International Journal of Languages Education and Teaching

Transkript

1 ISSN: , Mannheim GERMANY p THE GRAMMARS AND DICTIONARIES OF OLD TURKISH ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 1 Ceyda ADIYAMAN 2 ABSTRACT Old Turkish period in the history of the Turkish language includes written language of the Orkhon, Uighurs and Qarakhanid. Despite of cultural, political, social and religious changes, there are the grammatical and lexical continuity and integrity between these three written languages. Old Turkish grammars and dictionaries also reflect that continuity and integrity. In this study Old Turkish grammars and dictionaries will be examined chronologically and systematically. The founder of Turcology Radloff wrote the first grammar and dictionary of Old Turkish. It has been significant progresses in field of the Old Turkish researches from Radloff to today. Depending on the text publications, vocabulary of the old Turkish was enriched exponentially. That is the same also in grammar studies. Henceforward, it is seen more clearly facility and need of writing a grammar and dictionary of all historical periods of Turkish. Key Words: Old Turkish, Grammar, Dictionary, Orkhon, Uighur, Qarakhanid ÖZET Türk dili tarihinde Eski Türkçe dönemi Orhun, Uygur ve Karahanlı yazı dillerini kapsar. Kültürel, politik, sosyal ve dinsel değişmelere rağmen bu üç yazı dili arasında dilbilgisel ve leksik bir süreklilik ve bütünlülük vardır. Eski Türkçenin gramer ve sözlükleri de bu süreklilik ve bütünlüğü yansıtırlar. Bu çalışmada Eski Türkçenin gramer ve sözlükleri kronolojik ve sistematik olarak incelenecektir. Eski Türkçenin ilk gramerini ve sözlüğünü Türkolojinin kurucusu Radloff yazmıştır. Radloff tan bugüne Eski Türkçe araştırmalarında önemli gelişmeler olmuştur. Metin yayımlarına bağlı olarak Eski Türkçenin söz varlığı katlamalı biçimde zenginleşmiştir. Gramer çalışmalarında da durum aynıdır. Artık Türkçenin bütün tarihsel dönemlerinin bir gramer ve sözlüğün yazılması imkan ve ihtiyacı daha açık olarak görülmektedir. Anahtar Kelimeler: Eski Türkçe, Gramer, Sözlük, Orhun, Uygur, Karahanlı GİRİŞ Eski Türkçe veya Eski Türk dili dönemi Türkolojide genellikle Orhun Yazıtları ve eski Uygur Türkçesi metinlerini kapsamaktadır. Kimi Türkologlarsa bu iki Türk yazı dilinin yanında Karahanlı Türkçesini de Eski Türkçe kapsamına alırlar. 1 Bu çalışma Nevşehir Hacı Bektaşi Veli Üniversitesi tarafından düzenlenen 1. Uluslararası Dil Eğitimi ve Öğretimi Sempozyumu nda sözlü bildiri olarak sunulmuştur. 2 Dr. Öğrencisi, Pamukkale Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, e-posta: ceyrinnur@gmail.com

2 400 Ceyda ADIYAMAN Karahanlı Türkçesini Eski Türkçe yerine Orta Türkçe dönemine alanlar olduğu gibi başlangıç ve bitiş tarihlerini birkaç yüzyıl geriye ya da ileriye çekenler de vardır. Orta Türkçe terimi başlı başına sorunlu bir dönemin ve kavramın adıdır. Türk dili tarihinin bu en tartışmalı dönemini ifade eden Orta Türkçe terimini bir yana bırakarak Türk dili tarihini Eski Türkçe ve Yeni Türkçe biçiminde iki ana döneme ayırma eğiliminin de gelişmekte olduğu gözlemlenmektedir 3. Orta Türkçe terimini ilk kez 1928 yılında kullanan Carl Brockelman, Türkiye de Türkolojinin kurucusu olan Fuat Köprülü, Macaristan Türkolojisinin önemli isimlerinden Rona-Tas, İsveç Türkolojisinin güncel uzmanlarından Lars Johanson ve Berlin Türkoloji Okulunun temsilcilerinden Marcel Erdal, Karahanlı Türkçesi metinlerini Eski Türkçenin son, Orta Türkçenin ilk verimleri olarak değerlendirmektedir 4. Bu çalışmada Eski Türkçenin iki klasik yazı dili olan Orhun ve Uygur yazı dilleri ile Karahanlı Türkçesi üzerine yazılmış gramer kitapları ve bu üç yazı dilinin söz varlığını konu alan sözlük ve dizin çalışmaları kronolojik, sistematik, tematik özellikleri bakımından karşılaştırmalı ve bağımsız birer veri olarak incelenmeye çalışılacaktır. Orhun Türkçesine ilişkin son envanter ve bibliyografya çalışmaları Sertkaya 5 ve Aydın 6 tarafından gerçekleştirilmiştir. Uygur Türkçesine ilişkin envanter ve bibliyografya benzersiz bir genişlik, çeşitlilik ve zenginlik görünümü sunmaktadır 7. XX. yüzyıl başlarında Turfan kazılarıyla başlayan Uyguristik çalışmaları ikinci yüzyılına girmiş bulunmaktadır. Almanya-Berlin 8, İngiltere-Londra 9, Paris 10, Rusya-Saint-Petersburg 11, İsveç-Stockholm 12, Macaristan-Kiado 13, Japonya-Kyoto 14, Çin-Pekin 15, Sincan 16, Amerika 17, 3 Orta Türkçe ve ona bağlı sorunlar üzerindeki tartışmalar için bkz. Berbercan, (2014), ss Konu ile ilgili tartışmalar için bkz. Ata, (2010), ss Sertkaya, (2008), ss Aydın, (2008); Aydın, (2009), ss Sertkaya, (2008) 8 Albert Grünwedel, Werner Sundermann, von le Coq, Carl Brockelman, Bang, von Gabain, Müller, Peter Zieme, Klaus Röhrborn, Jens Peter Laut, Jens Wilkens, Dieter Mau, Simone-Christiane Raschmann, Marcel Erdal 9 Sir Aurel Stein, Sir Gerard Clauson, Lilla Russel-Smith 10 Paul Pelliot, James Hamilton 11 W. Radloff, Kont Oldenburg, Sergei Malov, İrina Popova 12 Gunnar Jaring, Lars Johanson 13 Arminius Vambery, Lajos Ligeti, Laszlo Rasony, György Kara, Denis Sinor, Rona-Tas, Andras Bodrogligeti, Zsuzsanna Gulacsi 14 Kont Otani, Masao Mori, Takao Moriyasu, Dai Matsui, Masahiro Shogaito, Kögi Kudara, Juten Oda 15 Geng Shimin

