BÖLGESEL GELİŞME ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU

Transkript

1 SEKİZİNCİ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI DPT: 2502 ÖİK: 523 BÖLGESEL GELİŞME ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU ANKARA NİSAN 2000

2 Ö N S Ö Z Devlet Planlama Teşkilatı nın Kuruluş ve Görevleri Hakkında 540 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname, İktisadi ve sosyal sektörlerde uzmanlık alanları ile ilgili konularda bilgi toplamak, araştırma yapmak, tedbirler geliştirmek ve önerilerde bulunmak amacıyla Devlet Planlama Teşkilatı na, Kalkınma Planı çalışmalarında yardımcı olmak, Plan hazırlıklarına daha geniş kesimlerin katkısını sağlamak ve ülkemizin bütün imkan ve kaynaklarını değerlendirmek üzere sürekli ve geçici Özel İhtisas Komisyonlarının kurulacağı hükmünü getirmektedir. Başbakanlığın 14 Ağustos 1999 tarih ve 1999/7 sayılı Genelgesi uyarınca kurulan Özel İhtisas Komisyonlarının hazırladığı raporlar, 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı hazırlık çalışmalarına ışık tutacak ve toplumun çeşitli kesimlerinin görüşlerini Plan a yansıtacaktır. Özel İhtisas Komisyonları çalışmalarını, 1999/7 sayılı Başbakanlık Genelgesi, tarih ve 5/1722 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulmuş olan tüzük ve Müsteşarlığımızca belirlenen Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Özel İhtisas Komisyonu Raporu genel çerçeveleri dikkate alınarak tamamlamışlardır. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı ile istikrar içinde büyümenin sağlanması, sanayileşmenin başarılması, uluslararası ticaretteki payımızın yükseltilmesi, piyasa ekonomisinin geliştirilmesi, ekonomide toplam verimliliğin arttırılması, sanayi ve hizmetler ağırlıklı bir istihdam yapısına ulaşılması, işsizliğin azaltılması, sağlık hizmetlerinde kalitenin yükseltilmesi, sosyal güvenliğin yaygınlaştırılması, sonuç olarak refah düzeyinin yükseltilmesi ve yaygınlaştırılması hedeflenmekte, ülkemizin hedefleri ile uyumlu olarak yeni bin yılda Avrupa Topluluğu ve dünya ile bütünleşme amaçlanmaktadır. 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı çalışmalarına toplumun tüm kesimlerinin katkısı, her sektörde toplam 98 Özel İhtisas Komisyonu kurularak sağlanmaya çalışılmıştır. Planların demokratik katılımcı niteliğini güçlendiren Özel İhtisas Komisyonları çalışmalarının dünya ile bütünleşen bir Türkiye hedefini gerçekleştireceğine olan inancımızla, konularında ülkemizin en yetişkin kişileri olan Komisyon Başkan ve Üyelerine, çalışmalara yaptıkları katkıları nedeniyle teşekkür eder, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nın ülkemize hayırlı olmasını dilerim.

3 ALT KOMİSYON RAPORLARININ İ Ç İ N D E K İ L E R Sayfa No SUNUŞ 1 BİRİNCİ BÖLÜM 6 BÖLGESEL GELİŞME STRATEJİLERİ ALT KOMİSYONU RAPORU 1. GİRİŞ Bölge Kavramı ve Geçirdiği Değişim Plan Bölge Belirleme Ölçütleri Bölge Alt Bölge Sınıflaması 9 2. BÖLGE PLANLAMA VE BÖLGESEL GELİŞME Planlama Hiyerarşisi ve Bölge Planlama Planlama Hiyerarşisi Bölge Planlama Yaklaşımları : Fransa ve İngiltere Örneği Yeni Ekonomik Düzen ve Bölge Planlamanın Yeni Verileri Yeni Ekonomik ve Toplumsal Gelişmeler Bölge Planlamada Yeni Gelişmeler TÜRKİYE DE BÖLGESEL GELİŞME VE BÖLGE PLANLAMA Mevcut Durum ve Sorunlar Mevcut Durum Sorunlar Ulusal Düzeyde Bölgesel Gelişme Yaklaşımların Değerlendirilmesi Planlı Dönem Öncesi Planlı Dönem Türkiye de Bölge Planlama Deneyimleri ÖZET VE ÖNERİLER Sorunlar, Kısıtlar, Fırsatlar VIII. BYKP nın İlke, Strateji ve Araçları Hakkında Öneriler 44 KAYNAKLAR 46 RAPOR İÇİNDEKİ TABLOLAR : TABLO : 1 Kitle ve Esnek Üretim Modelleri ve Mekansal Özellileri 17 TABLO : 2 Bölgesel Politikalarda Bazı Temel Değişiklikler 22 TABLO : 3 Kalkınma Planlarının Temel Özellikleri 25 i

