinop, Sivas, Tokat, Uak, Yozgat, Zonguldak aızları meydana getirir (Karahan, 1996: 2). Ordu ve yöresi aızları: idecm (3), alacm (5), yapaca (5), örecm (7), getüreceksiz (10), itmicem (13), tmiyeceyim (13), yapacam (16), elecek (20), tıra decm (20)... (Caferolu, KDAT). Giresun ve yöresi aızları: asılacm (87), dyeceksiñ (92), bulacasın (92), decm (93), annataca (93), bulaca (98), yapacauz (100)... (Caferolu, KDAT); göreceksiiz (Karahan, 1996: 38 < NÇ, 4). Malatya ve yöresi aızları: öldüreceem (13/14), diyecáım (110/128), öldürecám (57/42), söylüycâm (56/32), geleceám (56/65), anladacâyım (28/5), gidecem (91/14), bilecm (91/3), gülecm (14/13)... (Gülseren, 2000: 179) Kastamonu ve yöresi aızları: vrecek (10), ireceksiñ (10), gelecydim (11), paydıracakla (13), püürecekle (13), ben yapacayın (12), dyecek (14), nlcayın ne olacaım (16), tmeyecin etmeyece- im (25), çıaracin çıkaracaım (25), ideciysin (26), söylemiyecisin (26), yiyecen (29), yiyceksin (29) yycen (29), yapacasın (30), öldürecek (31), yapaca (31), saacìm inekleri (36)... (Caferolu, AAT). Kırehir ve yöresi aızları: açacm (XXXVI/110), vuracñ (II/120), ıymet opaca (XII/7), ölecez (LXVII/17), bulac (XLIX/36), dineyeck (LIX/70), idecniz (LV/18), yapacalar... (Günen, 2000: ) Manisa ve yöresi aızları: yapcäklämi mi (4), diñnicäk (5), añnacaú (5), gitcez, yapcez (6), gäyicäk (6), niy olcäñ ri? (6), gidicäm (9), ba ceksiñ (10), bincäk (11), açıcn (11), oturmäcän ri (12)... (Korkmaz, GBAA) zmir ve yöresi aızları: dikicän bän (22), ämredicäm (22), götücäm (22), bän vericän (25), yapcaz (26), gülücäm söläyämcäm (28), douicsıñ (29), gidäcäk (29), vcam (30), vca mı (30)... (Korkmaz, GBAA) Afyon ve yöresi aızları: yapicäk (37), istcän bän (38),bän gidicän (38), varacam (41), viräcäm (41), äkäcäsäñ (43), äkiläcäk (44), äkäcìñiz (44), nincäciñiz (44), biläcìk biz (44), bulucäñiz (46)... (Korkmaz, GBAA) Aydın ve yöresi aızları: ilìcäk (77), män doldcän (77), bän alcen (78), vcäk (78), neapcäñ (79), çìnicäk (80), çalıı-vcn (82), etcäklä (82)... (Korkmaz, GBAA)

14 68 Doç. Dr. Ahmet GÜNEN Edirne ve yöresi (Rumeli) aızları: Yapı ve kurulu bakımından Ege bölgesi aızlarıyla benzerlik gösteren gelecek zaman eklerinde hece kaynaması ve hece dümesi görülmektedir: annancn kanlanacaım (27-8), dirilcn dirileceim (27-8), alcam (17-12), sülücem söyleyeceim (1-1), taıttıracam (17-71), vrcen (25-184), ekçen (38-18), sülecsin söyleyeceksin (27-47), yapçak (17-35), yeycek (13-28), gitçz (3-1), durcz (30-44), yapcnız (metin dıı derleme), tutçalar (4-173), çarıcalar (40-43)... (Kalay, 1998, ) Görüldüü gibi, Anadolu ve Rumeli aızlarında genel olarak yazı dilimizle ortak, ancak çeitli fonetik hadiselerle deiime uramı olarak -aca/-ecek eki kullanılmaktadır ıcı/-ici, -ucu/-ücü: Çalımamızın asıl konusu olan bu ek, Anadolu aızlarında belli aızlar çerçevesinde -aca/-ecek ekinin yanında ikinci bir ek olarak karımıza çıkmaktadır. imdiye kadar birkaç aratırmada belirtilmi, fakat -aca/-ecek ekinin deiik fonetik hadiseler sonucu deiiklie uramı bir biçimi olarak kabul edilmi, yapısı, kökeni üzerinde durulmamıtır. Dorusu, biz de balangıçta bu ekin -aca/ -ecek ekinin fonetik hadiseler