Current Research in Social Sciences

Transkript

1

2 ISSN: Current Research in Social Sciences Cilt 1, Sayı 3, Eylül 2015 Volume 1, Number 3, September 2015 Aizonia Publishing

3 Current Research in Social Sciences (Hakemli Uluslararası e-dergi / Peer-reviewed international e-journal) Cilt: 1, Sayı: 3, 2015 / Volume:1, Number: 3, 2015 Basım Tarihi / Publishing Date: Sahibi / Owner Beste TÜRKOĞLU Yayın Müdürü / Managing Editor Emir Alper TÜRKOĞLU Editör / Editor-in-Chief Yakup KARATAŞ, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, Ağrı, Türkiye Editör Yardımcıları / Assistant Editors Fatma KOPUZ ÇETİNKAYA, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, Ağrı, Türkiye Gökhan ÇETİNKAYA, Kırıkkale Üniversitesi, Kırıkkale, Türkiye Meryem DOYGUN, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, Ağrı, Türkiye İçerik Editörü / Content Editor Duygu TÜRKOĞLU, İnönü Üniversitesi, Malatya, Türkiye Yayın Kurulu / Editorial Board Ahmet Nurullah ÖZDAL, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, Ağrı, Türkiye Ali Yalçın TAVUKÇU, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, Türkiye Besim ÖZCAN, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, Türkiye Burak ÇINAR, Niğde Üniversitesi, Niğde, Türkiye Cihan PİYADEOĞLU, Medeniyet Üniversitesi, İstanbul, Türkiye Dündar Ali KILIÇ, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, Türkiye Emrah İSTEK, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, Ağrı, Türkiye Eyüp KUL, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Rize, Türkiye Fatih KAYA, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, Ağrı, Türkiye Fatma KALPAKLI, Selçuk Üniversitesi, Konya, Türkiye Gülay SARIÇOBAN, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, Türkiye Hüseyin ODABAŞ, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, Türkiye Karl VOCELKA, University of Vienna, Avusturya Masoumeh DAEİ, Payame Noor University of Tabriz, İran Mehmet YAVUZ, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon, Türkiye Muhsine BÖREKÇİ, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, Türkiye Ömer KUL, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, Türkiye Pavlo KUTUEV, National Technical University of Ukraine Kyiv Polytechnic Institute, Kiev, Ukrayna Sinan KOCAMAN, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, Ağrı, Türkiye Şener BİLALLİ, International Balkan University, Makedonya Veyis DEĞİRMENÇAY, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, Türkiye Yıldız AKPOLAT, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, Türkiye Yusuf ÖZ, Kırıkkale Üniversitesi, Kırıkkale, Türkiye Zinaida SABITOVA, University of Helsinki, Finlandiya Current Research in Social Sciences; Uluslararası, dört (4) ayda bir yayınlanan (Ocak, Mayıs ve Eylül aylarında) hakemli bir dergidir. Derginin yayın dili Türkçe ve İngilizce dir. Dergide yayınlanan makale ve bilimsel yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir. It is an international, tri-quarterly (in January, May and September) peer-reviewed published journal. The official languages of the journal are Turkish and English. The responsibility of articles and scientific papers published in the journal belongs to their authors. Yazışma adresi / Address for Correspondence Polsan Blokları Ada 1B No: 17 Eryaman, Ankara crss@aizonia.com

4 Hakemler / Referees Current Research in Social Sciences ın birinci cildinde We greatly appreciate the scientists * who contributed the katkıları bulunan bilim insanlarını * takdim etmekten first volume of Current Research in Social Sciences. büyük bir mutluluk duyarız. Ahmet Nurullah Özdal Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Ahmet Selçuk Akdemir Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Akif Arslan Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Altan Çetin Gazi Üniversitesi Ayhan Bulut Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Bayram Arif Köse Artvin Çoruh Üniversitesi Cengiz Atlı Iğdır Üniversitesi Cihan Piyadeoğlu Medeniyet Üniversitesi Esra Çelikpazu Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Fatih Kaya Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Fatih Öztop Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Fatma Kalpaklı Selçuk Üniversitesi Gonca Sutay Iğdır Üniversitesi Gülay Sarıçoban Hacettepe Üniversitesi Hicabi Kırlangıç Ankara Üniversitesi İlhan Erdem Ankara Üniversitesi İshak Taşdelen Sinop Üniversitesi Mehmet Gedik Siirt Üniversitesi Murathan Keha Atatürk Üniversitesi Oğuz Erdoğan Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Oktay Yağız Atatürk Üniversitesi Servet Tiken Atatürk Üniversitesi Şener Bilalli International Balkan University Veyis Değirmençay Atatürk Üniversitesi Yasemin Yaylalı Atatürk Üniversitesi Yusuf Öz Kırıkkale Üniversitesi Zeynep Güngörmez Akdeniz Üniversitesi * Yukarıda isimleri geçen hakemler derginin birinci cildine bir veya iki kez katkı vermişlerdir (The referees above contributed the first volume of the journal once or twice). İndeks kaynakları / Indexing sources Open J-Gate Advanced Science Index Research Bible Academic Researches Index

5 İÇİNDEKİLER / CONTENTS Araştırma Makalesi / Research Article Siyâveş-i Kesrâyî ve Âreş-i Kemângîr (Okçu Âreş) Adlı Şiiri Siāvash Kasrāī and his poem called Ārashe Kamāngīr Gökhan GÖKMEN Araştırma Makalesi / Research Article Klasik Türk Şiirinde Kıt a ve Kıt alardaki Poetik Söyleyişler In Classical Turkish Poetry Kıt'a and Interviews Poetics in the Kıt a Nazire ERBAY Araştırma Makalesi / Research Article Mahmud Yalavac ın Moğol İmparatorluğundaki Faaliyetleri Mahmoud Yalavac Activities in the Mongol Empire Özkan DAYI Araştırma Makalesi / Research Article Osmanlı Divan Teşkilatı ve / Tarihli 19 Numaralı Erzurum Vilâyet Ahkâm Defterinin Tarihi Kıymeti The Council Organisation of the Ottoman Empire and the Historical Significance of Erzurum Province Ahkâm Registers Numbered 19, Dated / Meryem AYDIN Araştırma Makalesi / Research Article Meşrutiyet ten Cumhuriyet e Türkiye de Kadın Women in Turkey from Constitutional Monarchy to Republic Harun AYDIN Araştırma Makalesi / Research Article İkinci Dünya Savaşı nda Alman 13. SS Dağ Tümeni Hançer German 13th SS Mountain Division Handschar in the Second World War Burak ÇINAR

6 EDİTÖRDEN Sevgili okurlar, Current Research in Social Sciences (ISSN: ) olarak üçüncü sayımızla karşınızda olmanın gururunu yaşıyoruz. Her şeyden önce bu sayının vücut bulmasında emeği geçen tüm katılımcı ve paydaşlara teşekkür etmem gerekir. En özel teşekkürlerimi de yaz ve bayram tatillerine rağmen türlü fedakârlıklarda bulunarak hakemlik görevini üstlenen hocalarıma iletmek isterim. Edebiyat ve Tarih alanlarında en son araştırma ve bulguları sizlerle paylaşmak üzere çıktığımız bu yolda -gelinen noktada- ikisi edebiyata dördü de tarihe ait olmak üzere altı kıymetli çalışmayla yolumuza devam ediyoruz. Böylece bir yılı geride bırakmış olarak %80 kabul oranıyla ilk cildimizi de tamamlamış bulunmaktayız. Araştırmacılarımızın üzerinde çalıştığı alanlardaki gayret ve hevesleri, bizlerin de bu çalışmaları okuyucuyla buluşturma yönündeki şevkini artırmakta ve daha titiz çalışmamız gereğini hissettirerek sorumluluğumuzu ağırlaştırmaktadır. Bu bilinçle ikinci sayımız itibariyle uluslararası indekslere girmeye başladığımızın müjdesini ilk elden vermeyi bir borç bilirim. Sizlerin katkılarıyla tanınırlığımızın artacağından ve daha farklı akademik platformlarda yer alacağımızdan şüphem yoktur. Dergimizin görülme ve yayınlarımızın indirilme sıklığı konusunda Tübitak Ulakbim Dergipark E-Dergi Sistemi nden aldığımız rakamlar bizleri ziyadesiyle memnun etmiştir. Bu başarının verdiği heyecanla 19 Aralık ta Ankara da birincisi gerçekleştirilecek olan Aizonia Ödülleri gecesinde buluşarak pek çok paydaşımızla bir araya gelecek olmanın mutluluğunu da ayrıca yaşamaktayız. Aizonia Ödülleri gecesine tüm yazar, hakem ve okurlarımızın davetli olduğunu da belirtmek isterim. Twitter etiketi ve yine internette adresinde yerimizi alarak yayın hayatımız ve faaliyetlerimizle ilgili gelişmeleri paylaşmaktayız. Bu anlamda dostlarımızın her türlü önerisi bizlere ışık tutacaktır. Yrd. Doç. Dr. Yakup KARATAŞ Editör