4 Sayfa No İKİNCİ BÖLÜM KALKINMADA ÖNCELİKLİ YÖRELER POLİTİKALARI ALT KOMİSYONU RAPORU 1. KALKINMADA ÖNCELİKLİ YÖRE KAVRAMI KALKINMADA ÖNCELİKLİ YÖRELERİN TARİHÇESİ KALKINMA PLANLARINDA KALKINMADA ÖNCELİKLİ YÖRE POLİTİKALARI Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı YATIRIMLARDA DEVLET YARDIMLARI Olağanüstü Hal Bölgesinde ve Kalkınmada Öncelikli Yörelerde 4325 Sayılı Kanun Çerçevesinde Uygulanan Devlet Yardımları Gelir ve Kurumlar Vergisi İstisnası Çalışanlardan Kesilen Vergilerin Ertelenmesi İşletmelerde Vergi, Resim, Harç İstisnası Sigorta Primi İşveren Payları Bedelsiz Yatırım Yeri Tahsisi Yatırımlarda Devlet Yardımları Kararı Başlıca Destek Unsurları Gümrük Vergisi ve Toplu Konut İstisnası Yatırım İndirimi Katma Değer Vergisi İstisnası Vergi, Resim ve Harç İstisnası Enerji Desteği (99/12478 Sayılı Karar) Arsa Tahsisi (Bedelsiz Yatırım Yeri Tahsisi) Fon Kaynaklı Krediler İllerin Yöresel Dağılımı Gelişmiş Yöreler Normal Yöreler Kalkınmada Öncelikli Yöreler (49 İl, 2 İlçe) Olağanüstü Hal Bölgesi ve Dahil Mücavir İller Olağanüstü Hal Bölgesinde ve Kalkınmada Öncelikli Yörelerde İstihdamın Artırılması ve Yatırımların Teşvik Edilmesine Yönelik 4325 Sayılı Kanun Çerçevesinde Bakanlar Kurulu Kararı ile Belirlenen İller (11 İl) Küçük ve Orta Boy İşletmelerde (KOBİ) İlgili 99/12474 Sayılı Karar İle Acil Destek Kapsamında Belirlenen İller (33 İl) Gelişmiş Yörelerde Destek Unsurlarından Yararlanabilecek Yatırımlar DEĞERLENDİRME 71 ii

5 Sayfa No 6. ÖNERİLER Kırsal Ekonomi Sanayileşme ve Teşvikler Altyapı Eğitim Sağlık Personel Politikası ve Örgütlenme 74 RAPOR İÇİNDEKİ TABLOLAR TABLO : Döneminde Kalkınmada Öncelikli Yöreler Kapsamındaki İller 58 TABLO : 2 Devlet Yardımlarının Yöresel Mukayesesi 70 TABLO : 3 Kalkınmada Öncelikli İllerde Fiilen Üretim Yapan Sanayi Tesislerinin Bölgelere Göre Dağılımı (1998) 75 TABLO : 4 Kalkınmada Öncelikli İllerde Fiilen Üretim Yapan Sanayi Tesislerinin Bölgelere Göre Dağılımı (Özet Tablo) 76 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM PLAN BÖLGE VE ALT BÖLGELERİN TESBİTİ ALT KOMİSYONU RAPOR GİRİŞ Bölge Planlamasının Gerekleri Bölgesel Gelişme Bölge Planlaması Bölgesel Gelişmenin Aracı Olarak Bölge Planlama Bölge Sınırlarının Belirlenmesi / Değişen Bölge Kavramı Plan Bölge ve Alt Bölgeleri Plan-Bölge-Havza Bölge-Alt Bölgelerin Planlamasında Yaklaşımlar Türkiye de Bölge Planlama ve Sorunlar Havza Temellerine Dayalı Plan Bölgeler Bölge-Alt Bölge Tanımları ve Havza İlişkisi HAVZA ESASLI BÖLGE PLANLAMA YENİ GÜNDEM Havza Planlaması ve Havza Yönetimi Havza Bölge Planlaması için Bir Öneri Sürdürülebilirlik ve Havza Bölge Yaklaşımı Havza Ölçeğinde Planlama Örgütü Önerisi Ulusal Düzey Havza Bölge Düzeyi İlçeler Düzeyi Yerel Düzey 96 SONUÇ VE ÖNERİLER 96 KAYNAKLAR 100 i