sonucu olumu bir ekli sanmıtık. Bu ek, ulaabildiimiz derleme metinlerine göre Güneydou ve Çukurova bölgelerinde yer alan birkaç aızla (Gaziantep, Adana, Hatay, Kahramanmara) bu bölgelerden ç Anadolu ya (Kırehir, Kayseri vb.) göç eden Türkmen unsurlarında görülmektedir. Ancak, zaten çok yaygın olmayan ekimizin gerek yazı dilinin etkisi gerekse de yaygın olan -aca/-ecek ekinin etkisiyle kullanımdan düme eilimine girdii gözlenmektedir. Bunu örnek çekim aldıımız kiilerin bir fiili bütün ahıslar için çekimlerken zorlanmalarından anlamak zor deildi. imdi ekin kullanıldıı aızlardaki örneklerini verelim. -ıcı/-ici, -ucu/-ücü ekinden ilk bahseden Ömer Asım Aksoy olmutur. Aksoy, Gaziantep Azı adlı çalımasında u bilgi ve örnekleri vermektedir: Gelecek zaman kipinin Gaziantep te baka türlü bir çekimi daha kullanılır. Bu da -cek yerine fiil kökünün gerektirdiine göre -ci, -cı, -cu, -cü getirildikten sonra ahıs takısının buna eklenmesiyle meydana gelir: geleceim > gelicim, geleceksin > gelici, gelecek > gelici; geleceiz > gelicik, geliciyk, geleceksiniz > gelicisz, geliciiz, gelicz;

15 Anadolu Aızlarında Farklı Bir Gelecek Zaman Eki ve Çekimi 69 gelecekler > geliciler; bileceim > bilicim, göreceim > görücüm, süreceim > sürücüm, yazacaım > yazıcım, kıracaım > kırıcım, soraca- ım > sorucum, oturacaım > oturucum (Aksoy, 1945-I: ). Aksoy, Gaziantep azındaki bu ikinci tip gelecek zaman ekinin soru ekline de örnek vermitir: gelicim > gelici miym, gelicim mi?, gelici > gelici misi, gelici mi, gelici mi?, gelici > gelici mi?, gelicik > gelici miyk, gelicik mi?, gelicisz > gelici misz, gelicz mi?, geliciler > geliciler mi? (Aksoy, 1945-I: 161) Aksoy un çalımasından bu yana elli be yıl geçmi olduu için, -ıcı/-ici, -ucu/-ücü ekinin bugün de Gaziantep aızlarında kullanılıp kullanılmadıını örenmek istedik 1 ve Gaziantep in ahinbey ilçesi Akpınar Köyü nüfusuna kayıtlı, ancak ilçe merkezinde ikamet eden Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü son sınıf örencisi Mustafa Kemal Güne ten kaynak kii olarak yararlandık. Örencimiz olan Güne'in bil- ve oku- fiillerinin bütün ahıslara göre gelecek zaman çekimi de aynı: bil-: Olumlu: bilicim, biliciñ, bilici; bilicik, biliciñiz, biliciler Olumsuz: bilmiyécim, bilmiyéciñ, bilmiyéci; bilmiyécik, bilmiyéciñiz, bilmiyéciler Soru: bilicim mi, biliciñ mi, bilici mi; bilicik mi, biliciñiz mi, biliciler mi? ou-: Olumlu: ouycum, ouycuñ, ouycu; ouycu, ouycuñuz, ouycular Olumsuz: oumuycum, oumuycuñ, oumuycu; oumuycu, oumuycuñuz, oumuycular Yeterlilik: ouyabilicim, ouyabiliciñ, ouyabilici; ouyabilicik, ouyabiliñiz, ouyabiliciler 2 Kaynak kiimizin belirttiine göre, bu ek ve çekimi hâlâ Gaziantep yöresinde kullanılmakta, fakat okuma yazma oranı arttıkça yeni nesilde yerini aca/-ecek eki ve çekimine bırakmaktadır. Dörtyol (Hatay) azı: 1959 yılında DTCF de Türk Dili bitirme tezi hazırlayan Özer Genç de Dörtyol azında -ıcı/-ici, -ucu/-ücü eki 1 Biz bu çalımayı yaptıımız zaman, Türk televizyonlarında Zerda ve Yabancı Damat gibi Gaziantep yöresinde çekilen ve oyuncularının Gaziantep azıyla konutuu dizi filmler gösterimde deildi. 2 Bu örnek çekimler 22 Nisan 2000 günü derlenmitir.