3 ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 401 Türkiye 18 gibi merkezlerde çalışan bilim adamları sayesinde Uyguristik bugün Türkolojinin en yaygın, en geniş çalışma alanı durumuna gelmiştir. Birçok değerli ve önemli çalışma yapılmasına karşılık henüz bu alanı bütünüyle kuşatacak bir envanter ve bibliyografya çalışması yoktur. Maniheist Uygur ve Budist Uygur metinlerinin katalogları ve bibliyografyası konusunda Lary Clark 19 ve Johan Elverskog 20 un çalışmaları öncelikle anılmalıdır. Karahanlı Türkçesi dil ve edebiyatına ilişkin geniş bir alanyazını vardır. Bu dönem bütün Türk edebiyatı tarihlerinin, Türk dili tarihlerinin ve ansiklopedilerin geniş biçimde yer verdiği dönemdir. Burada yalnızca iki Karahanlı dönemi eseri hakkında yapılmış kapsamlı sayılabilecek bibliyografyalar verilmekle yetinilecektir. Divanu Lügati t-türk bibliyografyası 21 ve Kutadgu Bilig bibliyografyası 22 ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER KİTAPLARI Eski Türkçenin ilk gramer taslağı Radloff a aittir. Radloff, henüz Uygur Türkçesi çalışmalarının başlamadığı bir dönemde Thomsen ile paralel biçimde okuma uğraşına girip çözümlediği Bilge Kağan ve Kül Tigin yazıtlarından yola çıkarak gramer taslağını meydana getirmiştir de Türkoloji dünyasında Eski Türkçe denildiği zaman Orhun Türkçesi anlaşılıyordu ve bu iki kavram özdeşti. İşte Radloff, anılan iki yazıt metnine dayalı gramerini yazmış ve eseri taslak diye nitelendirmiştir. 23 Radloff un fonetik, morfoloji ve sentaks 16 Abdürreşit Yakup, Kahar Barat, Dolgun Kamberi 17 Johan Elverskog, Lary Clark 18 Reşit Rahmeti Arat, Saadet Çağatay, Şinasi Tekin, Talat Tekin, Semih Tezcan, Mehmet Ölmez, Osman Fikri Sertkaya, Sema Barutçu Özönder, Melek Özyetgin, Ceval Kaya, Zekine Özertural, Serkan Şen, Erdem Uçar, Hakan Aydemir, Ümit Özgür Demirci, Engin Çetin, Özlem Ayazlı, Zemire Gulcalı, Mehmet Turgut Berbercan, Ferruh Ağca, Şaban Doğan 19 Clark, (1997) 20 Elverskog, (1997) 21 Coşar-Güneş, (2011), ss ; Coşar-Güneş, (2011), ss Kaymaz, (2009), ss ; Gülensoy, (1973), ss ; 23 Radloff, 1897, ss.1-129; Ali Akar, 2005, s. 85. Radloff un bu gramer taslağı Necip Asım tarafından 1924 yılında Türkçeleştirilerek Orhun Türkçesinin Sarf ve Nahvi adıyla yayımlanmıştır. Necip Asım ın çevirisinin Radloff tan yapıldığına ilişkin açık bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak Necip Asım ın gramer bölümünün sonunda sunumunu yaptığı Barthold un makalesinin adı Eski Türk Kitabelerinin Ehemmiyet-i Tarihiyyesi biçiminde verilmiştir. Barthold un anılan makalesinin özgün adı Die historische Bedeutung der Alttürkischen Inschiften dir. 36 sayfalık bu makale Radloff un 1897 de yayımladığı ve yukarıda anılan kitabının sonunda yer almaktadır. Barthold makalenin başında bu makaleyi yazma görevini Radloff un verdiğini belirtir. İşte bu kanıt Necip Asım ın Radloff un gramerini çevirdiği kanısını güçlendirmektedir. Necip Asım ın Orhun Türkçesi Grameri ve Barthold un makalesi şuradadır: Balcı, (2011), ss Thomsen in 1896 da yayımladığı Orhun Yazıtları çözümünde de edat ekleri, fiil ekleri, kipler ve zaman ekleri, fiilimsiler, fonetik, sayılar ve sözcük türleri üzerine kısa bilgiler bulunan kısa bir gramer bölümü yer alır. Thomsen, (2002), ss arasında Thomsen ile bir yarış oldu ve bu yarışı Radloff un kazandığı rahatlıkla söylenebilir.

4 402 Ceyda ADIYAMAN başlıkları altında Göktürk harfli 55 metne dayalı bu gramer taslağı kendisinden sonra yapılan bütün Eski Türkçe gramer çalışmalarına kaynak olmuştur. 24 Eski Türkçenin ilk gramerini von Gabain yazmıştır yılında doçentlik tezi olarak savunulan Alttürkische Grammatik 26 ilk defa 1941 yılında yayımlanmıştır. Eser hakkındaki Türkçedeki ilk tanıtma yazıları Çağatay tarafından kaleme alınmıştır. 27 Eserin sonunda yer alan sözlük kısmını von Gabain in ön sözde verdiği bilgiye göre Ahmet Temir çevirmiştir. Yazar kitabının dayandığı kaynakları şu şekilde belirtmiştir. Bu gramer, orta çağ Köktürk harfleriyle yazılmış kitabeleri, henüz İslamiyet le temas etmemiş Orta Asya yazmalarını ve blok basmaları ele alır. 28 Giriş bölümünde Eski Türkçe nin tarihsel-coğrafik yönlerinin yanısıra gün yüzüne çıkarılan dil malzemelerini de genel hatlarıyla belirtir. Eski Türkçe deki n ağzı, y ağzı, kitabelerin ağızları, Brahmi yazmalarının ağızları ve Hristiyan yazmalarının özellikleri adı altında ayrı başlıklar altında vermiştir. Yazı Bilgisi kısmında ise runik, Soğd, Mani, Brahmi harfleriyle yazılmış metinlerden örnekler yer alır. Gramer kısmı ana hatlarıyla fonetik, morfoloji ve sentakstan oluşmaktadır. Bu durumuyla eseri tarihsel ve betimleyici gramer türü içinde değerlendirmek doğru olur. Talat Tekin in Orhon Türkçesi Grameri, Necmettin Hacıeminoğlu nun Karahanlı Türkçesi Grameri, Kemal Eraslan ın Eski Uygur Türkçesi Grameri ve Eski Türkçede İsim-Fiiller, Marcel Erdal ın A Grammar of Old Turkic i von Gabain in izinde yazılmış Eski Türkçenin gramer kitaplarıdır. Talat Tekin in Orhon Türkçesi Grameri 29, California Üniversitesinde 1965 yılında sunduğu doktora tezidir. Eser önce 1968 yılında Indiana Üniversitesinde, 2000 yılında da Türkiye de Türkiye Türkçesi ile yayımlanmıştır. A. von Gabain in terimiyle Eski Türkçe veya Clauson un yanlış okuduğu Türküce, Pritsak ın önerdiği Türkütçe ya da Baskokov un yanlış terimiyle Eski Oğuzca biçiminde adlandırmak yerine, dayandığı dil malzemesinden dolayı eserine Thomsen in teriminden hareketle Orhon Türkçesi Grameri adını vermiştir. Eserin planı, ortografi (yazım bilgisi), ses bilgisi, yapım bilgisi, çekim bilgisi ve sözcük türlerinden oluşan biçim bilgisi, söz dizimi, metin örnekleri, sözlük, kaynakça ve tıpkıbasımdan oluşur. Yazar, II. Doğu Türk Kağanlığı ( ) döneminden kalma Küli Çor ( ), Tunyukuk ( ), Kül Tigin (732), Ongin ( ) ve Bilge Kağan (735) yazıtlarına dayalı olarak bu grameri yazmıştır. Ancak arasındaki Orhun Araştırmalarında elde edilen bilgi ve metinleri değerlendirerek eserini güncellemiş; eserini son gelişme ve değişimler ışığında yeniden yazmıştır. Bu konuda ona Mehmet Ölmez ve Yong-Song Li nin büyük yardımları olmuştur. 24 Sertkaya, (1988), ss Gabain, (2007) 26 Bkz. Ölmez, (1993), ss ; Laut, (1995), ss ; Eren Hasan, (1993), ss ; Zieme, (2000), ss ; Aksan, ( ), ss Çağatay, (1943), ss ; Çağatay, (1951), ss ; iki yazı da şurada yeniden yayımlanmıştır: Çağatay, (2008), C.2, ss Von Gabain (2007), s.1, 29 Tekin, (2003); Çoban, (2013), ss