6 RAPOR İÇİNDEKİ TABLOLAR : TABLO : 1 Havzalardaki Arıtılmayan Sanayi Atıklarının Deşarj Türlerine Göre Dağılımı. 90 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İL GELİŞME STRATEJİLERİ ALT KOMİSYONU RAPORU 103 GİRİŞ YÖNETSEL BİRİM OLARAK İL Merkezi Yönetimin Taşrada Örgütlenme Biçimleri-İl sistemi Türkiye de İl Sisteminin Gelişimi ve İllerin Bugünkü Durumu Planlı Kalkınma Sürecinde İl Yönetiminin İşlevselliği İl Sisteminin Yapısal Özellikleri ve Performans İlişkisi İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Düzeyleri İL GELİŞME PLANLAMASI ve stratejileri Planlama Alanı Bütünü Olarak İl İl Gelişme Planı Kavramı İl Gelişme Planları ile Fiziki Planlama İlişkisi İllerde Gelişme Planlaması ve Stratejilerinin Ülke Kalkınması Açısından Önemi İl Gelişimini Etkileyen Başlıca Faktörler ile İl Gelişim Stratejilerini Belirleyen Faktörler İl Gelişme Stratejilerinin Belirlenmesinde Uygulanacak Yöntem İl Gelişme Stratejilerinin Amaç ve Hedefleri İl Gelişme Stratejilerinin Unsurları İl Gelişme Stratejilerinin Aşamaları Uygulanabilir İl Gelişme Stratejileri İl Gelişme Planının Kapsamı İL GELİŞME PLANLAMASI İÇİN ÖRGÜTLENME İl Planlama ve Koordinasyon Müdürlükleri İl Planlama ve Koordinasyon Müdürlüklerinin Oluşumu ve Gelişimi İl Planlama ve Koordinasyon Müdürlükleri için Alınması Gereken Önlemler Örgütlenme Model Önerileri Kısa Dönemde Örgütlenme Modeli İlçeyi Esas Alan Örgütlenme Modeli Önerisi SORUNLAR VE ÖNERİLER Sorunlar Öneriler SONUÇ 136 KAYNAKLAR 139 ii

7 BEŞİNCİ BÖLÜM METROPOLİTEN ALANLAAR VE İSTANBUL İLİ KENTLEŞME STRATEJİLERİ ALT KOMİSYONU RAPORU GİRİŞ Gelişmiş ve Gelişmekte olan Ülkelerde Metropoller Türkiye de Metropoller Küreselleşme Bağlamında Metropoller Küreselleşme ve Metropoller Sürdürülebilir Kalkınma ve Metropoller Türkiye de metropoller ve planlama Türkiye de Metropoliten Alanlar, Sorun ve Potansiyeller Planlama Kademelenmesinde Metropoliten Alanlar ve Yasal Çerçeve istanbul için stratejiler İstanbul İli Temel Karakteristikleri Sorunlar İstanbul un Potansiyeli, Küreselleşme Kademelenmesindeki Yeri ve İstanbul İçin Stratejiler SONUÇ VE ÖNERİLER 173 ALTINCI BÖLÜM YENİ SANAYİ ODAKLARI VE GİRİŞİMCİLİK ORTAKLIKLAR ALT KOMİSYONU RAPORU GİRİŞ DÜNYADA YENİ SANAYİ ODAKLARI VE GİRİŞİMCİLİK- ORTAKLIKLAR Yeni Sanayi Odakları Girişimcilik-Ortaklıklar Yaklaşımları Ve Dünyadan Örnekler Kavram/ Tanımlar Girişimcilik Ve Bölgesel Gelişme Bölgesel Teşvik Tedbirleri Bölgesel Gelişme Ve Kalkınma Ajansları Kalkınma Ajansları: Amaç, Politika Ve İşlevleri Kalkınma Ajanslarının Değerlendirilmesi TÜRKİYE'DE YENİ SANAYİ ODAKLARI VE GİRİŞİMCİLİK-ORTAKLIKLAR 'li Yıllarda Yaşanan Dışa Açılma Süreci: Makro-Ekonomik Değişimler ve Mekansal yapılarda Beliren Farklılaşmalar İthal-İkame Politikasından Dışa Açık Büyüme Politikasına Geçiş GSYİH Serileri, Sanayi Ve Nüfus Göstergelerine Göre İllerin Son Yirmi Yıllık Performansının Değerlendirilmesi Türkiye'de Yeni Sanayi Odakları (YSO) Ve Girişimcilik-Ortaklıklar Örnekleri212 iii