16 70 Doç. Dr. Ahmet GÜNEN için sev- fiilini örneklemitir: sevi-cim, sevi-cing, sevi-ci; sevi-cik, sevi-cingiz, sevi-ciler (Genç, 1959: 13) Kozan (Adana) azı: Adil Arıkan, 1966 yılında yaptıı Türk Dili lisans tezinde gelecek zaman için -ıcı/-ici, -ucu/-ücü eki ile -aca/-ecek ekinin karıık olarak kullanıldıını tespit etmi: Olumlu: gel-i-cim (gel-e-cm), gel-e-cek-sin, gel-i-ci; gel-i-ci-k (gel-e-cek), gel-e-cek-sin-iz, gel-e-cek-ler Olumsuz: gel-mey-cim (gel-mey-cm), gel-mey-cin (gel-meycn), gel-mey-cik (gel-mey-cek), gel-me-cek-sin-iz, gel-me-cek-ler (Arıkan, 1966: 16) Görüldüü gibi Kozan azında bu iki ek karıık olarak kullanılmaktadır. Bunun halk muhayyilesinin karııklıından mı, yoksa etnik yapı, yani boy farkından mı kaynaklandıını bilemiyoruz. Afin (Kahramanmara) azı: Yaar Özdemir tarafından hazırlanan lisans tezinde de Afin azında gelecek zaman çekimi iki ayrı ek ve çekimle verilmi: Gäl-ä-cam ~ gäl-i-cim, gäl-ä-cañ ~ gäl-i-ciñ, gäl-ä-ca ~ gäl-ici ; gäl-ä- ca ~ gäl-i-cig (gäliciyig), gäl-ä-cañız ~ gäl-i-cz, gäl-ä-cälär ~ gäl-i-ci-lär (Özdemir, 1960: 14) stikbâlin rivayeti: yap-a-cmıssım ~ yap-ı-cıymıssım, yap-acmıssıñ ~ yap-ı-cıymıssın, yap-a-cmı ~ yap-ı-cıymı; yap-acmıssı ~ yap-ı-cıymıssı, yap-a-cmıssız ~ yap-ı-cıymıssın, yap-ac-mı-lar ~ yap-ı-cı-lar-mı (Özdemir, 1960: 14-15) stikbâlin hikâyesi: yap-a-c-dım ~ yap-ı-c-dım, yap-a-c-dıñ ~ yap-ı-c-dıñ, yap-a-c-dı ~ yap-ı-c-dı; yap-a-c-dı ~ yap-ı-c-dı, yap-a-c-dz ~ yap-ıc-dz, yap-a-ca-lar-ı-dı ~ yap-ı-cı-lar-ı-dı (Özdemir, 1960: 16) Kahramanmara ili azı: gdicm (134), vrick (139), dyiciyseñ diyeceksen (158), döücn döveceksin (161), urtulucuñ (177), beni yyici (184)... (Caferolu, GDAT) Son örnekler de -aca/-ecek ekinin yanında ikinci derece sıklıkla kullanılan gelecek zaman çekimi ekleridir. Kırehir ve yöresi aızlarında gelecek zaman kipinin asıl eki -aca/-ecek ve onun çeitli ses olayları sonucunda olumu ekilleri iken, Çiçekdaı ve Akpınar, Akçakent ilçelerine balı Aliar, Köger, Deveci, Çopraık, Mahsenli, Gülistan gibi Türkmen köyleri insanının gelecek zaman için -ıcı/-ici, -ucu/-ücü ekini kullandıklarını görüyoruz: órücüm, órücüñ, órücü; órücük, órücüñüz, órücüler; ya-

17 Anadolu Aızlarında Farklı Bir Gelecek Zaman Eki ve Çekimi 71 pıcım, yapıcıñ, yapıcı; yapıcık ~ yapıc, yapıcıñız, yapıcılar; idicñ edeceksin (XLI/49)...vb. (Günen, 2000: 140, 321, 389 ve metin dıı derlemeler) Ayrıca Kırehir in Mucur ilçesi ile Kırehir e sınır Nevehir in Kozaklı köylerinde yaayan Yabanlı aireti arasında da -aca/-ecek yanında, -ıcı/-ici, -ucu/-ücü ekinin de kullanıldıını tespit ettik. Yabanlı Köyleri Kalkınma Dernei bakanı Ahmet ahan dan u örnek çekimleri derledik: olucum olacaım, olucuñ, olucu; olucu, olucuñuz, olucular; gidicim, gidiciñ, gidici; gidicik ~ gidick, gidiciñiz, gidiciler... vb. Kırehir merkez ilçeye balı Toklumen beldesinde de -ıcı/-ici, -ucu/-ücü ekli gelecek zaman ekinin kullanıldıını görüyoruz: vurucum, vurucun, vurucu; vurucuú, vurucunuz, vurucular vb. Toklumen de asıl yaygın kullanılı ise -acı/-eci eklindeki gelecek zaman ekidir. Bu ekin, -ıcı/-ici, -ucu/-ücü ekinin -aca/ -ecek ekinin tesiriyle olumu ekli olabileceini sanıyoruz. Erzincan azında da, -aca/-ecek ekinin deiik ekilleri yanında, bir