7 Curr Res Soc Sci (2015), 1(3) Gökhan Gökmen * * Kırıkkale Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü, Kırıkkale, Türkiye Öz İran Edebiyat tarihinin en büyük hamasi manzumelerinden ve doğunun en tanınmış epopelerinden biri, Firdevsî nin Şahnâme adlı eseridir. Çağdaş şairlerden Siyâveş-i Kesrâyî, bu manzumeden esinlenerek İran-Turan sınırını belirlemek için ok atmakla simgeleştirdiği Âreş-i Kemângîr i akıcı ve etkili dizeleriyle ölümsüzleştirmiş; Âreş i millî bir kahraman olarak nitelemiştir. Bu çalışmada Kesrâyî nin hayatına, eserlerine ve edebî üslûbuna kısaca değinilmiş; Âreş-i Kemângîr adlı manzumesi hakkında bilgi verilmiş ve bu manzumenin çevirisi sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Siyâveş-i Kesrâyî, Âreş, Âreş-i Kemângîr, Nîmâ, Firdevsî, Şahnâme. Siāvash Kasrāī and his poem called Ārashe Kamāngīr Abstract One of the biggest epic poems in the history of Persian literature and one of the well-known Eastern epics is Ferdowsi s work called Shahnāmeh. Modern poet Siāvashe Kasrāī, was inspired from Ferdowsī s epic poem, immortalized Ārashe Kamāngīr, who is symbolized with shooting arrows, with effective and fluent verses to draw the line of Persia and Turan; described Ārashe as a national hero. In this study, Kasrāī s life, works and literary style were mentioned briefly, information about Ārashe Kamāngīr was given and this poem s translation was presented. Keywords: Siāvashe Kasrāī, Ārash, Ārashe Kamāngīr, Nīmā, Ferdowsī, Shahnāmeh. Sorumlu Yazar: Kırıkkale Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü, Kırıkkale, Türkiye gkhngkmn_@hotmail.com Siyâveş-i Kesrâyî, 1305/1925 yılında Isfahan da doğmuştur ( Şerîfî, 1391 hş./2012, s. 9; Kanar, 1999, s. 186). Ancak Rûzbih in Edebiyyât-i Muâ sır-i Îrân adlı eserinde Kesrâyî nin Tahran da dünyaya geldiği ifade edilmektedir (Rûzbih, 1381 hş./2002, s.178). Fakat Rûzbih in bu ifadesine başka kaynaklarda rastlanılmamıştır ve Kesrâyî nin doğum yerinin Isfahan olduğunu beyan eden kaynaklar birden fazla olduğu için doğum yerini Isfahan olarak ifade etmemiz mümkündür. Tahran a yerleştikten 44 Curr Res Soc Sci (2015), 1(3)

8 sonra Tahran Üniversitesi nde, Siyasî Bilimler ve Hukuk Fakültesini (Rûzbih, 1381 hş./2002, s. 178) bitirmiş, bir süre Belûçistân Üniversitesi nde hocalık görevinde bulunmuştur. Aklında sürekli politik ve sosyal içerikli şiir yazmak var olmuş, beşerî ülküler ve sosyal adalet onu şiir yazmaya iten en büyük nedenler olmuştur. Avusturya nın başkenti Viyana da kalp rahatsızlığı sonucu 1374/1995 yılında hayata veda etmiş ve bu ülkede defnedilmiştir ( Nîmâ nın istekli ve yetenekli öğrencilerinden biri olan Siyâveş-i Kesrâyî yi, Nîmâî şiirin en önde gelen temsilcileri olarak bu dönemde Nîmâ Yûşic in ardından anabiliriz ve Nîmâ tarzı şiiri daha da geliştirenler arasında sayabiliriz (Yıldırım, 2012, s. 129). Üslûbu ve tarzı Nîmâ gibi olan Kesrâyî, şiirlerini de Nîmâî kalıplarda söylemiştir (Lengrûdî, 1377 hş./1998, s. 414). Nîmâ tarafından uygulanan serbest aruz vezni, 1947 yılından sonra bazı şairler tarafından kabul edilerek kullanılmış ve bunlar arasında bulunan Siyâveş-i Kesrâyî de vezin ve anlamla uyumlu bir ahengin oluşumunda ve şiir konularında büyük bir başarı elde etmiştir. Bu dönem şiiri, Nîmâ nın temelini attığı sosyal sembolizm sayesinde aşamalı olarak yol kat etmiş ve ideolojik bir hale bürünerek politik bir güce dönüşmüştür. Şiir söylemeye gençlik yıllarından itibaren başlayan, şiirin yanında politikayla da meşgul olan Kesrâyî nin şiirlerinde bu açıkça görülmektedir. Edebî faaliyetlerin yanı sıra, üyesi olduğu Tudeh partisindeki (Lengrûdî, 1377 hş./1998, s. 414) politik faaliyetlerden de uzak durmamıştır. Devrimden (1979) sonraki yıllarda şiir söylemesi yasaklanmış fakat sonunda mecburen sürgün edilmiş ve son on iki yılını İran dışında, yani önce Kabil de, daha sonra da Moskova da geçirmiştir ( Kesrâyî, daha çok politik şiir sahasında şöhret kazanmıştır ve bu şiirleri Âvâ (Ses) adlı şiir kitabında bir araya getirilmiştir (Rûzbih, 1381 hş./2002, s. 179). İlk şiir kitabı olan Ses (Lengrûdî, 1377 hş./1998, s ), 1957 yılında basılmıştır ve bu eser 28 şiir ile birkaç rubâîden oluşmaktadır (Lengrûdî, 1377 hş./1998, s ). Siyâveş-i Kesrâyî nin ayrıca yedi bölümden oluşan şiir kitabı ve 1381/2001 yılında Tahran da basılmış Âmin Kuşunun İsteğiyle adlı bir de kitabı vardır. Şiir kitabı, 946 sayfa olarak Nigâh yayınları tarafından basılmıştır. Bu kitapta şu şiirler yer almaktadır: Ses (1336/1957), Okçu Âreş (1338/1959), Siyâveş in Kanı (1342/1963), Taş ve Şebnem (1345/1966), Suskun Demâvend le (1345/1966), Evcil (1346/1967), Ateşin Kor Renginde Dumanın Tadında (1355/1976), Tutsaklıktan Zaferi Müjdeleyen Horozun Sesine Kadar (1357/1978), Benim İran ımın Ayaklanışı (1358/1979), Amerika Amerika (1358/1979), Kırk Kilit (1360/1981), Baltanın Darbeleri (1362/1983), Bağ (1363/1984), Toprak İçin Armağan (1363/1984), Şafak Vakti Yıldızları (1369/1990), Kırmızı Bilye (1374/1995), Siyâveş in Kanından (1378/1999), Güneşin Arzusu (1381/2002). Eserlerinin en önemlileri arasında Okçu Âreş, Siyâveş in Kanı, Taş ve Şebnem, Suskun Demâvend le ve Evcil yer alır ( a kadar bütün şiirleri Tahran da yazılıp basılmıştır. Kesrâyî, Ateşin Kor Renginde Dumanın Tadında, Sessizlik Zamanı Değil, Tutsaklıktan Zaferi Müjdeleyen Horozun Sesine Kadar, Amerika Amerika adlı şiirlerini tamamen politik amaçla yazmıştır (Rûzbih, 1381 hş./2002, s. 180). Suskun Demâvend le adlı eseri, Kesrâyî nin önceki şiirlerinden daha olgun ve daha zor bir dille yazılmış Nîmâî tarzda bir şiir kitabıdır (Lengrûdî, 1377 hş./1998, s. 347). Şiirleri, sözün akıcılığı ve uzun mazmunlar açısından çok değerli ve etkili ( kelimelerin anlamı ise derindir (Lengrûdî, 1377 hş./1998, s. 346). Şiirlerini çok duygulu ve çok etkili dile getirmiştir. Şiiri bir propaganda aracı olarak kullandığını söyleyebiliriz; bunu da şiirlerinin muhtevasından ve tam bir manifesto tarzında kendi sesiyle okuduğu Okçu Âreş adlı şiirinden anlamak mümkündür. Şairin diğer şiirleri de Nîmâî şiir kalıplarında söylenmiştir. Siyâveş, çocuklar için Köyümüzde Kıştan Sonra adlı bir de hikâye kitabı kaleme almıştır ( Siyâveş-i Kesrâyî, toplumsal düşünce çerçevesinde hem aşk şiirleri hem hamasi (kahramanlık) şiirler söylemiştir (Kanar, 2000, Curr Res Soc Sci (2015), 1(3) 45