8 Yeni Sanayi Odakları Örnekleri Denizli Gaziantep Eskişehir Çorum Kahramanmaraş Afyon Girişimcilik-Ortaklıklar Örnekleri GAP-Girişimci Destekleme Ve Yönlendirme Merkezleri (GİDEM) KOSGEB Zonguldak İş Geliştirme Merkezi (ZİGEM) KOSGEB Ortak Kullanım Atölyeleri/ Laboratuvarları (ORTKA/ORTLAB) Gaziantep Üniversite-Sanayi Araştırma Merkezi (GÜSAM) Gaziantep Serbest Bölgesi Kurucu Ve İşleticiliği A.Ş. (GASPAŞ) Ege Giyim Sanayi Ve Dış Ticaret A.Ş. (EGS) TÜRKİYE'DE YSO'LARIN OLUŞUM/ EVRİM SÜREÇLERİNDE BELİRLEYİCİ FAKTÖRLER Kamu (Merkezi İdare) Politikaları ve Uygulamaları Türkiye de Uygulanan Yatırım Teşvik Politikaları Türk Bankacılık Sisteminde Krediler Kamu İktisadi Teşekkülleri ve Uygulanan Politikalar Sanayi Altyapı Politikaları Küçük Sanayi Siteleri Organize Sanayi Bölgeleri KSS ve OSB'lere İlişkin Genel Bilgiler Teknopark, Teknoloji Merkezi, Yenilik Merkezleri ve Teknopolis Uygulamaları Sanayi Destek Birimleri Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) Türk Standartları Enstitüsü (TSE) İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (İGEME) Yerel Kurumlar, Sosyo-Kültürel Yapılar ve Yerel Potansiyeller DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER 263 KAYNAKLAR 267 RAPOR İÇİNDEKİ TABLOLAR Tablo l: Yıllara Göre İllerin Önemli Göstergeler İtibariyle İmalat Sanayi Payları 203 Tablo 2: İller İtibariyle İmalat Sanayi İşyerlerinin Cari ve Sabit Gelişme Hızları ile İllerin İmalat Sanayi (Türkiye) İçindeki Payları, Gayri Safı Yurtiçi Hasılaya Göre Gelişme Hızları, İl Payı ve Kişi Başına GSYH ($) 204 iv

9 Tablo 3: İllere ve Yıllara Göre İşyeri Sayılarının Toplam İmalat Sanayi İşyeri Sayısı İçindeki Payı (%) 205 Tablo 4: İmalat Sanayinin İllere, Yıllara ve Büyüklük Gruplarına Göre Dağılımı (%) 206 Tablo 5: İllere ve Yıllara Göre İllerin Katma Değerlerinin Toplam İmalat Sanayi Katma Değeri İçindeki Payı (%) 207 Tablo 6 : İllere ve Yıllara Göre İmalat Sanayinin Teknolojik Yapısı (%) 207 Tablo 7: İmalat Sanayinin İllere ve Sektörlere Göre Dağılımı (%) 208 Tablo 8: İmalat Sanayinin İllere ve Hukuki Durumuna Göre Dağılımı (%) 210 Tablo 9: Net Göç Hızları ve Göç Hızına Göre Türkiye Genelinde Sıralama 211 Tablo 10: Döneminde Toplam Teşvik Belgeli Yatırımlar. 236 Tablo 11: Kredi Kullanımında Türkiye Ortalaması Üzerinde Yeralan İller 239 Tablo 12: Kredi Kullanımında Türkiye Ortalaması Altında Yeralan İller 240 Tablo 13: İmalat Sanayinin Devlet ve Özel Sektör Ayırımında İşyeri Sayısı ve Katma Değer Payları (%) 243 Tablo 14: Küçük Sanayi Sitelerinin Dağılımına Ait Özet Bilgiler (Ocak2000) 246 Tablo 15 Organize Sanayi Bölgelerinin Dağılımına Ait Özel Bilgiler (Ocak 2000) 248 ISBN (basılı nüsha) ; (elektronik nüsha) Bu Çalışma Devlet Planlama Teşkilatının görüşlerini yansıtmaz. Sorumluluğu yazarına aittir. Yayın ve referans olarak kullanılması Devlet Planlama Teşkilatının iznini gerektirmez; İnternet adresi belirtilerek yayın ve referans olarak kullanılabilir. Bu e-kitap, adresindedir. Bu yayın 1000 adet basılmıştır. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyası üretilmiştir. v