de -ici eki tespit edilmitir: gelicim (Saır, 1995: 176). Erzincan azında -acı/-eci eklinde kullanılan gelecek zaman ekleri de tespit edilmi, bu ekiller -aca/-ecek ekinin dier ekilleri gibi deiik ses hadiselerine balanmıtır (bk. Saır, 1995: ). Ekimizin Kayseri Avarları arasında da kullanıldıını bilmek ve gözlemekle beraber, herhangi bir derleme metnine ulaamadık. Ancak Avarlar arasında kullanılmı olması, ekin Ouz/Türkmen aızları içinde hangi etnik unsur veya unsurlar tarafından kullanıldı- ı sorusunu cevaplamada bir ipucu da tekil etmektedir. L. Karahan, Anadolu Aızlarının Sınıflandırılması adlı eserinde Batı Grubu Aızlarının alt gruplarını belirleyen ekil bilgisi özellikleri arasında -ıcı/-ici ekinin gelecek zaman eki olarak kullanılması maddesine yer vererek u bilgi ve örnekleri vermektedir: Türkiye Türkçesi yazı dilinde -aca/-ecek olan gelecek zaman eki, Anadolu aızlarında ses yapısı bakımından çeitlilik gösterir. Yörenin ünlü uyumları ve ünsüz deimeleri karısındaki eilimi, gelecek zaman ekinin de yapısını belirler. VII. Gruptaki Adana, Hatay, Kahramanmara ve kısmen de Gaziantep aızlarında -aca/-ecek in yanında yakın gelecei karılayan -ıcı/-ici eki de kullanılmaktadır.

18 72 Doç. Dr. Ahmet GÜNEN olıcm, olıcı (Adn/D, 35), gelici, gelicik, geliciler (Adn/MÖ), çııcım, çııcıñ, çııcı, çııcı, çııcıñız, çııcılar (Ht/DS, 34), gelici (Ht/NG, 30), alıcıñ, alıcı (Kh/AA, 63), geliciler (Kh/YÖ, 14)), gelicim, gelici (Gz/ÖAA, 160) (Karahan, 1996: 147) Karahan, gelecek zaman çekimi için kullanılan eki sadece -ıcı/-ici olarak, yani düz dar biçimli olarak almı, ekin -ucu/-ücü eklindeki yuvarlak dar biçimine deinmemitir. Üstelik vermi oldu- u son iki örnek için Gaziantep azı için yararlandıı kaynaktaki yuvarlak biçimli örnekleri de dikkate almamıtır. Gerçekte ekin hem düz hem de yuvarlak ünlülü dört biçimi vardır. Tabiî, burada Karahan ın çalıma konusunun, bizim özel olarak ele alıp ilemeye çalıtıımız konu olmadıını da gözden uzak tutmamamız gerekir. Karahan ın bir tespitine biz de katılıyoruz: Bu ek esas itibariyle Adana, Hatay, Kahramanmara ve Gaziantep aızlarında ve - aca/-ecek ekinin yanında ikinci bir gelecek zaman eki olarak kullanılmaktadır. Hakikaten -ıcı/-ici, -ucu/-ücü gelecek zaman eki Güneydou Anadolu ve Çukurova bölgelerinde yer alan aızlarda ve bu aız bölgelerinden göç alan Kırehir, Kayseri, belki Erzincan gibi Türkmen unsurlarının aızlarında kullanılmaktadır. Yukarıda da belirttiimiz gibi, -ıcı/-ici, -ucu/-ücü eki, imdiye kadar -aca/-ecek ekinin yöre aızlarının ünlü uyumları ve ünsüz deimeleri karısındaki eilimine balı bir deimenin neticesinde olumu bir ekli olarak görülmü, öyle algılanmıtır (msl. Aksoy, 1945: 160 ). Biz bu görü/görülere katılmıyoruz. Zira, bizce bu ek -aca/-ecek ekinden ayrı ve farklı ikinci bir gelecek zaman ekidir. Hatta arkaik bir ektir. Bunu aaıda belirteceiz. O hâlde -ıcı/-ici, -ucu/-ücü eki nereden geliyor? Yukarıda Kozan (Adana), Dörtyol (Hatay), Afin (Kahramanmara) aızlarındaki -ıcı/-ici, -ucu/-ücü gelecek zaman ekiyle çekimlenmi fiil örnekleri verilirken aratırmacılar, eki -i-ci/-ı-cı eklinde ayırmılar, yani eki -cı/-ci eki olarak alıp, bataki -ı/i- ünlülerini balayıcı ünlü saymılardır (bk.. Arıkan, 1966: 16; Genç, 