5 ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 403 Andrey N. Kononov un 1980 de basılan Grammatika Yazıka Tyurskih Runiçeskih Pamyatnikov VII-IX vv adlı eseri 30 Eren e göre eski Türk yazıtlarını dil bakımından değerlendiren yeni ve değerli bir katkıdır 31. Kononov 1939 yılında yazdığı Türk yazarlarına göre Türk gramer sistemi konulu yüksek lisans tezi 32 nden beri kendini Türkçenin değişik dönem ve lehçelerinin gramerini yazmaya adamıştır. Necmettin Hacıeminoğlu nun Karahanlı Türkçesi Grameri 33, kendisine Hasan Eren in başkanlığı döneminde Türk Dil Kurumu tarafından görevin ifası için 1993 yılında yazılmıştır. Eserde dayanılan metinler şunlardır: Divanü Lügati t-türk, Kutadgu Bilig, Kur an Tercümesi (Rylands), Atabetü l-hakayık, Divan-ı Hikmet. Yazar gramerinin dayandığı üç temel eserin sözvarlığının dökümünü de bu eserlere dayalı olarak hazırlanmış dizinlere dayalı olarak sunmaktadır. Eser ses bilgisi ile başlamakta; güncel Türk dilbilgisinin ses bilgisi ışığında Karahanlı Türkçesinin ses bilgisi değerlendirilmektedir. Türk dilinde edatları ve fiilleri daha önce incelemiş olan yazar, eserinin 188 sayfasını şekil bilgisine, 7 sayfasını ses bilgisine, cümle bilgisine ise 13 sayfa ayırmıştır. Gramer modelinde Muharrem Ergin etkisi gerek sistematik gerek terminoloji bakımından açıkça görülmektedir. Marcel Erdal ın A Grammar of Old Turkic 34 i altı bölümden oluşur. İlk bölümde Ana Türçeden Eski Türkçeye doğru gelişim ve Eski Türkçenin kapsamı konu edilir. İkinci bölümde sesler, ses olayları ve ses bilgisi üzerinde durulur. Yapı bilgisine ayrılan üçüncü bölüm yazarın Old Turkic Word Formation da söz yapımını genişçe ele almasından dolayı yapım bilgisine kısaca yer veren, sözcük türlerini ve sayı sistemini ele alan bir bölümdür. Dördüncü bölümde, yan cümlecikler, yüklemine göre cümleler ve cümle ögeleri işlenmiştir. Beşinci bölümde Erdal, çeşitli üslup sorunları, diyalog biçimleri ve soru biçimleri üzerinde durur. Sosyal, kişisel ve manevi hiyerarşinin konuşma, emir ve hitap şekillerine yansımalarını değişik metinlerden örneklerle ele alır. Son bölümde Eski Türkçenin söz varlığı üzerine açıklamalar vardır. Bu bölümde Eski Türkçe üzerindeki Maniheist ve Budist etkiler ile Çince, Soğdça, Sanskritçe, Toharca, Arapça, Farsça gibi dillerden gelen alıntı sözlerin durumunu değerlendirir. Eserin sonunda kısaltmalar ve eserin yayınlandığı 2004 yılına kadar yapılmış çalışmaların geniş bir bibliyografyası ile terim ve kavramlar dizini ve Eski Türkçe dilbilgisel ögeler dizini yer alır Eser ne yazık ki elimizde bulunmamaktadır. Elimizde bulunan 1959 baskısı Grammatika Sovremennogo Tureçskogo Literaturnogo Yazıka adlı eseri 20. Yüzyıl Türk yazarlarının eserlerinden zengin örneklerle desteklenen fonetik-morfoloji-sentaks dizilişinde bir klasik gramer çalışmasıdır. Bu eser muhtemelen yüksek lisans tezinin geliştirilmiş biçimidir. Bkz. Kononov, ( ) 31 Eren, (1998), s Kolesnikov -Kamalov, (2011), s Hacıeminoğlu, (2008) 34 Erdal, (2004) 35 Ayrıca şu tanıtma yazısına da bakılabilir: Ersoy, (2007), ss

6 404 Ceyda ADIYAMAN Kemal Eraslan ın Eski Uygur Türkçesi Grameri 36 öncelikle ders kitabı niteliğinde Türkoloji öğrencilerine ve genç araştırıcılara yararlı olmak amacıyla, klasik gramer anlayışına dayalı olarak kaleme alınmıştır. Yazar, örneğini şu sözlerle dile getirir: Bu hususta da merhum Hocam Prof. Dr. Muharrem Ergin in gramer anlayışı ve Türk Dil Bilgisi adlı eserini rehber alınmış bulunuyorum. Prof. Dr. Marcel Erdal ın, ihtisas erbabına hitab eden, A Grammar of Old Turkic adlı eserinden, çalışmam hazırladıktan sonra ulaştığım ve eser İngilizce yazıldığı için yeteri kadar yararlanamadım. (s.17) Eserin giriş bölümünde Uygur uygarlığı ve metinleri hakkında ansiklopedik bilgilere yer verilmiştir. Yazım bilgisine ilişkin kısa açıklamalardan sonra 30 sayfalık bir ses bilgisi bölümü yer alır. Eraslan ın ses bilgisi terimlerinin Ergin geleneğine değil, Tahir Nejat Gencan geleneğine bağlı olduğuna dikkat çekilmelidir. Bu konuda ünlü, ünsüz, türeme, kaynaşma, ayrışma, göçüşme gibi terimler örnek gösterilebilir. Şekil bilgisi bölümü 360 sayfalık bir yer tutmaktadır. Cümle bilgisine ise 80 sayfa ayrılmıştır. Geniş, yararlı ve kapsamlı bir bibliyografyası olan çalışmanın sonuna 80 sayfalık bir Eski Uygur Türkçesi sözlüğü, 11 sayfalık Budist ve Mani terimleri sözlüğü ve son olarak 23 sayfalık gramer terimleri sözlüğü eklenmiştir.. Eser hakkında tanıtma yazısı hazırlayan Özkan ın eser hakkındaki yargısı şöyledir: Eraslan ın eseri Eski Uygur Türkçesinin gramerini tüm yönleriyle ortaya koymaktadır. Ayrıca bu kitap bir sahada yapılacak olan gramer çalışmasının nasıl olması gerektiğine de güzel bir örnek teşkil etmektedir. 37 Gerçekte Eraslan ın Eski Türkçenin gramerine ilişkin çalışmalarının temeli 1974 yılında Eski Türkçede İsim-Fiiller (Partisipler) 38 adı ile doçentlik tezi olarak hazırladığı ve 1975 yılında sunduğu 1980 yılında da yayınladığı doçentlik tezine kadar gider. Eser beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde isim-fiilin mahiyet, mana ve ifadeleri üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde isim-fiil ekleri listelenmiş ve örnekleriyle incelenmiştir. Üçüncü bölümde bu eklerin tek tek isim, sıfat, zarf ve yüklem olarak kullanılışları incelenmiştir. Dördüncü bölümde isim-fiil gruplarının yapısı, kelime gruplarında ve cümledeki yerleri ele alınmıştır. Beşinci bölümde kısaca isim-fiil menşeli fiil çekimleri üzerinde durulmuştur. Çalışmada sık sık von Gabain e atıfta bulunulduğu gözlenmektedir. Eserin sonunda iki sütun biçiminde Türkçe ve Fransızca dil bilgisi terimleri sözlüğü ve son olarak da bibliyografya yer almaktadır. 39 ESKİ TÜRKÇENİN SÖZLÜKLERİ Eski Türkçenin sözlüklerini bu dönemin alt devrelerini dikkate alarak ele alıp sınıflamak, sıralamak ve tanıtmak uygun olur. Bu doğrultuda Eski Türkçenin sözlükleri dört başlık altında incelenmelidir: 1. Orhun Türkçesi Sözlükleri 36 Eraslan, (2012); Şen in eseri de Eraslan ın gramer bölümünün kısaltılmış, filolojik bilgi ve metinlerin artırılmış olduğu bir versiyon şeklinde nitelenebilir. Şen in eseri öğretimlik yararı öncelemesi ve konulara uygun yerleştirilmiş okuma parçalarının varlığı ile okuyucuyu zevkli bir yolculuğa çıkarmaktadır. Bkz. Şen, (2014) 37 Özkan, (2012), ss Eraslan, (1980) 39 Şu çalışmalar da Karahanlı dönemiyle ilintilidir; ancak morfolojik ya da sentaktik bir unsur üzerinde yapılmışlardır: Ercilasun, (2014), Nalbant, (2008); Demirel - Nalbant, (2014)

7 ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ Uygur Türkçesi Sözlükleri Karahanlı Türkçesi Sözlükleri Orhun-Uygur Türkçesi Sözlükleri 5. Orhun-Uygur-Karahanlı Türkçesi ya da Eski Türkçenin Genel Sözlükleri 42 Orhun Türkçesi Sözlükleri Orhun Türkçesi sözlüklerini konu alan bağımsız bir inceleme yoktur. Orhun Türkçesi sözlüklerinin ilk örneği, eldeki bilgilere göre Radloff tarafından verilmiştir. Radloff 1894 te yayımladığı Kültigin ve Bilge Kağan yazıtlarına ilişkin eserinin Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, Zweite Lieferung: Die Denkmaler von Koscho-Zaidam, Glossar-Index und die Chinesische Inschriften (Saint-Petersburg, 1899) adlı ikinci fasikülünde anılan yazıtların diğer çağdaş Türk lehçeleriyle karşılaştırmalı ve 600 ün üzerinde sözcüğü kapsayan sözlüğünü vermiştir (ss ). Sonradan Hüseyin Namık Orkun (Eski Türk Yazıtları, 1941), Annemarie von Gabain (Eski Türkçenin Grameri, 1941), Sergey Malov (Eski Türkçenin Yazınsal Anıtları, 1951), Talat Tekin (Orhon Yazıtları, 1969), Muharrem Ergin (Orhun Abideleri, 1970) gibi Köktürk Yazıtlarını yayımlayanlar Radloff un bu sözlüklerini esas alıp yazıtların sözlüğünü çeşitli ekleme ve genişletmelerle vermişlerdir 43. Orhun Yazıtlarını Radloff tan önce çözmüş olmasına karşılık çalışmalarını ondan sonra yayımlamayı yeğleyen Thomsen in 1896 da basılan Inscriptions de l Orkhon Déchiffrées adlı tarihi eserinin son bölümünde de yazıtların sözcüklerini içeren bir dizin vardır. Bu dizinin ham bir sözlük olduğu açıktır. Ne var ki Thomsen dizini sözlüğe dönüştürme ve sözlük oluşturma girişiminde bulunmamıştır. 44 Hüseyin Namık Orkun, 1941 de basılan Eski Türk Yazıtları adlı eserinin IV. Cildinde Orhun Türkçesinin bütün runik harfli metinleri kapsayan bir sözlüğünü vermiştir. Bununla birlikte anılan sözvarlığını DLT ile de desteklemiştir. Orkun, 1284 madde başı içeren genel sözlüğünün ardından 355 madde başından oluşan has isimler başlıklı bir onomastik sözlük vermiştir. Bu onomastikonda antroponim, etnonim, toponim, hidronim, zoonim gibi birimler listelenmiştir. 45 Tekin in Orhon Yazıtları adıyla yayımladığı ve Kültigin ile Bilge Kağan Yazıtlarını içeren kitabının sonunda da 724 madde başından oluşan bir sözlük-dizin bulunmaktadır. 46 Doğal olarak iki yazıtın söz varlığına dayalı olduğu için bu sözlük bütün korpusu temsil etmez. Talat 40 Uygur Türkçesi sözlükleri hakkında Öztopçu nun bir makalesi vardır: Öztopçu, (1993), ss Bu dönemin sözlükleri kısaca şurada tanıtılmıştır: Özer, (1998), ss Eski Türkçenin genel sözlükleri üzerine Mehmet Ölmez in bir tanıtma ve değerlendirme yazısı vardır: Ölmez, (1998), ss Tekin, (2008), ss Thomsen, (2002), ss Orkun, (1941), ss , Tekin, (2008), ss