10 BÖLGESEL GELİŞME ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU ANA PLANI ÖNSÖZ BÖLGESEL GELİŞME ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU ANA PLANI ALT KOMİSYON RAPORLARININ İÇİNDEKİLER ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU ÜYELERİ ALT KOMİSYONLARIN ÜYELERİ SUNUŞ BİRİNCİ BÖLÜM BÖLGESEL GELİŞME STRATEJİLERİ ALT KOMİSYONU RAPORU İKİNCİ BÖLÜM KALKINMADA ÖNCELİKLİ YÖRELER POLİTİKALARI ALT KOMİSYONU RAPORU ÜÇÜNCÜ BÖLÜM PLAN BÖLGE VE ALT-BÖLGELERİN TESBİTİ ALT KOMİSYONU RAPORU DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İL GELİŞME STRATEJİLERİ ALT KOMİSYONU RAPORU BEŞİNCİ BÖLÜM METROPOLİTEN ALANLAR VE İSTANBUL İLİ KENTLEŞME STRATEJİLERİ ALT KOMİSYONU RAPORU ALTINCI BÖLÜM YENİ SANAYİ ODAKLARI VE GİRİŞİMCİLİK-ORTAKLIKLAR ALT KOMİSYONU RAPORU SONUÇ VIII. PLAN İÇİN ÖNERİLER vi

11 BÖLGESEL GELİŞME ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU Komisyon Başkanı : Prof. Dr. Tayfur ÖZŞEN (Mersin Üniversitesi) Raportörler : Dr. Tüzin BAYCAN LEVENT (İstanbul Teknik Üniversitesi) Prof. Dr. Asaf VAROL (Fırat Üniversitesi) Ahmet ATEŞ (Sanayi ve Ticaret Bakanlığı) Gökmen ARGUN (Doğal Hayatı Koruma Derneği) Genel Koordinatör (DPT): Cemalettin KAYMAK Üyeler Şükrü AŞÇI Orhan AKKUŞ Erdoğan AKTAŞ Ebru ALASLAN Haluk ALATAN Yrd. Doç. Dr. Bilge Ulusoy ALPAY Selmin ALTIN Lütfi ALTUN Atilla ATAÇ Prof. Dr. Gündüz ATALIK Aynur ATAY Prof. Dr. Saliha AYDEMİR Prof. Dr. Şinasi AYDEMİR Halit BABALIK İbrahim BAKIR Dr. Ömer BAKIR Şaba BAŞCI Alper T.BAŞKAFA Gazi BAYKALER Mümtaz BAYRAM Doç. Dr. Metin BERBER Mehmet Ali BİLGİN GAP İdaresi Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Türk Mühendisleri ve Mimar Odaları Birliği Mimar Sinan Üniversitesi Devlet İstatistik Enstitüsü İstanbul Büyükşehir Belediyesi Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü İstanbul Teknik Üniversitesi GAP-GİDEM Karadeniz Teknik Üniversitesi Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Bakanlığı Selçuk Üniversitesi Sanayi ve Ticaret Bakanlığı KOSGEB-Denizli KÜGEM Çankırı Valiliği Kırsal ve Kentsel Gelişme Vakfı Karadeniz Teknik Üniversitesi Denizli-TOSYÖV vii

12 Prof. Dr. Güven BİLSEL Prof. Dr. İsmail BİRCAN Özer BOSTANOĞLU Sinan BÖLEK Sıdıka CANDOĞAN Koray ÇAKAN Kutlu ÇAKIR Şükran ÇULHAOĞLU Behiye Gül DELİKTAŞ Dr. Ahmet DEMİR Hayrettin DEMİRCAN Murat DİREN Prof. Dr. Vedia DÖKMECİ Mehmet ERGÜL Gülden ERKUT Selçuk ERİŞ Oya ERİŞEN Dr. Akın ERYOLDAŞ Salim FAKIOĞLU Mehmet GÜLCÜLER Ferhan GEZİCİ Prof. Dr. Tamer GÖK Meryem GÖKTÜRK Prof. Dr. Zekai GÖRGÜLÜ Pınar GÜRBÜZSEL Prof. Dr. Sümer GÜREL Esen GÜRSEL Hasan GÖKBEL Talip İMREN Bayram KANKAL Murat KARABİBER Üzeyir KARAKUŞ Prof. Dr. Aykut KARAMAN Sedat KARSLI Cemal KAVUKÇUOĞLU Doç. Dr. Güzin KAYA Erdal KAYAPINAR Serap KAYASU Kutluğ Bilgi KÖSEHAN Mustafa KÜÇÜKOĞLU Ali KILINÇARSLAN Kayseri Erciyes Üniversitesi DPT Bayındırlık ve İskan Bakanlığı İstanbul Büyükşehir Belediyesi Sağlık Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Gaziantep Sanayi Odası DPT Toplu Konut İdaresi Başkanlığı Toplu Konut İdaresi Başkanlığı Hazine Müsteşarlığı Eskişehir Büyükşehir Belediyesi İstanbul Teknik Üniversitesi Çevre Bakanlığı İstanbul Teknik Üniversitesi Gaziantep-KOSGEB Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Mimar Sinan Üniversitesi Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Mersin Üniversitesi Bölgesel Kalkınma Enstitüsü Yıldız Teknik Üniversitesi Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığı Mimar Sinan Üniversitesi Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği İçel Valiliği Denizcilik Müsteşarlığı Tüketici Hakları Derneği Kalkınma Bankası Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığı Mimar Sinan Üniversitesi Gaziantep-KOSGEB Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Mimar Sinan Üniversitesi Çevre Bakanlığı Orta Doğu Teknik Üniversitesi Bilkent Üniversitesi Çevre Bakanlığı Niğde Valiliği viii