1959: 13; Özdemir, 1960: 14-16). Bu durumuyla ek, tabiî -acak/ -ecek ekinden ayrı bir ek kabul edilirse, ama böyle bir ifade yok, Eski Türkçedeki -çı/-çi gelecek zaman ekini hatıra getirir. Ancak böyle bir zorlamaya hem imkân hem de gerek yoktur. Zira Eski Türkçedeki bu gelecek zaman ekinin tarihî süreç içerisinde daha sonraki dönemlerde kullanıldıını gösteren bir örnek bulmak mümkün deil. Gerek de yoktur, dedik; çünkü ekimizi baka bir biçimde izah etme imkânımız ve delilimiz vardır.

19 Anadolu Aızlarında Farklı Bir Gelecek Zaman Eki ve Çekimi 73 Bizce bu ek -ıcı/-ici, -ucu/-ücü eklindedir ve aslı -uçı/-güçi isim-fiil ekine dayanmaktadır. Bilindii gibi, bilinen geçmi zaman ve emir kipi dıında kalan fiil çekim eklerinin aslı isim fiil eklerine dayanmaktadır. Nitekim, bugün Türkiye Türkçesinin ve genel olarak Anadolu ve Rumeli aızlarının yegâne gelecek zaman eki olan -aca/ -ecek ekinin aslı da isim fiildir ve Eski Anadolu Türkçesinin sonu Osmanlı Türkçesinin balarında zaman ve ekil eki durumuna geçip gelecek zaman çekimini kurmutur (bk. Eraslan, 1980: 25-26). Eski Türkçede isim fiil eklerini ele alan ve her biri hakkında tarihî devrelerle birlikte günümüze uzanan ayrıntılı bilgiler veren K. Eraslan, -u/-gü, -u/-kü gelecek zaman ve gereklilik ifadesi taıyan isim fiil eki hakkında u bilgileri veriyor: Bütün Türk lehçe ve ivelerinde kullanılan ve gelecek zaman ile gereklilik ifadesi taıyan isim fiil ekidir. Çaataycada ek genellikle ünsüz uyumuna balı olarak kullanılmıtır. Dou Türkçesinde ekin +çı/+çi, +lu/, +lük, +suz/+süz isimden isim yapma ekleriyle genilemi ekilleri yaygın olarak kullanıldıı hâlde, Batı Türkçesinde ancak +çı, +çi isimden isim yapma ekiyle genilemi ekli, bazı deimelerle kullanılmıtır. Bataki /g seslerinin dümesiyle ek -uçı/-üçi eklini almı, düzlük-yuvarlaklık uyumuyla -ıçı/-içi ekilleri ortaya çıkmı, daha sonra da iki ünlü arasında kalan /ç/ sesinin yumuaması ve düzlük-yuvarlaklık uyumuna balanmasıyla da ek, - ıcı/-ici, -ucu/-ücü ekillerinde devam etmitir. Eski Anadolu Türkçesinde ekin yerini -aca/-ecek, -ası/-esi isim fiil ekleri almıtır. Dou Türkçesinde ekin iyelik eki almı ekilleri tur- yardımcı fiilinin geni zamanı ile gelecek zaman fiil çekimi ni kuran ikinci bir gelecek zaman çekim eki durumuna geçmitir (Eraslan, 1980: 27-28). Kâgarlı da, -uçı/-güçi; -taçı/-teçi, -daçı/-deçi gelecek zaman isim fiil ekleriyle ilgili bilgi verirken, öbür Türklerin dilinde tapınguçı, yüküngüçi eklinde olan ism-i fâilin Ouzların dilinde tapındaçı, yükündeçi eklini aldıını söyler (DLT-III, 168). Kâgarlı nın verdii bilgiye göre, -uçı/-güçi gelecek zaman isim fiil eki, Ouz dıında kalan ve o zaman Hakaniye Türkçesini kullanan, daha sonra Harzem ve Çaatay Türkçelerini oluturacak Dou Türklüünün kullandıı bir gelecek zaman isim fiil ekidir. Bu, Eraslan ın ve Eckmann ın (1988a: ) ekin Dou Türkçesinde gelecek zaman fiil çekimini kuran ikinci bir gelecek zaman eki durumuna geçtiini belirten ifadelerini de destekliyor. Türkçede -u Ekinin Fonksiyonları adlı makalesinde M. Mansurolu da, ekimizin -u/-gü ekine -çı/-çi isimden isim yapma eki getirilerek yapıldıını, deiik türetme ve anlamlarının yanında gelecek zaman da bildirdiini ifade eder (TM, 1953: 341).