8 406 Ceyda ADIYAMAN Tekin 1964 te savunduğu doktora tezi olan Orhon Türkçesi Grameri nin arkasında Kültigin, Bilge Kağan, Tunyukuk, Ongin ve Küli Çor yazıtlarından oluşan beş Orhun Türkçesi metnine dayalı her sayfası iki sütun içeren bir Orhun Türkçesi sözlüğüne yer verir. Sonradan bu sözlüğe öbür Orhun yazıtlarının söz varlığının, Yenisey Kırgız yazıtlarının ve Irk Bitig in söz varlıklarını ekler. Bu sözlükte 1393 madde başı vardır. 47 Hatice Şirin User Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları adlı çalışmasında, Çoyr, Ongin, Kül Tigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Kül İç Çor, Şine Usu, Taryat, Tes, Suci yazıtlarının yayımlanmış metinlerini karşılaştırarak sözcükleri sınıflandırmıştır. 48 Eserde, yazıtlara ilişkin metin kaynakları, yazıtlarda geçen söz ve söz öbeklerinin değerlendirildiği çalışmalar ve sözlükler, Eski Türk tarihi çalışmaları, Eski Türk unvanları hakkındaki çalışmalar ayrıntılı olarak değerlendirilmiştir. Yorum ve İncelemeler başlığı altında 115 ifadedeki söz ve söz öbekleri çeşitli anlamlandırmalar açısından incelenmiştir. Konularına göre adlar ve fiiller sınıflandırılmış, özel ad bilgisi ve dilbilgisi ögeleri (sıfat, zamir, edat, bağlaç) ayrı başlıklar altında sınıflandırılarak kendi içinde gruplandırılmıştır. Sözcüklerin runik harfli yazılışı, okunuşu, anlamı ve geçtiği yer de verilerek bağlamlarından koparılmadan örneklendirilmiştir. Çalışmanın sonunda yer alan istatistiksel bilgilerde her sözcüğün kullanım sıklığının yer aldığı bir liste yer almaktadır. Bu istatistik verilere göre konu alanlarının dağılımını gösteren grafikler bulunmaktadır. Eserin sonunda metinlerin yazıçevrimi ve kaynakça ile madde başları dizini verilerek sözcüklerin yer aldığı başlıkları veya alt başlıkları bulma konusunda araştırmacılara yol gösterici olmaktadır. Ayrıca bu dizin ele alınan yazıtların söz varlığı ve sözcüklerin anlamları bakımından önem taşımaktadır. Yazarın verdiği bilgiye göre, Çalışmanın malzemesi olan on yazıtta 612 cins ad, 305 eylem adı, 218 özel ad belirlendi. Yazıtlarda 917 sözcük yer almaktadır. Bu rakam, özel adların da madde başı olmasıyla 1135 e ulaşmıştır. Madde başlarının sayısı, sözcükleri anlam katmanlarına göre sınıflandırdığımızda 1517 e çıkmıştır. Tekrarlanan sözcüklerle birlikte on yazıtın toplam söz varlığı 7726 dır. (s.421). Eserin sonuç bölümü çalışmanın tamamının gözden geçirilerek nicel verilerin niteliksel yorumlanmaları açısından ayrıca bir öneme sahiptir. 49 Erhan Aydın Orhon Yazıtları 50 çalışmasında Kültigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongin, Küli Çor yazıtlarının runik harfli şeklini, okunuşunu ve çevirisini vermesinin yanında Eski Türk yazıtlarının bulunuşu ve ilk çalışmalarla beraber yazıtların bulunduğu yerleri alt başlıklar altında detaylandırmıştır. Ayrıca Runik yazının özellikleri ve kaynağı konusunda da bilgiler sunmaktadır. Çalışma, kimi yanlış okumaların düzeltilmesi ile yeniden anlamlandırma çalışmaları bakımından güncel bir nitelik taşımaktadır. Kitabın sonunda ele alınan yazıtların sözlüğü bulunmaktadır. Sözlükte 947 madde başı yer almaktadır. Uygur Türkçesi Sözlükleri 47 Tekin, (2003), ss User, (2010) 49 Eserin tanıtımı için bakınız: Yıldız, (2010), ss Aydın, (2012)

9 ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 407 Von Gabain, Türkische Turfan Texte adlı metin yayımının ilk beş cildinden sonra gramer kitabının sonuna eklediği sözlüğü geliştirerek anılan yayımın VI. Cildine analitik indeks adıyla bir eski Türkçe sözlüğü koymuştur. 51 Sözlükte 2534 madde başı bulunmaktadır. Ahmet Caferoğluʿnun 1934 yılında Atatürk e sunduğu Uygur Sözlüğü o gün için sınırlı kaynaklardan yararlanılarak karşılaştırmalı bir sözlük biçiminde oluşturulmuştur. Sözlük önce üç bölüm halinde, birinci bölüm (A-K) 1934 te, ikinci bölüm (K-S) 1937 de, üçüncü bölüm (S-Z) 1938 de yayımlanmıştır. 52 Yazarın verdiği bilgiye göre eserin ilk biçiminde 3500 dolayında sözcük varken 1968 de söz varlığı yaklaşık iki katına yani 7500 e çıkarılmıştır. Caferoğlu, eseri hakkındaki umudunu şu sözlerle dile getirir: Şunu da burada hatırlatmak isterim ki, bu sözlük de Uygur Türkçesini bütünüyle toplayamamıştır. Eldeki yazma Uygur metinlerinin doğru ve dürüst yayımları ile ancak ileride bu iş de başarılmış olacaktır. Bu ise yeni Türk kuşağının en iyi ödevi olmalıdır. Ben başladım, onlar da bitirsinler. 53 Klaus Röhrborn, Uigurisches Wörterbuch Türkçe-Almanca bir sözlüktür. İlk fasikülü (a-agrıg) 1977 yılında ve altıncı fasikülü (ämgäksin-ärŋäk) 1998 de yayımlanmıştır. 54 Ölmez in verdiği bilgiye göre birinci fasikülün (1977) ön sözünde yazdığı gibi Klaus Röhrborn un Uigurisches Wörterbuch için ilk hazırlıkları 60 ların başlarına, hocası A. Von Gabain le canlı bir ilişki içinde olduğu döneme gider. İlk cildini a dan ä nın sonuna kadar fiil cildi olarak hazırladı. Bunu isim cildinin izlemesi ve bu cildin 2013 sonunda yayımlanması planlanmışsa da bu yayın henüz gerçekleşmemiştir. 55 Bu sözlük, Yüzyıllar arasında yazılmış Eski Uygur metinlerinin sözlüğüdür. 56 Röhrborn un eseri Türkçe sözlük hazırlamak için yalnızca Türkçe bilmenin yeterli olmadığını, Türkçenin bütün tarihsel ve güncel lehçelerini bilmenin yanında Türkçeyle ilişkisi bulunan bütün dünya dilleri hakkında bilgi sahibi olunması gerektiğini gösteren en başarılı örnek ve güçlü kanıtlardan biridir. Doç. Dr. İsmail Doğan danışmanlığında öğrencisi Zerrin Usta nın yaptığı Eski Uygur Türkçesinin Söz Varlığı adlı yüksek lisans tezine Doğan ın yaptığı ekleme ve düzenlemeler sonucunda ortaya çıkan çalışma, Caferoğlu nun sözlüğünü esas alarak Caferoğlu ndan sonra yayımlanan ve ulaşılabilen Eski Uygur eserlerinin taranması ve varsa doğrudan sözlük ve dizinleri gözden geçirilip yoksa metnin kendisini tarama yoluyla Caferoğlu nun Eski Uygur Türkçesinde mevcut 7500 madde başı alt maddeler hariç dolayına çıkarılmıştır. Bu eserde de Caferoğlu nun eserinde olduğu gibi madde başı olarak alınan sözcüklerin geçtiği 51 Bang - Gabain, (1931) 52 Caferoğlu, (1934); Caferoğlu, (1937); Caferoğlu, (1938); Eserin tanıtımı şuradadır: Sertkaya, (1968), ss Caferoğlu, (2011) 54 Röhrborn, ( ) 55 Laut-Ölmez, (1998), ss.11-13; Laut-Ölmez, (2012) (December 2013), ss ; Ölmez, (1994), ss Sertkaya, (1979), ss