9 XXII, s ; Yıldırım, 2012, s ). Şiirleri sosyal realizmden izler taşır. Edebiyyât-i Kârgerî (İşçi Edebiyatı) olarak tanınan bu tür ve bu şiir örneği, siyasî süse bürünmüştür. Ayrıca hem klasik hem de modern üslûpta güzel şiirler söylemiştir. Modern şiir tarihinde birçok şiir meşhur ve kapsayıcı olmuştur, ancak çok azı halkın her kesimi üzerinde bu kadar etkiye sahiptir. Kesrâyî nin arzusu ve hevesi şiirlerinde açıkça görülmektedir, bu şevkin vermiş olduğu hisler belki onun isyanından, baskıdan, belki de heyecan ve coşkusundan kaynaklanmaktadır. İran kültürü ve toplumunda büyük bir yankı uyandıran Okçu Âreş, İran da modern üslup ve modern bir bakış açısıyla yazılmış ve bu açıdan yol açıcı bir etkisi olan ilk hamasi manzumedir (Lengrûdî, 1377 hş./1998, s. 498). Eserlerinin hiç biri, form ve içerik açısından bu eserinin önemini ve konumunu yakalayamamıştır (Rûzbih, 1381 hş./2002, s. 180). Fikri güçlü ve tahayyül yeteneği gelişmiş olan ve şairane hissinden hep övgüyle söz edilen Siyâveş-i Kesrâyî, Okçu Âreş adlı manzumesini, epik bir destan olan ve Firdevsî tarafından kaleme alınan Şahnâme nin en ünlü hikâyelerinden olan Okçu Âreş destanı üzerinden yazmıştır. Firdevsî nin Şahnâme adlı eserindeki Âreş le benzerlik göstermektedir. Bu şiir toplumda geniş bir yansıma bulmuş; şairin daha çok sevilmesine ve tanınmasına sebep olmuştur (Rûzbih, 1381 hş./2002, s. 179). Kimileri şu görüştedirler: Okçu Âreş, modern şiirin ortaya çıkışından 1357 hş./1978 yılına kadar en meşhur ve en kapsamlı Farsça modern şiirdir (Rûzbih, 1381 hş./2002, s. 179; Lengrûdî, 1377 hş./1998, s. 493). Bu şiirin toplumsal ve tarihi açıdan, destansı şiir ve gazel söyleme açısından üslûbu ve muhtevasıyla farklı bir özelliği vardır. Siyâveş-i Kesrâyî şiirlerinde ümitsizliğe yer vermeyen ender şairlerdendir, bu bakımdan ümit dolu ifadeler şiirinde çokça yer tutmaktadır. Özellikle Okçu Âreş adlı şiirinde bu özellik belirgin bir biçimde göze çarpmaktadır ve hemen hemen her yerde ümit dolu hitaplar, Nevruz Amca nın yürekleri yumuşatan ifadeleri, hayatın güzellikleri vasfedilmiştir. Bu manzumesinde de çokça ümit belirtilerine yer vermiş olması eserinin bir diğer özelliğidir ( Eski bir İran efsanesi vardır, Okçu Âreş. Rivayetlere göre eski hikâyelerde uzun yıllar İran ve Turan arasında bir savaşın varlığından söz edilmiştir. İlk defa İran ın baş düşmanı Turanlı Efrasiyab İran a hücum etmiş ve Ceyhun dan geçerek Mazenderân a kadar ilerlemiştir. İran padişahı Menûçehr, düşman karşısında direnmiştir, fakat düşman kuvvetli ve asker sayısı da çoktur. İranlılar, zaferden ümitsizliğe kapılarak endişelenmiştir. Günler zor geçmiştir. Sabır ve beklemekten başka çare yoktur. Turan ordusunun da beklemekten ve azıklarının azalmasından dolayı canı burnuna gelmiş, iki taraf da çaresizce uzlaşma yolunu seçmiştir. Yapılan antlaşmayla İran ve Turan sınırının, İranlı pehlivanlardan birinin bir ok atımı mesafesiyle belirlenmesine karar verilmiştir (Zulfikârî, 1388 hş./2009, s. 28; Yıldırım, 2008, s. 66). Bundan sonra İranlıların umut dolu gözleri bu oka dikilmiş ve hepsi ok ne kadar uzağa giderse İran toprakları da o kadar genişleyecek diye düşünmüşlerdir. Deneyimli, bilge bir yiğit ve Menûçehr ordusu arasında en meşhur okçu (Dihhodâ, 1388 hş./2009, I, s. 106) olan Âreş, bu oku atmak için öne atılmıştır. Âreş ok atmadan önce soyunup vücudunun hiçbir yerinde kusur olmadığını halkına göstermiş ve kendi canını halkı için feda edeceğini söylemiştir (Bîrûnî, 1923, s. 220; Zulfikârî, 1388 hş./2009, s. 28). Şiirde anlatıldığı üzere Âreş ok ve yayı almış, Elburz Dağına çıkmış, iman ve can gücüyle oku yaydan bırakmıştır. Ok bir buçuk gün uçmuş; dağlardan, derelerden, ovalardan geçerek Ceyhun nehrinin kenarında bir ceviz ağacının dibine düşmüştür. Orayı da bundan sonra İran ve Turan sınırı olarak belirlemişlerdir. Merakla bekleyen halk, bu büyük zaferi kutlamak için Âreş i dağın tepesinde hiç durmadan aramışlar, ancak bulamamışlar ve vazgeçip geri dönmüşlerdir. Orada Âreş in kendisi yoktur, sadece yay ve oksuz ok kuburu kalmıştır. Çünkü bütün gücünü ve bedenini o okta toplamış, onunla birlikte yaydan çıkmıştır. Âreş yaya kendini, kendi canını koymuş, yüz binlerce kılıcın ve askerin yapacağı işi yapmıştır. Bir milleti, ölümün eşiğinde teslim 46 Curr Res Soc Sci (2015), 1(3)

10 olmaktan ve çaresizlikten kurtarmış, bir hayat daha bahşetmiştir. Bu efsane birkaç şekilde yeniden yaratılmıştır; bunlardan biri Kesrâyî nin tercüme ettiğimiz ve ele aldığımız nazım olarak kurguladığı efsane, diğeri de Behrâm-i Beyzâyî nin nesir olarak kurguladığı efsanedir (Zulfikârî, 1388 hş./2009, s. 28). Bu manzumenin esin kaynağı şüphesiz Firdevsî nin Şahnâme adlı eseridir. Ancak Siyâveş-i Kesrâyî bu destana taze bir ruh kazandırmıştır. Firdevsî nin Âreş i, kendi cismani gücünün tamamını bir oku fırlatmak için koyduğu güçlü ve kuvvetli kollara sahiptir; ama Kesrâyî nin yarattığı Âreş, gücünü düşüncesinden alır ve bedeninin toz toprak olması da bunun göstergesidir. Kesrâyî nin Âreş-i Kemângîr adlı manzumesindeki Nevruz Amca hikâyesi, tabiatın yenilenmesi, baharın, umudun ve mutluluğun habercisi olarak beyan edilir. Nevruz Amca nın çocuklara olan hitabı da, aslında gerçekten ümit dolu olması gereken bir nesil içindir. Bu manzume, hamasi manzume olmasının yanı sıra hem metin ve özellikle mazmun hem de kalıp ve ifade tarzı açısından büyük bir öneme sahiptir. Okçu Âreş Kar yağıyor; Kar yağıyor kayaların ve taşların üzerine. Dağlar suskun, Dereler üzgün; Yollar, çan sesiyle kervanı beklemede Evlerin çatısından bir duman yükselmiyorsa, Lambanın zayıf ışığı bize bir mesaj getirmiyorsa ya da, Ayak izleri belli olmuyorsa yollarda, Biz ne yapıyorduk âhın gönlü bulandıran kar fırtınasında? Şimdi, şimdi aydınlık bir hücre, Tepede, benim karşımda Ateşin alevinin yanı başında, Kendi çocukları için hikâye anlatıyordu Nevruz Amca: hayat güzeldir demiştim. Söylenmiş ve söylenmemiş nice hikâyeler buradadır. Bulutsuz semâ, Altın gibi güneş, Çiçekli bağlar, Tensiz ve bedensiz ovalar, Karın içinde bir çiçeğin galebe çalması, Suyun billurunda bir balığın raks ederkenki latif kıvrımı, Dağda yağmur yemiş toprağın kokusu, Mehtabın pınarında buğday tenlilerin uykusu, Gelmek, gitmek, koşmak; Âşık olmak; İnsanoğlunun derdiyle hemhâl olmak, İnsanların mutluluklarıyla mutlu olmak, Çalışmak, çalışmak, Dinlenmek, Kuru ve susuz çöllerin manzarasını görmek, Yeni bir testiden berrak su yudumları içmek, Koyunları seher vakti dağa sürmek, Âvâre bir dağın bülbülleriyle dost olmak, Tuzağa düşmüş âhu yavrularına süt vermek, Öğleye kadarki yorgunluğu derenin gölgesinde bırakmak; Zaman zaman, Sis kaplamış çatıların bu seramik tavanının altında, Kederin karmakarışık öykülerini yağmur damlalarından işitmek, Kımıltısız, gökkuşağı beşiğini Çatının kenarında görmek, Ya da karlı gecede, Ateşlerin önünde oturmak, Alevin ateşli ve mütemadiyen rüyalarına gönül vermek Kapı açtılar, Şefkat gösterdiler bana. Hemen anladım ki, soğuk ve hararetli öfke masalından uzakta, Evet, evet, hayat güzeldir. Hayat, hiçbir zaman sönmeyecek bir ocak gibidir. Eğer onu alevlendirirsen, her sahilde alevinin raksı bellidir. Curr Res Soc Sci (2015), 1(3) 47