13 Prof. Dr. Servet MUTLU Başkent Üniversitesi İkbal ORUNDAŞ Mardin Valiliği Vedat ÖZBİLEN GAP İdaresi Başkanlığı Mustafa ÖZCAN Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Mehmet ÖZÇİFT Osmaniye Valiliği Murat ÖZDEN Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yıldırım ÖZEL T. Kalkınma Bankası Tanyel ÖZELÇİ Gazi Üniversitesi Zekai ÖZER Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Tuncay ÖZGÜNEN Çukurova Üniversitesi Rektörlüğü Mehnur ÖZKANOĞLU Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Nurgül PAKSOY Orta Doğu Teknik Üniversitesi Ahmet PALAS Devlet İstatistik Enstitüsü Yrd. Doç. Dr. Bekir PARLAK Cumhuriyet Üniversitesi Mesut PEKTAŞ İstanbul Büyükşehir Belediyesi Dr. Melih PINARCIOĞLU Orta Doğu Teknik Üniversitesi Muhammet SAÇMA Orman Bakanlığı Deniz SARIÖZ Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu Cansen SAYILGAN Mersin Büyükşehir Belediyesi Didem SEZER Devlet İstatistik Enstitüsü Ahmet SİNKİL Denizli-KOSGEB Nüvit SOYLU Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Belma SUNAR Devlet İstatistik Enstitüsü Dr. Serdar ŞAHİNKAYA T. Kalkınma Bankası Coşar ŞARER Tüketici Hakları Derneği Mustafa ŞEN Orta Doğu Teknik Üniversitesi Bülent ŞIVGIN KOSGEB Fatima TARPİŞ Devlet İstatistik Enstitüsü Enver TAŞTI Devlet İstatistik Enstitüsü Dr. Arif Nuri TUÇ Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği Berrin UYANIK İçişleri Bakanlığı A. Betül UYAR Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği İ. Hakkı ÜÇER Ordu Valiliği Ümmühan YOKUŞ Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Sevim YALÇIN İhracaatı Geliştirme Merkezi Yakup YAMAN Ankara Valiliği Enver YELKEN Denizcilik Müsteşarlığı Hami YILDIRIM Selçuk Üniversitesi Bülent Yılmaz YOLCU Kırıkkale Valiliği Dr. Eren YÜRÜDÜR Atatürk Üniversitesi Hatice YÜZER Bayındırlık ve İskan Bakanlığı ix

14 ALT KOMİSYONLAR VE ÜYELERİ 1. BÖLGESEL GELİŞME STRATEJİLERİ ALT KOMİSYONU Başkan : Prof. Dr. Saliha E. AYDEMİR (Karadeniz Teknik Üniversitesi) Raportör : Doç. Dr. Metin BERBER (Karadeniz Teknik Üniversitesi) Koordinatör (DPT): İlgen ŞERİFEKEN Üyeler Mehnur ÖZKAN Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Prof. Dr. Sümer GÜREL Mimar Sinan Üniversitesi Dr. Nüvit SOYLU Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Lütfi ALTUN İstanbul Büyükşehir Belediyesi Mesut PEKTAŞ İstanbul Büyükşehir Belediyesi Sinan BÖLEK İstanbul Büyükşehir Belediyesi Murat DİREN Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Fatima TARPİŞ Devlet İstatistik Enstitüsü Metin BERBER Karadeniz Teknik Üniversitesi Coşar ŞARER Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Vedat ÖZBİLEN GAP İdaresi Dr. Özer BOSTANOĞLU Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Atilla ATAÇ Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Doç. Dr. Güzin KAYA Mimar Sinan Üniversitesi Dr. A. Nuri TUÇ Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği Asaf VAROL Fırat Üniversitesi Oya ERİŞEN Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği x