10 408 Ceyda ADIYAMAN metinler, kısaltmalarla gösterilmiştir. Doğan, sözlüğün başında kökenbilimsel eksik ve yanlışlar bulunabileceğini özellikle belirtir. 57 Orhun-Uygur Türkçesi Sözlükleri Annemarie von Gabain in yukarıda Eski Türkçenin gramerleri ile ilgili bölümde tanıtılan gramerinin arkasında Türkçeye Ahmet Temir tarafından çevrilen ve 3473 madde başının bulunduğu bir sözlük yer almaktadır. Sözlük hem Orhun Türkçesi hem de Uygur Türkçesi metinlerine dayanmaktadır. Sözcüklerin Çin kaynaklı olanları Çin harfleriyle de verilmiştir. Sanskritçe sözcüklerin ise özgün biçimleri belirtilmiştir. 58 Karahanlı Türkçesi Sözlükleri Karahanlı Türkçesinin eldeki ilk gramer ve sözlüğü, Kaşgarlı Mahmut un Dîvânu Lugâti t-türk adlı eseridir. 59 Ramiz Asker yedi ayrı kaynağa göre DLT deki sözcük sayısını 7023 ile 9222 arasında vermekte ve alfabetik söz varlığını bu yedi kaynağa göre tablo biçiminde vermektedir. 60 Üşenmez ise DLT nin söz varlığını 5147 isim, 3477 fiil olmak üzere toplam 8624 olarak vermektedir. 61 Emek Üşenmez, Karahanlı Türkçesinin Sözlüğü adlı çalışmasını, dönemin dil verimlerinden Divânü Lügâti t- Türk, Kutadgu Bilig, Atebetü l-hakayık, Divân-ı Hikmet, Karahanlı Türkçesi İlk Kur an Tercümesi (Rylands Nüshası) adlı eserlerin dizin ve sözlüklerine dayanarak oluşturmuştur. 62 Sözlükte sözcüklerin anlamı ve yer aldığı eserin adı kısaltmasıyla verilmiş, geçtiği yer örneklendirilmemiştir. Sözlükte, yazarın verdiği bilgiye göre toplam sözcük sayısı madde başı olarak dur. Karahanlı Türkçesiyle yazılmış anılan eserlerdeki söz varlığı ise yazarın yaptığı sayımlara göre olarak belirlenmiştir. 63 Suat Ünlü, Karahanlı Türkçesi Sözlüğü adlı çalışmasında Divanü Lûgat-it-Türk, Kutadgu Bilig, Atebetü l-hakayık, Karahanlı Türkçesi Satır-Altı Kur an Tercümesi Türk ve İslam eserleri Müzesi No 73, Karahanlı Türkçesi Satır-Altı Kur an Tercümesi Rylands nüshasının söz varlıkları ele alınmıştır. Divan-ı Hikmet çalışmaya dahil edilmemiştir. Sözlüğün başında dönemin anılan eserleri ile ilgili kısa bilgiler verilmiş, sözlüğün hazırlanmasında dikkat edilen hususlar maddelenmiş, kaynakça ve kısaltmalar eklenmiştir. Sözlükte sözcüklerin anlamları, 57 Doğan-Usta, (2014), s Von Gabain, 1941 (2007), ss Tunç, (1972); Kaşgarlı, ( ); Kaşgarlı, ( ); Kaşgarlı, (2007); Kaşgarlı, (2008); Kaşgarlı, (2012); Kaşgarlı, (2014); Özönder (Ed.), (2008); Develi vd. (Yay.), (2011); Kalkışım (Ed.), 2008; Şavk vd. (Haz.), (2009) 60 Asker, (2009), ss.41-42; Aşçı, (2009), s Üşenmez, (2008), s Üşenmez, (2010) 63 Üşenmez, (2008), ss

11 ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 409 geçtiği eser adlarının kısaltması ve kullanıldığı yerlerden örnekler sunulmuştur. Arapça, Farsça, Moğolca, Sanskritçe gibi alıntı sözcükler belirtilmiştir. 64 Doğu ve Batı Türkçesi Kur an Tercümeleri Sözlüğü nde Doğu Türkçesi Kur an Tercümeleri nden Karahanlı Türkçesi Satır-Altı Kur an Tercümesi Türk ve İslam Eserleri Müzesi No 73, Anonim Kur an Tefsiri, Rylands Kur an Tercümesi, Harezm Türkçesi Kur an Tercümesi; Batı Türkçesinde Yapılmış Kur an Tercümelerinden Manisa Kur an Tercümesi, Bursa Kur an Tercümesi, Türk ve İslam Eserleri Müzesi No:40 ile Diğer Batı Türkçesi Kur an Tercümeleri Çalışmaları olarak sıraladığı çalışmaları esas alarak eserini hazırlamıştır. Yazar, anılan eserlerin nüshalarına, nüsha özelliklerine, çevirenine, çeviri tarihine, istinsah tarihi ve müstensihine, eserler üzerinde yapılan çalışmalara yer vermekle birlikte Kur an ın Tercümesi Meselesi, Kur an- Kerim in Türkçeye İlk Çevrilmesi konularına ve sözlük hazırlanırken uygulanan esaslara ilişkin bilgiler ile kaynakçayı sözlüğüne eklemiştir. Yazarın Giriş te verdiği bilgiye göre: Doğu Türkçesi dönemi ve Batı Türkçesi dönemine ait madde başı olarak 7522 Türkçe, 3132 Arapça, 498 Türkçe-Arapça, 542 Farsça, 203 Farsça-Türkçe, 8 Farsça-Arapça,, 8 Yunanca, 1 Rumca, 3 Sanskritçe, 14 Soğdça, 1 Moğolca, 2 Farsça-Arapça-Türkçe, 2 Tacikçe ve 77 özel ad ihtiva etmektedir. 65 Eserde toplam madde başı yer almaktadır (%37) diğer dillerden sözcük var iken 7522 (%63) Türkçe sözcük kullanılması Türk dilinin karşılıklar bulma konusunda gücünün ve yeteneğinin göstergesidir. Karahanlı Türkçesinin dinî terminolojide kullandığı sözcükleri göstermesi bakımından değerli bir kaynaktır. Orhun-Uygur-Karahanlı Türkçesi ya da Eski Türkçenin Genel Sözlükleri 1969 yılında Sovyet Türkolojisinin geldiği düzeyi yansıtan Eski Türkçenin Sözlüğü (ETS) 66 adlı eser alanın uzmanlarınca ortaklaşa hazırlanmış olması bakımından Caferoğlu, Clauson ve Röhrborn sözlüklerinden ayrılır. Eserin resmî yazarları olarak iç kapakta Nadelyaev, Nasilov, Tenişev ve Şerbak adlarının geçmesine karşılık sözlüğün giriş bölümünde esere katkıda bulunan pek çok Türkologun adı anılmaktadır. Örneğin sözlük metnini düzenleyenler şunlardır: T. A. Borovkova (l, n, r, v, z harfleri), L. V. Dimitriyeva (s harfi), A. A. Zurin (č, m, ž, ǯ harfleri), İ. V. Kormuşin (qa I qan-, qara I qaraqunaz), N. İ. Letyagina (qana- qar-iii, qarar qazuq II, š harfi, tur- tüpütlän-), V. M. Nadelyaev (a alplïq), D. M. Nasilov (alq- arqant, bod I büz, r harfi, qirza quzqaq, tür- tüzüš-), E. R Tenişev (ba- bïvalïq), L. YU. Tuguşeva (arqar I aǯuqluγ, d, δ harfleri, ta tapunluγ), 64 Ünlü, (2012) 65 Ünlü, (2012) 66 Nadelyaev-Nasilov-Tenişev-Şerbak, (1969)