11 Yoksa sönüktür ve suskunluk da günahımızdır. Yaşlı adam, yavaşça ve gülümseyerek, Solmuş can ocağına bir odun atar. Gözleri, odanın karanlıklarında dolaşıyordu; Mırıldanarak usulca, kendi kendine konuşuyordu: Hayatı alev tutuşturmalı; Alevleri odun yakmalı. Sen varlık ormanısın, ey insan! Ey özgürce yeşeren, Dağların üzerine korkusuzca yelken açmış orman, Kuş yuvaları senin parmak uçlarında ebedî, Pınarlar senin gölgeliğinde kaynar, Güneş, rüzgâr ve yağmur, başına fedâî, Canın, ateşin emîri Kıvançlı ve taze ol ey insan ormanı! Hayat alev istiyor diye seslendi Nevruz Amca, Odun, alevleri yakıp kavurmalı. Çocuklarım, bizim masalımız Âreş ten idi O, cân u gönülden ateş bahçesinin hizmetçisi idi. Bir zamanlar, Acı ve karanlık bir zaman. Talihimiz, kötülüğümüzü isteyenlerin yüzü gibi simsiyah. Düşmanlar kastetmiş canımıza. Sille yemiş şehir, sayıklamakta; Dillerde nice perişanlık hikâyeleri dolaşmakta. Hayat taş gibi soğuk ve kara; Kötü şöhretli bir gün, Utanç zamanı. Kölelik zincirine gayret dolanmış, Aşk, gönül solgunluğu hastalığında cansız. Mevsimlerden kıştı, Seyir sahnesi kayboldu, oturmak haremlikte gerçekleşti. Sessizliğin hareminde, Düşüncelerin çiçeğinden unutkanlık kokusu sızıyordu. Korku vardı ve ölüm kanatları; Kimse kımıldamıyordu, dalın üzerindeki yaprak bile. Özgürlerin siperi sessiz; Düşmanların otak yeri coşkulu. Ülkenin sınırları, Fikrin etek genişliği, düzensiz hudud gibi. Şehrin kuleleri, Kırık ve virâne, kalbin çeperi gibi. Düşmanlar kaleden ve sınırdan geçti. Hiçbir kalp kin biriktirmiyordu. Hiçbir gönül sevgi beslemiyordu. Hiç kimse bir kimseye el uzatmıyordu. Hiç kimse bir başkasının yüzüne gülmüyordu. Arzu bahçeleri yapraksız, Gözyaşlarının seması bulutlu. Temiz yüzlü özgürler esarette; Namertler de işte. Düşmanlar toplandı defalarca Düşman, elçileri topladı. Kirli yüreklerindeki sinsi planlarıyla Kendi elimizle yenilgiye uğratsınlar diye Arsız, onların hassas düşünenleri bile Aman, gözümüz iyi gün görmesin artık Aradıkları büyüyü, buldular nihayetinde Gözler, dehşetle göz hapsinde Her tarafı sorup soruşturuyorlardı; Bu haberi, her bir ağız anlatıyordu gizlice. Son ferman, son aşağılama Sınırı, karanlığın uçuşu çiziyor. Eğer yakınlara inerse, Evlerimiz dar, Arzularımız mezar Eğer uzağa uçacaksa Ne zamana dek? Nereye kadar? Âh! Çelik kol nerede ve nerede imanın pençesi? Her bir ağız, bu haberi anlatıyordu. Gözler, konuşmadan her tarafı soruşturuyordu. Yaşlı adam, kederli, bir elini diğer eline ovuşturuyordu. Uzak derelerin arasından, yorgun bir kurt inliyordu. Karın üzerine kar yağıyordu. Rüzgâr kanadını, pencerenin arkasına sürüyordu. 48 Curr Res Soc Sci (2015), 1(3)

12 Sabah oluyordu -yaşlı adam yavaşça (güne) başladı, - Dost askerleri düşman ordusunun karşısında; Çöl değil, askerden bir deniz Savaşta kalbinizin kadehini ezdikçe; Kin kadehi, taştandır. Meclisimizde ve mücadelemizde testi ve taş, (birbirine) düşmandır. Gökyüzü, yıldızlarının elmasını elinden yitirmişti. Karanlık, sabahın ağzında nefessiz kalıyordu; Rüzgâr tüy döküyordu Elburz Dağının açık ovasının üzerine. İran orduları ızdırap içinde çok eziyet ettiler, İkişer ikişer ve üçer üçer fısıldaşarak birbirlerinin etrafında; Çocuklar çatıda, Kızlar oturmuş pencere önünde, Kederli anneler kapı eşiğinde. Yavaş yavaş, gizlice fısıldaşarak zirveye geldi. Toplum, köpürdü bir deniz gibi, Coştu; Kükredi; Dalgaya kapıldı; Toplumun göğsünden çıkmışçasına sedeften bir inci Bir yiğit belirdi: Benim Âreş! O adam öyle bir başladı ki düşmanla; - Âreş benim, asker hür bir adam, Okluk kuburundaki tek okumla acı oyununuzu bozarım İşte burdayım. Soyumu sor(uştur)mayınız. Ben zahmet ve çabanın evladıyım; Göktaşı gibi geceden kaçanım, Sabah gibi kavuşmaya hazır. Kutlu olsun savaşta giydikleri o elbiseye; Afiyet olsun zafer esnasında içtikleri o şaraba. Şarap ve elbise Afiyet ve mübarek olsun size! Kalbimi ellerimin arasında tutuyorum Ve yumruğumla onu sıkıyorum, - Gönül, kinle dolu, kanla dolu bu kadehi; Gönül, öfkenin bu takatsizliği Mecliste zaferinizin şerefine içtikçe; Bu çekişmede, Bu işte, Halkın kalbi vardır avucumda; Suskun, sessiz halkın ümidi de sırtımda. Galaksinin yayı elimde, Usta okçuların okçusuyum Hızla kayan yıldız, benim hissem, Dağın kıvançlı zirvesi, benim meskenim, Yeni doğan güneşin gözünde yer ettim. Benim okum ateşin korundandır. Rüzgâr bana itaat eder. Lakin bugün güç ve mertlik çare değildir. Kurtuluş, gençlik gücü ve çelik bedenle olmaz. Bu meydanda, (Düşmanın) varlığını yok eden, (bizi) huzura kavuşturan okun ucuna Uçuştan geri kalmasın diye candan bir tüy gerekir. İşte o zaman semaya doğru başını kaldırdı, Başka bir ahenkle bir başka konuştu: Hoşça kal, ey sonuncu sabah, ey seher hoşça kal! Çünkü senin Âreşle bu son vedalaşman olacak. Dosdoğru sabaha yemin olsun! İyi niyetli, sevgi yayan güneşin sırrına and olsun! Çünkü Âreş in canı karanlıkta kalacak, İşte o zaman, vakit kaybetmeden o yaydan çıkacak. Yeryüzü bunu biliyor, gökler de, Çünkü beden kusursuz ve can temizdir. İşimde ne bir hile var ne de bir büyü; Başımda ne bir korku var ne de içimde bir endişe. Durdu ve dudak sessizliğe büründü birdenbire. Nefes, takatsiz bir biçimde coşar gönüllerde. Önümden ölüm, Bir peçe, korkutucu bir biçimde geliyor yüze. Dehşete düşüren her adımda, Beni gözetliyor kanlı gözlerle. Akbabanın kanatlarıyla uçuyor başımın çevresinde, Yoluma oturuyor, yol kesiyor; Curr Res Soc Sci (2015), 1(3) 49