15 2. KALKINMADA ÖNCELİKLİ YÖRE POLİTİKALARI ALT KOMİSYONU Başkan : Prof. Dr. Servet MUTLU (Başkent Üniversitesi) Raportör : İkbal ORUNDAŞ (Mardin Valiliği) Koordinatör (DPT) : Cemil Kutbay ULUĞ Üyeler Muhammet SAÇMA Orman Bakanlığı Bayram KANKAL Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Mümtaz BAYRAM Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Coşan ŞARER Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Mehmet GÜLCÜLER Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Dr. Eren YÜRÜDÜR Atatürk Üniversitesi Sıdıka CANDOĞAN Sağlık Bakanlığı 3. PLAN BÖLGE VE ALT BÖLGELERİN TESBİTİ ALT KOMİSYONU Başkan : Prof. Dr. Şinasi AYDEMİR (Karadeniz Teknik Üniversitesi) Raportör : Dr. İbrahim BAKIR (Selçuk Üniversitesi) Koordinatör (DPT) : Bahar BAHTİYAR Üyeler Prof. Dr. Gündüz ATALIK Bölge Bilimleri Derneği Prof. Dr. Güven BİLSEL Erciyes Üniversitesi Dr. Ahmet DEMİR Türkiye Kalkınma Bankası Dr. Serdar ŞAHİNKAYA Türkiye Kalkınma Bankası Şükrü AŞÇI GAP İdaresi Ferhan GEZİCİ Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Doç. Dr. Gülden ERKUT İstanbul Teknik Üniversitesi xi

16 4. İL GELİŞME STRATEJİ VE POLİTİKALARI ALT KOMİSYONU Başkan : Prof. Dr. Şinasi AYDEMİR (Karadeniz Teknik Üniversitesi) Raportör : Yakup YAMAN (Ankara Valiliği) Koordinatör (DPT) : Yasin CERAN Üyeler Mehmet ÖZÇİFTOsmaniye Valiliği Dr. Akın ERYOLDAŞ Mimar Sinan Üniversitesi Hatice YÜZER Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Gazi BAYKALER Çankırı Valiliği İkbal ORUNDAŞ Mardin Valiliği Berrin UYANIK İçişleri Bakanlığı Prof. Dr. Güven BİLSEL Kayseri Erciyes Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Bekir PARLAK Cumhuriyet Üniversitesi Haluk ALATAN Orta Doğu Teknik Üniversitesi Orhan AKKUŞ Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Ahmet ATEŞ Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Cemal KAVUKÇUOĞLU Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Serdar ŞAHİNKAYA Türkiye Kalkınma Bankası Ahmet DEMİR Türkiye Kalkınma Bankası Mehmet ERGUNÇevre Bakanlığı Mustafa KÜÇÜKOĞLU Çevre Bakanlığı Talip İMREN Denizcilik Müsteşarlığı Enver YELKEN Denizcilik Müsteşarlığı xii

17 5. METROPOL ALANLAR VE İSTANBUL KENT STRATEJİLERİ ALT KOMİSYONU Başkan Raportörler : Prof Dr. Aykut KARAMAN (Mimar Sinan Üniversitesi) : Sinan BÖLEK (İstanbul Büyükşehir Belediyesi) Dr. Tüzin BAYCAN LEVENT (İstanbul Teknik Üniversitesi) Koordinatör (DPT): Erdoğan SATILMIŞ Taner KAVASOĞLU Üyeler Gökmen ARGUN Doğal Hayatı Koruma Derneği Gül DELİKTAŞ Toplu Konut İdaresi Hami YILDIRIMSelçuk Üniversitesi Erdal KAYAPINAR Çevre Bakanlığı Lütfi ALTUN İstanbul Büyükşehir Belediyesi Mesut PEKTAŞ İstanbul Büyükşehir Belediyesi Murat DİREN Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Ebru ALASLAN Bayındırlık Bakanlığı Koray ÇAKAN Bayındırlık Bakanlığı Yrd. Doç. Dr. Bilge Ulusay ALPAY Mimar Sinan Üniversitesi Şebnem YÜZER İstanbul Büyükşehir Belediyesi xiii