12 410 Ceyda ADIYAMAN A. Şerbak (ä, e, f, g, γ, h, ħ, i, ï, j, k, o, ö, u, ü, χ harfleri) Sözlük düzeltmenleri olarak da şu uzmanların adı geçmektedir: V. M. Nadelyaev (alq- aǯuqluγ, b, č, d, δ harfleri), D. M. Nasilov (l, m, n, o, ö harfleri qa I qazuq II, r, s, š, tur- tüpütlän-), E. R. Tenişev (a alplıq, ä, e, f, g, γ, h, ħ, ı, i, j, k, harfleri), A. M Şerbak (p harfi, qirza quzqaq, ta tupunluγ, tür- tüzüš-). Sözlüğün bazı kısımlarının ilk düzeltmelerine İ. V. Kormuşin (čab- čiqar-) ve L. Yu. Tuguşeva (qirza- quzqaq) katkıda bulunmuşlardır. Değişik açılardan yaptıkları yardımlar nedeniyle L. G. Gertsenberg a, S. G. Klyaştorniy e, V. A. Livşits e, V. İ. Pankratov a, O. İ. Smirnova ya, S. Y. Yahontov a, ve Kaşgarlı Mahmut un sözlüğünden Türk folklor metinlerini tercüme eden K. F. Starkova ya teşekkür edilirken sözlüğü düzenleyen yazar grubu, SSCB Bilimler Akademisi üyesi A. N. Kononav ve dilbilimci Dr. E. V. Sevortyan a eleştiri ve düzeltmeleri dolayısıyla minnettarlıklarını bildirmişlerdir. Bu bilim adamlarının kapsamlı değerlendirmeleri ve değerli eleştirileri sözlüğün düzenlenmesinde çok yararlı olmuştur. Ayrıca Türk dili Profesörü V. V. Nasilov, Doç. Y. A. Guruşina ve Doç. S. A. Sokolov gibi öğretim üyeleri de sözlüğe ilişkin toplantılatrda görüşleriyle katkıda bulunmuşlardır. Eski Türkçe Sözlük metnindeki etimolojik incelemeler, alıntı sözlerin Sanskritçe ve Farsça ile ilgili etimolojisinin kontrolü ve son düzeltmeler L. G. Gertsenberg e, Tibetçe B. Pankratova ya ve Çince de S. Ye. Yahontov a aittir. ETS nin bütüncesi VII-XIII yy arasında Türkçe yazılmış eserlerde bulunan ve son 80 yıl içinde farklı ülkelerde basılan eserlerdeki söz varlığını içerir. Sözlükte coğrafî ve etnik adlar dahil olmak üzere e yakın söz ve deyim yer almaktadır. Sözlük yazarları bütünceyi yazı tipine göre beş gruba ayırmışlardır: Orhon-Yenisey yazıtları, Arap harfli metinler, Uygur harfli metinler, Maniheist metinler, Brahmi yazılı metinler. Eski Türkçe Sözlükte metinlerin diyalektolojik yansıtılmamıştır. Eski Türkçe Sözlüğü düzenleyenler sözcükleri açıklarken eski Türkçe metinlerin Rusça, Almanca, Fransızca, İngilizce ve Türkçe çevirilerini göz önünde bulundurmuşlardır. Martti Räsänen in sözlüğü 67 Türk dillerinin ilk etimoloji sözlüğüdür. 68 Sözlükte bir yandan art zamanlı olarak madde başı olan sözcüğün Eski Türkçeden Orta Türkçeye ve bugüne değin 67 Räsänen, (1969)

13 ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 411 aldığı biçimler verilirken öbür yandan da eş zamanlı olarak Ural-Altay dil grubuna mensup dillerdeki biçimi örneklendirilmiştir. Räsänen e bu çalışmasında Doerfer, Ligeti ve Poppe gibi sözlükçüler yardım etmiştir. Eserin dizinini Räsänen Macar Türkolog Kecskeméti ile birlikte hazırlamıştır. 69 Dizinde sırayla Türkçenin Çuvaş, Eski Bulgar, Yakut ve öbür lehçelerinin; Moğolca, Mançu-Tunguzca, Korece gibi Altay dillerinin; Fin, Lap, Mordven, Çeremiş, Votyak, Siryen, Ostyak, Vogul, Macar dilleri gibi Ural dillerinin; Sanskrit-Eski Hint, Eski ve Orta İran, Grek, Rus-Slav dilleri gibi Hint-Avrupa dilleri ile Hunca, Eski Asya, Kafkas, Sami, Çin, Tibet ve Japon dillerinin sözcükleri ayrı başlıklar altında listelenmiştir. Gerhard Doerfer in dört ciltlik Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen adlı eseri 70 kökenbilgisi açısından yılları arasında yazılan Yeni Farsça metinlerine dayanarak Yeni Farsçada ödünçlenilen Türkçe ve Moğolca sözcüklerle ilgili kökenbilgisel inceleme yapmak amacıyla kaleme alınmıştır. 71 Eren e göre Doerfer in anıtsal eseri büyük bir boşluğu doldurmuştur. 72 Türkçe ile Farsça arasındaki ilişkiler yaygın olarak sanıldığı gibi İslamlaşma ile başlamamıştır. Sogdca ve Eski Farsça dönemindeki ilişkiler geriye götürülürse İran-Turan ilişkilerinin ne denli köklü ve eski olduğu daha iyi ortaya çıkacaktır. Bu iki dil ve kültürün arasındaki alış verişler konusunda Doerfer in öncülüğünde başlayan çalışmalar son zamanlarda Yusuf Azmun ve Süer Eker tarafından sürdürülmektedir. Sir Gerard Clauson un An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish adlı sözlüğü 73 Türkolojinin en çok kullanılan sözlüklerinden biridir madde başı içeren sözlük her sayfada iki sütun olmak üzere 989 sayfadır. Eserin tek baskısı vardır. Sözlük, 13. yüzyıla kadarki Türk lehçelerinin söz varlığına dayanır. Clauson, bu lehçeleri runik ve Maniheist metinlerden oluşan Türkü, Turfan metinlerini ifade eden Uygur, Yenisey Yazıtlarını ifade eden Eski Kırgız, hem Türkü hem Uygur dillerine dayalı ve Karahanlı dönemi metinlerini ifade eden Hakani, Türkü lehçesinden gelişen Oğuz, Kıpçak, Kaşgarlı nın betimlediği Argu lehçesinin şiveleri olan Çiğil ve Kençek biçiminde sıralar. Sözlüğün ön sözünde Clauson, eserini hazırlarken kullandığı dil malzemesini bir yandan anılan lehçelere dayandırırken bir yandan da İbn-i Mühenna Lügati, Bedayiü l-lügat, Abuşka Lügati, Senglah, Lügat-i Çağatayî ve Türkî-i Osmanî, Mukaddimetü l Edeb, Kıssa-i Yusuf, Uygurca Oğuz Kağan Destanı, Muînü l-mürid, Hüsrev ü Şirin, Muhabbetname, Nehcü l-ferādis, Gülistan Tercümesi, Codex Cumanicus, Kitabü l-idrak li Lisani l-etrak, Kitabu Bulgati l Müştak fi Lügati t-türk ve l- Kıfçak, Et-Tuhfetü z-zekiyye fi Lügati t-türkiyye, El-Kavaninü l-külliye fi Zabti l-lügati t- Türkiyye, Ed-Dürretü l-muziyye fi Lügati t-türkiyye, Dede Korkut Kitabı, Tarama Sözlüğü, Radloff un karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü, Baskakov sözlüğü, Borovkov sözlüğü, 68 Ölmez, (1998), s ; krş. Vambery nin eski eserini saymayacak olursak, Räsänen in sözlüğü, Türk diyalektlerinin ilk bilimsel etimolojik sözlüğüdür. Eren, (1999), s. xııı 69 Räsänen-Kecskeméti, (1971), ss Doerfer, ( ) 71 İlk iki cildin tanıtımı şuradadır: Çağatay, (1967), ss ; aynı yazı: Çağatay, (2008), C.2, ss Eren, (1999), s.xvı 73 Clauson, (1972)