13 Yüzüme sevimsizce gülüyor; Acı gülümsemenin sesini dağa ve dereye döküyor, Ve tekrar geri alıyor. Gönlüm ölümden bezmiştir; Çünkü şeytan huylu ölüm, hakir bir adamdır. Ama üzüntülerden yaşamın ruhunun karardığı o an, İyiliğin ve kötülüğün savaş yolunda olduğu o an, Ölümün arzusuna saplanmak tatlıdır. İşte özgürlüğün gerekliliği budur. Binlerce konuşan göz ve suskun dudak, Beni, ümidimin habercisi belliyor. Binlerce titrek el ve coşkulu gönül Bazen beni yakalıyor bazen de önüne katıyor. İlerliyorum. Gönlümü ve canımı insanlık süsleriyle donatıyorum. Yaşamın gözde ve gülümsemede olduğu gücüyle Peçeyi, ölümün korku uyandıran çehresinden çıkaracağım. Dua için yere koydu iki dizi(ni). Semâya doğru açtı ellerini: Doğ ey güneş, ey ümidin azığı! Yüksel ey güneşin salkımı! Sen bir kaynayan pınar, ben ise takatsiz bir susamış. Çık, can suya kanana kadar dol taş! Öfkeli bir ölümün arzusuna adım atmışken İçimde melun şeytanla cedelleşirken, Aydınlık dalgalarda yıkanmak istiyorum; Ey altınımsı gül, senin gül yaprağından renk ve koku istiyorum. Siz, ey alnı, korku uyandıran gök gürültüsüyle parlatan, Gecenin sekisi üzerinde rüya gibi bir manzaraya sahip Güneşli günün gümüş demirlerini omuzda döven, Ateş bulutunu bağrına basan suskun asi zirveler, Gururlu ve kıvançlı olunuz! Seher vakitlerinin rüzgârına meyli olan perçemler gibi umudumu yüceltiniz Dağda ve bayırdaki o kaplanlar gibi gururumu saklayınız. Yeryüzü suskundu ve gökyüzü de. Sanki bu dünya Âreş in sözünü dinliyordu Güneşin pençesi kaydı yavaş yavaş dağların ensesine. Binlerce altından mızrak saçıldı gökyüzünün gözüne. Âreş şehre doğru göz gezdirdi usulca. Çocuklar çatıda; Kız çocukları oturmuş pencere pervazına; Anneler kederli kapı kenarında; Adamlar ise yolda. Sözcüksüz bir nağme, üzüntü verici bir dertle Gözlerden yükseliyordu beraberindeki sabah esintisiyle. Hangi nağme dökebilir acaba, Acaba hangi makam icra edebilir, Yokluk tarafına doğru yiğitçe giden sağlam adımların sesini Bile bile giden adımların sesini? Sessizlikte bıyık altından gülen düşmanları, Yol açtılar. Çocuklar çatılardan onu çağırdılar. Anneler ona dua ettiler. İhtiyar adamlar göz gezdirdiler. Kız çocukları, gerdanlıkları sıkıştırmış avuçlarda, Yoldaşını, yaptılar aşkın gücü ve vefa. Âreş, aynı şekilde suskun, Elburz Dağı nın eteklerini yırtarak tırmandı Ve onun peşinden, Gözyaşı perdeleri indi art arda. Bir an gözlerini kapadı Nevruz Amca, Dudaklarında gülümseme, boğulmuş rüyasında. Çocuklar, yorgun ve meraklı gözlerle Yiğitliklerden dolayı hayretler içinde. Ateş kıvılcımları uçuşmakta, Rüzgar ise kargaşada. Akşamları, Âreş i dağın tepesinde hiç durmadan arayanlar, Vazgeçtiler, döndüler geri, (Orada) yoktur Âreş in kendisi Kalmıştır sadece yay ve oksuz tiğliği. Evet, evet, Âreş oka kendi canını koydu. Âreş, yüz binlerce kılıcın yapacağı işi yaptı. 50 Curr Res Soc Sci (2015), 1(3)

14 Âreş in okunu, sabahtan ertesi günün öğlesine kadar Ceyhun a doğru yol alan süvâriler, İri kıyım bir ceviz ağacının gövdesine saplanmış olarak buldular. Ve orayı, ondan sonra, İran ın ve Turan ın sınırı olarak yeniden adlandırdılar. Güneş, Kendi telaşsız firarında Dünyanın çatısına ayağını sürerek doğdu yıllarca. Mehtap, Gece gezmelerinden nasipsiz, herkes sessiz Her sokağın ve her mahallenin ortasında Uğradı her avluya ve her kapıya Güneşi ve ayı da gezdi Yıllar geçti Yıllar ve yeniden, Elburz Dağı nın tamamında, Bir uçtan bir uca gördüğünüz kederli ve sessiz bu tepeler, Gördüğünüz bu karlı derelerin içinde Geceleyin yolda kalan yolcular Âreşin adını sürekli dağlarda anıyorlar Ve muratlarını (ondan) istiyorlar. Âreş, dağın kayalıklarının diliyle cevap veriyor. Onlara yolların iniş çıkışından haber veriyor; Ümit veriyor Ve yol gösteriyor. Kaynakça Bîrûnî, Ebû Reyhan Muhammed b. Ahmed, (1923). el- Âsâru l-bâkiye ani l-kurûni l-hâliye (nşr. Eduard Sachau). Leipzig: Otto Harrassowitz. Dihhodâ, Ali Ekber. (1388 hş./2009). Âreş (c. I, s. 106). Tahran: Lugatnâme. Kanar, M. (1999). Modern İran Şiiri Antolojisi. İstanbul: Şule Yayınları. Kanar, M. (2000). İran (c. XXII, s ). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Lengrûdî, Şems (Muhammed Takî Cevâhirî-i Geylânî). (1377 hş./1998). Târîh-i Tahlîli-i Şi r-i Nov, I-IV. Tahran: Neşr-i Merkez. Rûzbih, Muhammed Rızâ. (1381 hş./2002). Edebiyyât-i Muâ sır-i Îrân. Tahran: Neşr-i Rûzgâr. Şerîfî, Feyz. (1391 hş./2012). Şi r-i Zemân-i Mâ, Siyâveş-i Kesrâyî. Tahran: Muessese-i İntişârât-i Nigâh. Yıldırım, N. (2012). Ahmed-i Şamlu ve Şi r-i Sepîd. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Şarkiyat Mecmuası. Yıldırım, N. (2008). Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Zulfikârî, Hasan. (1388 hş./2009). Fârsî-i Umûmî (Ber Gozîde-i Mutûn-i Zebân-i Fârsî ve Âyîn-i Nigâriş). Tahran: Neşr-i Çeşme. Erişim tarihi: Kulübelerin dışına yağıyor Kar yağıyor kayaların ve taşların üzerine. Dağlar suskun, Dereler üzgün, Yollar, çan sesiyle kervanı beklemede Çocuklar çoktandır uyuyorlar, Nevruz Amca da uyuyor. Ateşliğe bir kucak odun atıyorum Alev bütün yakıcılığıyla yükseliyor. Curr Res Soc Sci (2015), 1(3) 51

15 Curr Res Soc Sci (2015), 1(3) Nazire Erbay * * Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Erzurum, Türkiye Öz Kıt a nazım şekli klasik Türk şiirinde, birçok nazım şekline göre sayı olarak azdır. Kıt a, hemen hemen her konuda yazılabilir. Şairler de kıt anın bu yazma imkânından faydalanmışlardır. Kıt alardaki şiir ve şair hakkındaki düşünceler önemli orandadır. Bu düşünceler, poetika kavramı ile değerlendirilebilir. Sanatkârlar, kıt alarında söz, şiir ve şair hakkında fikirlerini ifade etmişlerdir. Şairler, dönemleri itibariyle şairin niteliklerini ve şiirin önemini anlatan mısralar söylemişlerdir. Bu çalışmada, kıt a ve sanatkârların şiir ve şair hakkındaki fikirlerinin kıt alara yansımaları ele alınmaktadır. Ayrıca, bu fikirlerin poetika açısından değeri ortaya konmaktadır. Anahtar Kelimeler: Klasik Türk şiiri, kıt a, poetika. In Classical Turkish Poetry Kıt'a and Interviews Poetics in the Kıt a Abstract Kıt a number of verse form is less as compared to many classical Turkish poetry divan in verse form. Kıt a, can be written on almost every issue. Poets have the benefit of this writing opportunities kıt a. Thoughts on poetry and poets in the kıt a the poet is significant. These ideas can be evaluated with the concept of poetics. Craftsmen, said the kıt a, have expressed their ideas about poetry and poets. Poets, as the nature of the poets of the period and they sing verses about the importance of poetry. In this study, kıt a and discussed the ideas of artists and poets about poetry reflected the continent. These ideas are set out in terms of the values of poetics. Keywords: Classical Turkish poetry, kıt a, poetics. Sorumlu Yazar: Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Erzurum, Türkiye nazire.erbay@atauni.edu.tr Giriş Kıt a Nazım Şekli Kıt a nazım şeklinin, klasik Türk şiirindeki birçok nazım şekline göre sayı itibariyle az yer alması ya da bilhassa gazel başta olmak üzere diğer şiirlerin öncelikli olarak tanınması, itibar görmesi okunurluk ve bilinirlik açısından arka planda kalmasına 52 Curr Res Soc Sci (2015), 1(3)