20 74 Doç. Dr. Ahmet GÜNEN Mansurolu, Türkçede -ay/-gey Eki ve Türemeleri adlı makalesinde de -u/-gü ekinin gelecek zaman fonksiyonuna deinir (Mansurolu, 1958: 171). Bugün Türkiye Türkçesinde isimden fiil yapan ilek bir yapım eki olarak kullanılan -ıcı/-ici, -ucu/-ücü ekini -ici Adları alt balıı altında ele alan T. Banguolu da unları söylemektedir: Sıfat fiil olarak canlı olan -ici eki kılıcı ad ve sıfatlar yapan bir üretim eki olarak da dilimizde geni ölçüde yaratıcı olmutur. Bu ek Eski Türkçede canlı -güçi birleik hal sıfat fiil ekinden (korguçı, ölürgüçi) gelmekte olup burada -gü eki isme ek -ci nin fiil tabanlarına gelmesine köprü olmutur, diyebiliriz (kazmacı x kaz-ıcı). Böylelikle bu fiilden kılıcı adı üremeleri meydana gelmitir. (Banguolu, 1986: 246) Bu son bilgilerden de -uçı/-güçi < -u+çı, -gü+çi arkaik gelecek zaman isim fiil ve hatta gelecek zaman çekimi ekinin, Anadolu aızlarının çok az bir kısmında gelecek zaman çekimi olarak kullanılmaya devam etmesinin yanında, yazı dilimizde eski ve asıl fonksiyonlarının unutularak fiillerden isimler türeten ilek bir yapım ekine dönütüünü anlıyoruz. Sonuç olarak; 1. Bugün Türkiye Türkçesinin yazı dili ve aızlarında gelecek zaman çekiminin asıl eki Eski Anadolu Türkçesi döneminde ortaya çıkan -aca/-ecek ekidir. 2. Ancak, bugün genel olarak Güneydou Anadolu ve Çukurova bölgelerinde yer alan birkaç yöre azı (Gaziantep, Adana, Hatay, Kahramanmara) ile bu bölgelerden göç alan Kırehir ve yöresindeki Türkmen aızlarında -ıcı/-ici, -ucu/-ücü eki, arkaik bir ek olarak, ikinci bir gelecek zaman eki olarak varlıını sürdürmektedir. Gelgelelim bu ek, imdiye kadar ya fark edilmemi ya da ona yer veren aız aratırmalarında -aca/-ecek ekinin ünlü uyumları ve ünsüz deimelerine balı olarak ses ve ekil deimesine uramı bir ekli gibi algılanmıtır. 3. -ıcı/-ici, -ucu/-ücü eki, bugün yazı dilimizin ilek bir fiilden isim yapım eki olarak (satıcı, yazıcı, okuyucu, binici... vb.) kullanılırken, Yeni Uygur Türkçesinde -uçı/-güçi (bk. Öztürk, 1994: 105), Tatar Türkçesinde de -uçı/-üçi (Zeynalov, 1993: 382) ekilleriyle fâil ismi veya sıfat-fiil eki olarak varlıını sürdürmektedir. 4. Bilindii gibi, Türk dilinde fiil çekimlerinde üç tip ahıs eki kullanılmaktadır: a) zamir kökenli ahıs ekleri, b) yelik kökenli ahıs ekleri, c) Emir ahıs ekleri. Emir çekimini bir yana bırakırsak, geriye kalan sekiz kipin ikisinde (bilinen geçmi zaman ve art çekiminde)