14 412 Ceyda ADIYAMAN Yudahin sözlüğü, Şemsettin Sami nin Kamus-ı Türki si, Caferoğlu, Doerfer, Brockelmann, von Gabain gibi yazarların eserlerini kapsayan geniş bir külliyatı taramıştır. Sözlüğün girdileri yani madde başları, dış bükümlü bir dil Arapçanın ünsüzlerden oluşan birli, ikili, üçlü söz köklerine benzer biçimde bir, iki, üç heceli sözcükleri Latince mon, dis ve tris sayılarıyla gösterir. Üçten fazla hecesi olanlar da tris durumunda gösterilmiştir. Bu düzenleme, sözlüğün kullanılmasını çok zorlaştırmaktadır. Bu nedenle Koçoğlu, sözlüğün girdi dizinini oluşturarak kullanımını kolaylaştırmıştır. 74 Dilaçar, eserin kökenbilgisi sözlüğü olmasına karşılık yazarın sık sık kökü karanlıktır, kök anlamı bilinmiyor biçimindeki yargılarından dolayı adına uygun olmaktan uzaklaştığını ve daha çok tarihsel sözlük niteliği kazandığını belirtir. Ancak bu eleştirisinin yanında sözlüğü, değerli bir tanıklar gömüsü diye niteleyerek övgüsünü de dile getirir. 75 Hasan Eren e göre de Clauson un eseri bizim etimolojik sözlüğümüz için değerli bir katkıdır. 76 Cengiz Alyılmaz Efrasiyap Gemalmaz danışmanlığında hazırladığı Eski Türkçenin Lügati adlı bitirme tezinde 77 kaynaklarını Orhon Abideleri, Uygur yazılı metinleri, Divanü Lügati t- Türk, Kutadgu Bilig, Atabetü l-hakayık olarak sıralamıştır. Lügatte, sözcüklerin yer aldığı kaynaklar kısaltmalarıyla belirtilmiş ancak Türkiye Türkçesinde birtakım ses değişiklikleriyle yaşamakta olan ve anlamı bilinen sözcüklere yer verilmemiştir. Daktilo ile yazılmış olmasına ve kimi sözcüklerin alınmamasına rağmen toplam 5005 adet madde başı yapılmıştır. Alyılmaz sonradan, Drevnetyurski Slovar ı esas alarak Köktürk, Uygur ve Karahanlı çevrelerinden oluşan Eski Türkçenin sözvarlığının düz ve ters dizimini de hazırlamıştır. 78 Marcel Erdal ın eseri 79 iki cilttir. OTWF nin korpusu yani söz varlığı açısından dayandığı bütünce Orhun, Uygur ve Karahanlı Türkçesi metinlerine dayanır. Yazar, daha önce yazdığı Grammar of Old Turkic in bir uzantısı ve zorunlu bir sonucu olarak bu çalışmayı yapmıştır. OTWF gerçekte genel anlamıyla bir sözlük değildir. Söz yapımı incelenirken örnek alınan sözcükler toplandığında ortaya bir sözlük çıkması dolayısıyla esere sözlük olarak bakılabilir. Yazar bütüncenin kapsadığı metinler yanında Clauson ın sözlüğüne ve Drevnetyursky Slovar a sık sık başvurur. Onlarda yer almayan sözcükleri bulup çıkarır ve onların yanlış çözümlemelerini düzeltmeye çalışır. Eserin ikinci cildinin sonunda (ss ) verilen dizin, incelenen söz varlığının sözlükbilgisel (leksikografik) genişliğini ortaya koymaktadır. 411 sayfalık birinci ciltte addan ad ve addan eylem yapımı kök ve yapım ekleri bakımından incelenmiş; ikinci ciltte ise addan eylem ve eylemden eylem yapımı incelenmiştir. Talat Tekin in de belirttiği gibi eser sözcüklerin anlam farklarına değil eklerin işlevlerine odaklandığı için işlevsel bir dilbilgisi çalışmasıdır. İncelenen eklerin işlevsel kategorilerinin belli başlıları şunlardır: küçültme ve okşamalıklar, pekiştirmeler, benzetmelikler, sınıflayıcılar, topluluk adları, renk adları ve türevleri, işlevsel ve yerel takılar, yokluk ve 74 Koçoğlu, (2006), ss Dilaçar, (1972), ss ; ayrıca bakınız: Ölmez, (1998), ss Eren, (1999), s.xıv 77 Alyılmaz, (1985) 78 Alyılmaz, (2004) 79 Erdal, (1991)

15 ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 413 olumsuzluk vb. gibi. 80 Yazarın işlevsel yaklaşımı ek ve köke ilişkin sesleri ve biçimleri belirlemede yeni ufuklar açmıştır. Gerek eserin kendisinde gerekse Tekin in tanıtma yazısında bu konuda pek çok örnek vardır. Daha önce anlam üzerinden yaklaşılarak yanlış anlamlandırılan öğren- ve erkek sözcüklerine ilişkin Erdal ın çözümlemeleri bu pek çok örnek arasından ufuk açıcı iki örnek olarak anılabilir. Talat Tekin eser hakkında yargısını şöyle belirtir: Marcel Erdal ın bu değerli çalışması son yıllarda Eski Türkçe araştırmalarına yapılmış büyük ve çok önemli bir katkıdır. Ben bu yapıtı baştan sona büyük bir ilgi ve zevkle okudum ve hiç şüphesiz ondan çok yararlandım. Erdal ın OTWF adlı yapıt gerek Türk dilbilimi araştırıcıları ve dilbilimciler gerekse bu bilim dalına ilgi duyan herkes için uzun süre en önemli ve en güvenilir bir başvuru kitabı olarak kalacaktır. 81 Ebülfez Amanoğlu Quliyev Eski Türk Onomastik Sözlüyü 82 adlı çalışmasında yer adları, kişi adları, ırmak adları, kavim adları, unvan adları, tanrı adları, gök cisimleri adları, bitki adları, hayvan adları gibi onomastik birimleri ETS de yer alan verileri kaynak alarak ve geçtiği yeri de alfabetik sıra ile belirterek vermiştir. SONUÇ Bu çalışmada Eski Türkçenin gramerleri bağlamında kronolojik olarak yedi eser incelenmiş ve tanıtılmıştır: 1. Radloff, Die Alttürkischen Inschriften der Mongolei-Grammatische Skizze der Alttürkischen Sprache 2. Von Gabain, Eski Türkçenin Grameri 3. Tekin, Orhon Türkçesi Grameri 4. Kononov, Grammatika Yazıka Tyurskih Runiçeskih Pamyatnikov 5. Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri 6. Erdal, A Grammar of Old Turkic 7. Eraslan, Eski Uygur Türkçesi Grameri Eski Türkçenin sözlükleri beş alt başlık altında tasnif edilmiş ve incelenmiştir: 1. Orhun Türkçesi Sözlükleri a. Radloff, Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, Zweite Lieferung: Die Denkmaler von Koscho-Zaidam, Glossar-Index und die Chinesische Inschriften b. Thomsen, Inscriptions de l Orkhon Déchiffrées 80 Tekin, (1993), ss ; eser hakkında Ölmez in de bir tanıtma ve inceleme yazısı vardır: Ölmez, (1997/1998), ss Tekin, (1993), s Quliyev, (1999)

16 414 Ceyda ADIYAMAN c. Orkun, Eski Türk Yazıtları d. Tekin, Orhon Yazıtları e. User, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları f. Aydın, Orhon Yazıtları 2. Uygur Türkçesi Sözlükleri a. Von Gabain, Analytischer Index zu den fünfersten Stücken der Türkischen Turfan-Texte b. Caferoğlu, Uygur Sözlüğü c. Röhrborn, Uigurisches Wörterbuch d. Doğan - Usta, Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı 3. Orhun-Uygur Türkçesi Sözlükleri a. von Gabain, Eski Türkçenin Grameri 4. Karahanlı Türkçesi Sözlükleri a. Kaşgarlı, Dîvânu Lugâti t-türk b. Üşenmez, Karahanlı Türkçesinin Sözlüğü c. Ünlü, Karahanlı Türkçesi Sözlüğü d. Ünlü, Doğu ve Batı Türkçesi Kur an Tercümeleri Sözlüğü 5. Orhun-Uygur-Karahanlı Türkçesi ya da Eski Türkçenin Genel Sözlükleri a. Nadelyaev vd., Eski Türkçenin Sözlüğü b. Räsänen, Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen c. Doerfer, Türkische und Mongolische Elemente im Neupersische d. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish e. Alyılmaz, Eski Türkçenin Lügati ve Eski Türkçenin Söz Varlığının Düz ve Ters Dizimi f. Erdal, Old Turkic Word Formation g. Amanoğlu, Eski Türk Onomastik Sözlüyü Eski Türkçenin gramerleri dilin dış tarihi konusunu genel olarak gözardı eden çalışmalardır. Bunların en büyük özelliği tarihsel ve betimsel olmalarıdır. Radloff tan beri bu gramerler ortografi, fonetik, morfoloji ve sentaks bölümlerini içermektedirler. Eski Türkçenin gramerleri, yazarlarının yetişme ve yönelişleri nedeniyle Avrupa gramer modelini izlemektedir. Latin, Alman ve Rus dillerinde sürdürülen bu gramer geleneği Eski Türkçenin gramerlerine de esas alınmıştır. Kaşgarlı Mahmud un eserinde ise Türkçe Arap dili gramer modeline göre incelenmiştir. Zamanla Ural-Altay modelinin öne çıkması ve Türkçenin gramerinin bu modele göre yazılması beklenmelidir.