16 sebeptir denebilir. Buna rağmen kıt a, geleneksel metnin bir unsuru olarak, hemen hemen bütün klasik şairlerin eserlerinde yer alan bir nazım şeklidir. Kıt anın ne olduğuna dair belli tarifler söz konusudur. Dünden bugüne bu konuda ortaya konulan düşüncelerin tamamını sıralamak mümkün olmasa da, çalışmada ele alınan konuyu aydınlatmak bakımından birkaç kıt a tanımı yapmak yerinde olacaktır. Kıt a nazım şeklinin, klasik Türk şiirindeki birçok nazım şekline göre sayı itibariyle az yer alması ya da bilhassa gazel başta olmak üzere diğer şiirlerin öncelikli olarak tanınması, itibar görmesi okunurluk ve bilinirlik açısından arka planda kalmasına sebeptir denebilir. Buna rağmen kıt a, geleneksel metnin bir unsuru olarak, hemen hemen bütün klasik şairlerin eserlerinde yer alan bir nazım şeklidir. Kıt anın ne olduğuna dair belli tarifler söz konusudur. Dünden bugüne bu konuda ortaya konulan düşüncelerin tamamını sıralamak mümkün olmasa da, çalışmada ele alınan konuyu aydınlatmak bakımından birkaç kıt a tanımı yapmak yerinde olacaktır. Kıt a yazılış itibariyle kısa ve öz düşünceleri içinde barındıran bir nazım şeklidir. Tahir ül Mevlevi de kıt a, en mârûf kullanıma göre aynı vezinde iki beyitten ibaret ve başlı başına bir mana ifade eden nazım parçası olarak tanımlanır (Tahir ül Mevlevi, 1973, s. 88). Arap edebiyatından ziyade İran ve bilhassa Türk edebiyatında kullanılan bir nazım şekli olan kıt a, sözlükte ise, parça, kısım anlamına gelir (Aksoy, 2002, s. 505). Kıt a genel olarak gazele çok benzer ve gazelle sıklıkla karıştırılır. Kıt anın beyitlerle yazılan nazım şekillerinden ayrılmasını sağlayan en belirgin özelliği, birinci beytinin mısralarının aynı kafiyede olmaması ve umumiyetle bütün beyitlerinde aynı konunun ele alınmasıdır. Bu bilgilere ilaveten, bendler halinde yazılan nazım şekillerinin her bendine de kelimenin sözlük anlamından hareketle kıt a denilmesi de ayrı bir özelliktir (Aksoy, 2002, s. 505). Bu nazım şekli ile ilgili ayrı bir dikkat de, klasik Türk edebiyatı şairlerinin her konuda kıt a yazabilmeleri, kendilerini değişik konularda ifade etme imkânı bulmalarıdır. Kıt aların mısraları arasında anlam bütünlüğü vardır. Kıt alar her konuda yazılabilir, ancak hikmetli sözler, tasavvufi düşünceler, divan şiiri malzemesine ve atasözlerine dayalı nükteler, çeşitli hadiselerin tarihleri, şairlerin kendilerine ve başkalarına yönelik övgü, yergi ve nasihatleri iki beyitlik kıt alarda en çok işlenen konulardır. (Aça, Gökalp ve Kocakaplan, 2012, s. 214). Bu zengin konu çeşitliliğine birkaç örnek, şu mısralardır: Ömrüm oldukça güzel sevmeyeyin dirdüm lîk N ideyin bu dil-i şeydâ beni yalan itdi Yine bir şûh-ı cefâ-pîşe güzel cânânuñ Ugrın ugrın bakışı gönlünü tâlân itdi (Bâki, 16/1-2) 1 *** Elfâz-ı perîşânını cem itmek içün Tevfikin umar abd-i siyeh-rû yâ Rab Dîvânına da rehber idüp tevfikin Kıl na t-ı Habîbinde sühân-gû yâ Rab (Leylâ Hanım, 4) *** Şâh-ı gül teşbih ederdim sana ısbât eyledin Nev-behâr ardınca geldin sâgar-ı sahbâ tutup Gördüm ol âhû-nigâh ardınca ser-gerdân gönül Gird-bâd âsâ giderdi dâmen-i sahrâ tutup (Nedim, 16) Konu seçimindeki imkânlar, kısalığı ve aruzun her kalıbıyla yazılması gibi kolaylıklarının yanında, kıt alar genellikle klasik Türk şiirinde geleneksel kalıplar içindeki söyleyişlerle, sanatkârların kendilerini ifade etme aracı olarak, divanlarda belli sayılarda var olabilmiştir. Bu bilgilere ilâveten, İran edebiyatındakine benzer özellikler 1 Çalışmadaki metinler, numaralandırma yapan eserlerde, şair/ kıt a no şeklinde verilmiştir. Curr Res Soc Sci (2015), 1(3) 53

17 gösteren kıt a, Türk edebiyatında iki veya daha çok beyitten meydana gelen bir nazım şekli olup matla ve mahlası (taç beyti) bulunmayan, gazel gibi beyitlerinin ikinci mısraları birbiriyle kafiyelidir. Dört mısralık kıt aların birinci ve üçüncü mısraları da genellikle birbiriyle kafiyeli bir nazım şeklidir. Klasik Türk şiirinde bu tür kıt alar daha çoktur. İki beyitli kıt alar ise, ilk beyitlerinin kafiyelerine, hatta vezinlerine bakılmaksızın nazm ve rubâi ile karıştırılır. Tezkireler ve şiir mecmûalarında kıt a veya nazm yerine rubâi, nazm yerine kıt a denildiği gibi, mürettep divanların çoğunda da bu üç şekil rubaiyyât ve mukatta at başlıkları adı altında bir arada toplanır. İlaveten kıt a, iki veya daha çok, 9-10 beyte kadar yazılır ve gazel gibi kafiyelenen (xa xa xa) bir nazım şeklidir (İpekten, 2013, s. 54). Bu noktada kıt anın gazelde olduğu gibi sadece belli konularda yazılmadığını hatırlamak yerinde olacaktır. Bunun yanında klasik Türk şiirinde iki beyitten az kıt alarda mahlaslarını kullanmayan şairler, kıt a-i kebire adı verilen, iki beyitten uzun kıt alarda, mahlaslarını çoğunlukla kullanmışlardır. Ek olarak, kıt a-i kebireler genel olarak gazele benzetilse de, gazelden yine konu yönüyle ayrılırlar (Pala, 1989, s. 298). Ayrıca, kıt a-i kebirelerin özellikle tarih düşürmede, methiye ve hiciv yapmada nihayet dinî konularda yazılması, kıt alardan farklı olarak kendine has özellikleridir. Yukarıda ifade edildiği gibi, klasik Türk şiiri geleneği içinde sayı olarak az yer almasına rağmen, kıt a çok sayıda şair tarafından tercih edilmiştir. Bunlardan; Necâti Bey, Fuzûli, Edirneli Nazmi, Nev i, Bâki, Ruhi Bağdadî, Nâbi, Sâbit, Abdülbâki Ârif, Nedim, Beliğ, Şeyh Galip, Enderunlu Fazıl, Enderunlu Vasıf, Keçecizâde İzzet Molla, Mustafa Eşref Paşa divanlarında en çok kıt a yazan şairlerdendir (İsen, Horata, Macit, Kılıç ve Aksoyak, 2014, s. 227). Klasik Şiir ve Poetika Hemen hemen her dönemin belli bir şiir anlayışı olduğu gibi, klasik Türk şiirinin de belli bir düzen ve kural içinde oluşmuş, şiiri ve şairi anlatan anlayışı söz konusudur. Daha açık bir ifadeyle, şairin yanında sözün ifade edilme şekli klasik Türk şiiri açısından özel bir önem arz eder. Çünkü, söz kutsaldır. Buradan hareketle kutsal metinlerden yola çıkılarak söylenecek olursa, söz yaratandan ve yaratıcının muhteşem varlığından mütevellit ulvi maksatlar için kullanıldığı için, şairin işi kolay olmadığı gibi, sıradan da değildir. Şairin ayrıca eşref-i mahlûkat olan insana dair olanları anlatması gerektiği düşünüldüğünde, kutsal maksatlar için sanatını icra ettiği muhakkaktır. Söz, dolayısıyla şiir, insan ve varlık açısından ehemmiyet arz etmesinden dolayı, birçok klasik Türk şairi, şiirde kullanılan kelimelerin sıradan olmaması gerektiği düşüncesi ile hareket ederek eserlerini oluşturmuşlardır. Bu sebepten şairler, söze verdikleri kıymeti ifade etmek için, şiirde mutlak surette estetiğin yanında, ilmin olması gerektiğine ait görüş ve düşüncelerini ifade ederler. Divanlar, incelendiğinde görülür ki, klasik Türk şairleri açısından ister şekil, isterse de şiirin dilinin ve muhtevasının nasıl olacağına dair metinleri bir değerlendirmeye tabi tutmak, üzerinde söz söylemek bir ihtiyaçtır. Bu bakışla şiir, klasik Türk şairlerine göre, hakkı ve hayrı söylemelidir. Şairin bunu yaparken şiirine ilmin yanı sıra inancı da katması esas olandır. Bunda Kur ân-ı Kerim de geçen, Şairler(e gelince), onlara da sapıklar uyarlar. Onların her vadide başıboş dolaştıklarını ve gerçekte yapmadıkları şeyleri söylediklerini görmedin mi? (26/ ) ayetinin şairlerin kendilerini ifade etmeye yöneltmesine etkisi çok fazladır. Eser oluşturmada klasik Türk şairlerinin esas kaynaklarından biri olan Kur ân-ı Kerim deki bu ayetinde de belirgin olan etkisiyle, klasik Türk şiirinde şuarâ tezkireleri başta olmak üzere divanların dibâcelerinde, kasidelerde ve sözü, manayı, şairi, şiiri anlatan bazı gazellerde şiir ve şairlik hakkında belli düşüncelere rastlanır. Bunlara ilaveten, klasik Türk şairi için sözün önemine dair birkaç tespit yapmak yerinde olacaktır. Sözün İlâhî menşe li kutsiyetinin yanında toplumsal olarak şiir ve şair hakkında pek de olumlu yargıların olmadığı açıktır. Şairlerse bunun tam tersi olarak, yaptıkları işin kendilerine, 54 Curr Res Soc Sci (2015), 1(3)