17 ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 415 Gramer geleneğinde eksik bırakılan semantik ve etimolojik sorunlar sözlüklerde işlenmiştir. Eski Türkçenin sözlükleri pek çok dil alışverişine tanıklık ederler. Başlangıçta Orhonistik ve Uyguristik araştırmaları Ari kökeni bulma çabalarının yani aryanistiğin bir parçası olarak ortaya çıkmışken zamanla bağımsızlaşmıştır. Sözlükler bu bağımsızlaşmaya da tanıklık etmektedir. Eski Türkçenin söz varlığına ilişkin kökenbilgisi çalışmaları iki ayrı dünyanın çekişme alanıdır. Türkçedeki sözcükleri bir yandan Çinceye bağlama çabaları, bir yandan da Hint Avrupa dil grubunun ölmüş ya da yaşayan üyelerine bağlama çabaları Türkçenin iki dünya, yani uzak doğu ile batı arasında köprü oluşuna da kanıt gösterilebilir. Eski Türkçenin sözlükleri, İslamlaşma öncesi ödünçlemelerin İslamlaşma dönemi kadar önemli ve incelenmeye değer olduğunu da göstermektedir. Türkiyeli Türkologların gerek gramer gerekse sözlük yazımında öncelikle Alman geleneğini, Berlin okulunu izledikleri açıkça görülmektedir. Eski Türkçenin her alanında Radloff tan sonra Alman okulu damgasını vurmuştur. Bugün bu gelenekte yetişen Türkiyeli Türkologların Eski Türkçeye yeniden yönelmekte oldukları metin yayımlarından ve kökenbilgisi, tarih, sözlük, dizin çalışmalarından anlaşılmaktadır. Bu gelişmenin sonuçları da ortaya çıkmaktadır. Eski Türkçenin gramer ve sözlükleri gerçekte dilin yazım, ses, biçim, yapı, sözdizimi, kökenbilgisi ve anlambilgisi alanlarının içsel bağlantısını da gösterir. Türkoloji bir bütündür. Öyleyse bu bütünlüğe uygun biçimde Eski, Orta ve Yeni Türkçenin tarihsel grameri yazılmalıdır. Benzer biçimde hem Eski Türkçenin hem de sonraki dönemlerin sözlükleri birleştirilerek bütünleşik tarihsel Türkçe sözlük yazılmalıdır. İşte bu amaç doğrultusundaki çalışmalara bir envanter, gruplama, sıralama, tanıtma ve karşılaştırma bilgisi ve denemesi sunmak bu çalışmanın ana amacı olmuştur. KAYNAKLAR Akar Ali, (2005), Türk Dili Tarihi, İstanbul, Ötüken Yayınları Aksan Doğan, ( ), A. Von Gabain, Alttürkische Grammatik: 3. Baskı, 1974, TDAY Belleten, S: 131 Alyılmaz Cengiz, (1985), Eski Türkçenin Lügati, (Danışman: Efrasiyap Gemalmaz), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi TDE Böl. Bitirme Tezi Alyılmaz Cengiz, (2004), Eski Türkçenin Söz Varlığının Düz ve Ters Dizimi, Ankara, Kurmay Yayınları Asker Ramiz, (2009), Divanü Lügat-it-Türk İstatistikleri, Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi Bilgi Şöleni Bildirileri, Ankara, TDK Yayınları Aşçı Ufuk Deniz, (2009), Kaşgarlı Mahmud ve W. Radloff un Sözlükçülüğü, Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi Bilgi Şöleni Bildirileri, Mayıs 2008, Ankara, TDK Yayınları

18 416 Ceyda ADIYAMAN Ata Aysu, (2010), Moğol Fütuhatı ve Doğu-Batı Türk Yazı Dili Kavramları Üzerine, AÜ DTCF Türkoloji Dergisi, Cilt 17, S:1 Aydın Erhan, (2008), Türk Runik Kaynakçası, Çorum, KaraM Yayınları Aydın Erhan, (2009), Türk Runik Kaynakçası na Ek-I, Turkish Studies, Volume:4/8, Fall, Aydın Erhan, (2012), Orhon Yazıtları, Konya, Kömen Yayınları Balcı Mustafa, (2011), Orhun Yazıtları-Türkçedeki İlk Çalışmalar, Konya, Çizgi Kitabevi Bang W.- Gabain A. Von, (1931), Analytischer Index zu den fünfersten Stücken der Türkischen Turfan-Texte, Berlin, Prusya Bilimler Akademisi Berbercan Mehmet Turgut, (2014), Türk Yazı Dilinin Tarihi Dönemleri ve Orta Türkçenin Yeri Meselesi, Tarih Okulu Dergisi, Mart, Yıl 7, S:XVII Caferoğlu Ahmet, (2011), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara, TDK Yayınları Caferoğlu Ahmet, ( ), Uygur Sözlüğü, 1. Bölüm, A-K, 2. Bölüm, K-S, 3. Bölüm, S- Z, İstanbul: Burhaneddin Matbaası. Clark Lary, (1997), The Turkic Manichaean Literature, in Emerging From Darkness: Studies in The Recovery of Manichaean Sources, Nag Hammadi and Manihaean Studies: 43, Leiden-New York-Köln, Brill. Clauson Sir Gerard, (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish, Oxford, Clarendon Press Coşar A. Mevhibe- Güneş Bahadır, (2011a), Açıklamalı Bir Kaynakça Denemesi-I: Divânü Lugâti t-türk ve Kâşgarlı Mahmud Üzerine Yazılan Makaleler, Türkiyat Mecmuası, C. 21, Bahar 2011 Coşar A. Mevhibe- Güneş Bahadır, (2011b), Açıklamalı Bir Kaynakça Denemesi-II: Divânü Lugâti t-türk ve Kâşgarlı Mahmud Üzerine Yazılan Bildiriler, Türkiyat Mecmuası C.21, Güz 2011 Çağatay Saadet, (1943), A. von Gabain, Eski Türkçe Gramer: 1941, A.Ü. DTCF Dergisi, Mayıs- Haziran 1943, C.1, S:4 Çağatay Saadet, (1951), A. von Gabain, Eski Türkçenin Grameri: 1950, A.Ü. DTCF Dergisi, C.VIII, S: 4 Çağatay Saadet, (1967), Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen , TDAY Belleten Çağatay Saadet, (2008), Yayınlanmış Tüm Makaleleri, 100. Doğum Yıldönümüne Armağan, Yayına Hazırlayan: Aysu Ata, İstanbul, Ayaz Tahir Türkistan İdil-Ural Vakfı Yayınları, C.2 Çoban İsmail, (2013), Dr. Yong-Song Li ve Orhon Türkçesi Grameri Adlı Eserin Koreceye Tercümesi Üzerine, Teke Dergisi, S: 2/1 Demirel Ezgi - Nalbant M. Vefa, (2014), Divanü Lugati t- Türk Grameri-II Söz Dizimi, İstanbul, Bilgeoğuz Yayınları Develi Hayati- Kaçalin M. S. - Kıral F. - Ölmez M. - Çulha T. (Yayımlayanlar), (2011), Mahmûd al-kāşgarī nin Doğum Yıldönümü Dolayısıyla Uluslararası Dīvānu Lugāti t-turk Sempozyumu Bildirileri 5-7 Eylül 2008, İstanbul, İstanbul, Eren Yayıncılık Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi Dilaçar Agop, (1972), Yeni Yayınlar (Sir Gerard Clauson, 13. Yüzyıl Öncesi Türkçenin Kökenli Sözlüğü), TDAY-Belleten, S:13 Doerfer Gerhard, Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen Cilt I 1963; Cilt II 1965, Cilt III 1967, Cilt IV 1975, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag GMBH