18 yaratan tarafından verilmiş bir hediye olduğunu açıkça ifade etmişlerdir. Çünkü Allah, kâinatı yaratırken Kur ân da sekiz yerde geçen kün (ol) emrini kullanmıştır ki bu yüzden ilk yaratılan söz (suhan, kelam) olmaktadır. Günlük yaşayışımızda, ilim öğrenmemizde kullandığımız söz, Kur an ve hadisin de kaynağıdır. Bunun yanında söze, özellikle kutsal metinlerde atfedilen ehemmiyetinden dolayı bazen şair ve şiir hakkında ağır eleştirilerin yöneltildiği görülmektedir. Bunun için de, Ali Şir Nevâyi den itibaren dibâce yazan şairlerimizin çoğunun bu konuya girerek şiirin ve şairin müdafaasını yapma mecburiyeti hissetmeleri, İslam dünyasının genel olarak bir kısım kötü ve iyi şiir ve şairin bulunduğu ortaya konarak iyilerin ibrâsı yapılmakta, ayet ve hadisler ile şiir arasındaki farklılıklar üzerinde durulmaktadır. (Üzgör, 1990, s ). Bu bilinçle, söz söylemenin daha doğrusu sözü iyi, doğru ve faydalı söylemenin önemi, insanlar tarafından idrak edildiğinden beri, şiir üzerindeki değerlendirmeler de her zaman yapılmıştır. Sözün, bahsedilen öneminden dolayı, şiir sanatı hakkında genel değerlendirmeler, poetika kavramı adı altında yapılmıştır. Şair ve şiir sanatı ilgili yapılan bu değerlendirmelerin tümüne yapılan adlandırmalar ile, Poetika, şiirin girdiği bütün alanlarla, şiirin anlamlarıyla, yaptıklarıyla yapmadıklarıyla, şiirin dedikleriyle ve demek istedikleriyle kısacası şiirin her şeyi ile uğraşır. Bu yönüyle poetika da şiirin tarihi kadar eskidir. (Erkal, 2009, s. 319). Poetika, şiir sanatının bir yönüyle ilgilenmez. Poetik bakış, şiiri şekil ve muhteva yönüyle her dönemde belli değerlendirmelere tabi tutar. Şiir sanatı genel olarak varlığını, insan doğasında temellenen iki temel nedene borçlu gibi görünüyor. Bunlardan birisi taklit içtepi si olup, insanlarda doğuştan vardır; insanlar, bütün öteki yaratıklardan özellikle taklit etmeye olağanüstü yetili olmalarıyla ayrılır ve ilk bilgilerini de taklit yoluyla elde ederler. İkincisi, bütün taklit ürünleri karşısında duyulan hoşlanmadır ki, bu, insan için karakteristiktir. Sanat yapıtları karşısındaki yaşantılarımız bunu kanıtlar. (Aritoteles, 1987, s. 16). Her şeyde ve sözde olduğu kadar şiirde de iyi ya da kötü söz konusudur. Şiire daha doğrusu söze atfedilen kutsallıktan dolayı şiirdeki iyi ve kötünün ayrılması gerekmektedir. O halde taklit edenler [sanatçılar], eylemde bulunanları taklit ettiklerine göre, buradan zorunlu olarak şu sonuç çıkar: Eylemde bulunanlar ya iyi ya da kötüdürler; insanlar, karakter bakımından iyi ya da kötü olmaları bakımından birbirlerinden ayrıldığına göre, bütün ahlaksal özelliklerimiz dönüp dolaşıp sonunda bu iyi-kötü karşıtlığına varır. ( ) Adı geçen taklitlerden [sanatlardan] her biri, birbirinden farklı olan [iyi, gerçeğe uygun ve kötü] eylemleri taklit etmesi bakımından ötekinden ayrılmaktadır. (Aritoteles, 1987, s ). Buradan hareketle sanatkârlar da şiir ya da şair anlamında iyi ve kötü ayırımı yapmak maksadıyla da şiir hakkında düşüncelerini edebi metinlerinde ifade etme gereği duymuşlardır. Başka bir dikkatle de poetika kişiseldir. Kalıplaşmış söylemlerin olduğu dönemlere ait poetika belirlemek zordur. Poetika, çoğunlukla, kişisel şiir anlayışlarının ortaya çıktığı dönemlerde kaleme alınır ve bu dönemlerde bir anlam taşır. Belli bir edebî geleneğe bağımlı olan divan şairinin poetika yazmasına çok ihtiyaç yoktur. Çünkü şiire daha önceki şairlere nazire yazarak başlayan divan şairinin poetikası ve şiir tarzı büyük ölçüde belirlidir. (Coşkun, 2011, s. 59). Geleneğin şekillendirdiği klasik şiirin malzemesinin hazır olduğu muhakkaktır. Divan şairi gördükleri ve yaşadıklarından ziyade okuduklarıyla, yani geleneğin kendisine sunduğu hazır edebî malzemeyle şiir yazmıştır. (Coşkun, 2011, s. 59). İfade edildiği gibi, klasik Türk şiirinin belli kuralları ve temel ilkeleri olmasına rağmen, her şairin kendine has bir şiir anlayışının ve şiirdeki zaten var olan malzemeyi kullanma şeklinin gerçekliği de söz konusudur. İmgeleri ve mazmunlarıyla bir ayrıntı şiiridir. Klasik şairin eda sını bu ayrıntıya dayanan öznel söylemi belirler. (Bek, 1996, s. 135). Kısaca değerlendirilirse, klasik Türk şiirindeki gelenekçi özellik, bir yönüyle düşünüldüğünde yüzyıllarca kabul görmüş dönemsel olarak belli bir poetika etrafında sanatkârlarca şekillendirilse de, şairler, şiir ve şair hakkında tekrar tekrar kendi düşüncelerini ifade etmekten geri durmamışlardır. Ayrıca bu mevzuda, o dönemin kuralcı bakışının Curr Res Soc Sci (2015), 1(3) 55

19 şiir üzerindeki etkisine rağmen, şairler yeni fikir beyan etmekten de çekinmemişlerdir. Kıt a ve Poetik Söylem Yukarıda bahsedildiği üzere, klasik Türk edebiyatında şairler, divan dibacelerinde, kasidelerde, gazellerde olduğu gibi kıt alarda da poetik düşüncelerini mısralarına yansıtmışlardır. Genel olarak, divanlardaki kıt aların sayılarının az olmasına rağmen, klasik Türk şairinin söze, şiire ve şairliğe verdiği önemden dolayı, her vesileyi bu kavramı ifade etmek için değerlendirmişlerdir. Söylenenlere ilaveten ve genel bir bilgi olarak, klasik Türk şairlerinin yaptığı işin hüner göstermek, sözle oyun oynamak olduğu belirtilse de, şairlerin; şiirin ve şairin nasıl olması veya olmaması gerektiğine dair fikirlerini ısrarla ifade etmekten vazgeçmedikleri de ayrı bir hakikattir. Şurası da muhakkak ki, bir Sanat kuramının varlığını yoklamak için sanatsal etkinliğin var olma koşulları ve olanakları üzerine ortaya koyduğu bilgi türü ve ortaya koyuş tarzı üzerine, bireyin bireysel yaşamını ve toplumsal ilişkilerinin biçimlemede taşıdığı etki gücü üzerine tutarlı görüşler ve çözümlemeler aramak gerekmektedir. (Sümer, 1996, s. 7). Bu durum şiir ve şair açısından değerlendirildiğinde, bir dönem edebiyatının maksadı, oluşum şartları, şiirin çerçevesi gibi hususların dikkate alınarak üzerinde söz söylenmesi elzem gözükmektedir. Bahsedilen dikkat, ayrıca bir dönem edebiyatının, özel anlamda şiirin ve şairin belli bir çerçevesinin çizilmesi gerektiğini de açığa çıkarmaktadır. Dolayısıyla, poetika kavramı ile şekillenen ve ilk çağda Aritoteles in yaptığından beri, geleneksel ve modern söyleyiş içinde de şiir ve şair hakkındaki düşüncelerin ifadesini, çeşitli tarzdaki edebi eserlerde görmek mümkündür. Bu çalışmada, diğer nazım şekillerinde olduğu gibi, sanatkârların şiir ve şair hakkındaki kıt alara yansıyan fikirleri ele alınmaktadır. Klasik Türk şiirinin ilk örneklerinden, Batılılaşma sürecine gelinceye kadar edebi manada yaşanan süreç düşünüldüğünde, hemen hemen her yüzyılda bu konuda söz söyleyen şairlerin, divanlarındaki kıt alarda da bu konuyu ihmal etmemiş olmaları, hem sanatsal hem de toplumsal olarak önemlidir. Sanatkârlar, kıt alarında söz, şiir ve şairin ne olup olmadığı veya nasıl olması gerektiği hakkında dikkate değer oranda mısra söylemişlerdir. Bu açıklamaların desteği ile bakıldığında, divanlarında yer alan kıt alarda poetik düşüncelerini yansıtan şairler ve eserlerine yönelik değerlendirmeler şu şekildedir: Yazdığı kıt alar ile bu konuya eserinde yer veren şairlere ilk örnek, Ahmet Paşa dır. Şair, divanında yer alan bir kıt asında sözün kutsallığına gönderme yaparak, hiçbir şeyin sözden önemli olmadığını ifade eder. Çünkü, varlık söz sayesinde ancak vücuda gelebilmektedir. Söze atfedilen kutsallık da düşünüldüğünde, sözün candan daha ehemmiyetli olması gayet tabiidir. Buradan ayrıca şiirin insanları etkileme anlamında gücü düşünüldüğünde, şairin seçeceği kelimelerin önemi açığa çıkacaktır. Kelimeler vasıtasıyla mananın sıradan olmaması gerektiğine dair bir bakış da bu noktada söz konusu edilebilir: Sana bir diyeyin anla ki bin candan yig Söz ki cândan yig ola nesne mi var andan yig (Ahmet Paşa Divanı, 19) Revâni ye göre ise şiir, hevesle yapılabilecek bir iş değildir. Yine şiir, gayret ve çaba ile ortaya konulacak bir sanat değildir. Klasik Türk şiiri bağlamında düşünüldüğünde şairin, Elüne câm alup ser-hoşlanursın mısraından yola çıkarak, belli geleneksel çerçeve içinde şiir yazmaya çalışmak da, Revâni ye göre, insanı rezil bile edebilecek bir tavırdır. Buradan şairliğin insana yaratan tarafından verilmiş bir lütuf olduğu, bu yeteneğin sonradan kazanılamayacağı, yorumu çıkarılabilir: Revânî bu nice dîvânelikdür Ki dîvân yazmağa ikdâm idersin Elüne câm alup ser-hoşlanursın Hemân sen kendüni bed-nâm idersin (Revâni) Fuzûli, poetik düşüncesini ifade etmek bakımından birçok klasik şairden öndedir. Şairin 56 Curr Res Soc Sci (2015), 1(3)

20 divanında diğer nazım şekillerinde olduğu gibi kıt a ile söylenmiş çok sayıda poetik ifade yer alır. Bunlardan birinde Fuzûli ye göre, şair, adeta insanlık için görevlendirilmiş biridir. Bu bağlamda şiir de sıradan sözler değildir. Şiir, bir süs olmasına rağmen, bazı eksik ya da yeteneksiz kişiler bu kıymetten bî-haberdirler. Mısradaki bir diğer husus da şiirde ilim taraftarı olan Fuzûli için, gösterişe ve süse çok rağbet etmemek gereğinin yer almasıdır. Yine, mısralardan hareketle yorum yapılacak olursa, şair ve şiir hakkında toplum tarafından özellikle dillendirilen kötü niteliklerin, hal ve tavırların sergilenmemesi gerekmektedir. Kıt ada, şiirin süsten ibaret olmadığı düşüncesi bu maksatla da vurgulamaktadır: Ol dür-i dürc-i enâ efsah ki hikmet dâyesi Şi r şehdiyle leb-i cân-perverin ter kılmamış Şi r bir zîverdir ammâ biz kimi nakıslara Ol ki kâmildir anı muhtâc-i zîver kılmamış (Fuzûli) Fuzûli, bir kıt asında dikkat çekici bir şekilde şairi ve şiir hakkında düşünen, şiiri seven insanları över. Fuzûli ye göre, şiirde ele alınan mevzularla güç bulanlar ne hoştur. Açıkçası, şair ve şiir üzerinde konuşmak bile, insanların ayırıcı bir vasfıdır. Bu insanlar, şiirlerin mazmunlarına vakıf olan güzel yüzlülerdir. Ayrıca aşkın sırlarındaki niteliklerini de bu insanlar idrak ederler, başkaları anlamazlar. Bu kişiler aynı zamanda, bîçare âşığın halinden haberdar olurlar. Bu mısralar sayesinde, Fuzûli nin algısında sözün ayrıcalıklı oluşu açığa çıkmaktadır: Ey hoş ol kim tab -i mevzûniyle bahs-i şi r idüb Hûb-rûlar vâkıf-ı mazmûn-ı eş âr olalar Demedin fehm edeler keyfiyyet-i esrâr-ı aşk Âşık-ı bî-çâre hâlinden haberdâr olalar (Fuzûli) Fuzûli, aşağıdaki kıt asında şairliğin sıradan bir yetenek olmadığını belirtir. Bu yetenek, şaire Allah tarafından verilmiştir. Allah ın yardımı ve mağfireti olmadan şair, asla şiir yazamaz. Fuzûli bu söyleyişi ile aslında yine şairi diğer insanlardan ayrı bir yere koymaktadır. Şairin sözleri, hatta varlığı bile Allah ın lutfu ve keremi ile başkadır: Zihî Sâni ki levh-i câna kilk-i hüsn-i tevfîkı Ezelden iktizâ-yı nazm-ı can-perver rakam kılmış Kemâl-i şi r kesbi mümkün olmaz bî-meded andan Ana minnet ki tab ı nazm lutf etmiş kerem kılmış (Fuzûli) Fuzûli bir diğer kıt asında yine şairlik ve şiirin önemi üzerinde durur. Bu kıt adan yola çıkılarak söylenecek olursa, şiirden anlamayanların şairleri eleştirmemesi gerekmektedir. Çünkü şairlik, herkesin anlayabileceği bir yetenek değildir. Şairleri kınayanların, aslında kendi cehaletleriyle yüzleşmeleri gerekmektedir. Çünkü şairlik, Allah ın lütfuyla insana bahşedilmiştir. Bu işi sihirle beraber düşünmek yanlıştır. Şair ve onun yaptığı iş, temelde Mutlak Varlık ı aramaktır. Dolayısıyla, ehl-i tasavvuf için Sanatın gayesi bedeni mertebeden, yanılsamalar mertebesinden başlayarak basamak basamak ruh ve erdem güzelliklerine erip oradan da bizatihi güzel e (el- Cemîl) ulaşmak olunca bu eylem bir tür gerçekleştirme (tahakkuk) ve bir tür yaratma (poiesis) eylemi olmaktadır. Bu durumda sanat, güzelde doğmak ve doğurmak için bir yaratma, bir poiesis eylemidir. Ancak bu basamaklardan geçip, yüksek mertebelere erip, o Mutlak Güzel de (Cemâl-i Mutlak) fâni olunca O nun bir bakıma konuşan dili, yazan eli olan (!) kişinin ruhunda bu sayede yaratıcı güç meydana gelir. (Kılıç, 2004, s. 164). Bu sebepten, çoğu klasik şairin poetik bakışında tasavvufi manada şair ve yazdıkları, sıradan sözden ayrı bir yerdedir: Şi r zevkinden olmayan âgâh Ehl-i nazmı mezemmet eylemesin Kendi cehline i tiraf etsin Her kerâmâta sihr söylemesin (Fuzûli) Bâki de Fuzûli gibi kıt alarında söz, şiir ve şairlik hakkında fikirlerini beyan eder. Bu kıt aların birinde Bâki, o dönem itibariyle yerleşik bir Curr Res Soc Sci (2015), 1(3) 57