18 6. YENİ SANAYİ ODAKLARI VE GİRİŞİMCİLİK VE ORTAKLIKLAR ALT KOMİSYONU Başkan Raportör Koordinatör (DPT) : Vedat ÖZBİLEN : Deniz SARIÖZ : Metin ÖZASLAN Ali SABUNCU Üyeler Mustafa ŞEN Orta Doğu Teknik Üniversitesi Bayram KANKAL Tüketici Hakları Derneği Prof. Dr. İsmail BİRCAN DPT İkbal ORUNDAŞ Mardin Valiliği Üzeyir KARAKUŞ Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığı Alper T. BAŞKAFA Denizli-KOSGEB Dr. Melih PINARCIOĞLU Orta Doğu Teknik Üniversitesi Üzeyir KARAKUŞ Devlet İstatistik Enstitüsü Meryem GÖKTÜRK KOSGEB Bülent ŞIVGIN KOSGEB Ümmühan YOKUŞ Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Şaba BAŞÇI Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Didem SEZER Devlet İstatistik Enstitüsü Enver TAŞTI Devlet İstatistik Enstitüsü Selmin ALTIN Devlet İstatistik Enstitüsü Ahmet PALAS Devlet İstatistik Enstitüsü Pınar GÜRBÜZSEL Devlet İstatistik Enstitüsü Belma SUNAR Devlet İstatistik Enstitüsü Tanyel ÖZELÇİ Gazi Üniversitesi Aynur ATAY GAP-GİDEM Kutlu ÇAKIR Gaziantep Sanayi Odası Mustafa ÖZCAN Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Mehmet Ali BİLGİN Denizli-TOSYÖV Kutlu Bilge KÖSEHAN Bilkent Üniversitesi Öğrenci Konseyi Nurgül PAKSOY Orta Doğu Teknik Üniversitesi Murat KARABİBER Türkiye Kalkınma Bankası Sevim YALÇIN İhracatı Geliştirme Merkezi Selçuk ERİŞ Gaziantep-KOSGEB Sedat KARSLI Gaziantep-KOSGEB Ahmet SİNKİL Denizli-KOSGEB xiv

19 SUNUŞ 1

20 SUNUŞ Özel İhtisas Komisyonumuz un ilk toplantısı, 18 Kasım 1999 tarihinde yapılmış, DPT Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürü Sayın İsmail SARICA nın açılış konuşması ile çalışmalara başlanılmış, 14 Ağustos 1999 tarihli Resmi Gazete de yayımlanan ve özel ihtisas komisyonlarını oluşturan Başbakanlık Genelgesi nde yer alan ilkeler göz önünde tutularak ve adı geçen Genel Müdürlüğün önerileri doğrultusunda, altı alt komisyon halinde çalışmaların yürütülmesi kararlaştırılmış ve aşağıdaki alt komisyonlar kurulmuştur. 1. Bölgesel Gelişme Stratejileri 2. Kalkınmada Öncelikli Yöreler Politikaları 3. Plan Bölge ve Alt Bölgelerin Tespiti 4. İl Gelişme Stratejileri 5. Metropoliten alanlar ve İstanbul İli Kentleşme Stratejileri 6. Yeni Sanayi Odakları ve Girişimcilik-Ortaklıklar Belirlenen çalışma yöntemine göre, alt komisyonlarda görev alınması, gönüllülük ilkesine göre gerçekleştirilmiş ve 31 Aralık 1999 tarihine kadar taslak alt komisyon raporlarının tamamlanması ve hazırlanacak raporların, Özel İhtisas Komisyonunun bir kaç gün sürecek final toplantılarında değerlendirilmesi ve ana raporun oluşturulması kararlaştırılmıştır. Alt Komisyon çalışmalarına 107 üye aktif olarak katılmışlardır. İlk toplantıda alınan karar gereğince ve Mersin Üniversitesi Rektörü Sayın Prof. Dr. Uğur ORAL ın sağladığı olanakla, final toplantıları Mersin de, Mersin Üniversitesi nin Tece Kampüsü nde Ocak 2000 tarihlerinde gerçekleşmiştir. 14 Ocak 1999 Cuma günü Saat 10 da yapılan açılış oturumuna İçel Valisi Sayın Şenol ENGİN ve Mersin Üniversitesi Rektör Vekili Sayın Prof. Dr. Tamer GÖK de katılmışlardır. Sayın Vali, bölgesel gelişme ve il gelişme stratejileri konusunda görüşlerini dile getirmiştir. DPT Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürü Sayın İsmail SARICA tüm çalışmalara katılmış, yaptığı açıklamalarla komisyonumuza değerli katkılarda bulunmuştur. Mersin Toplantısı iki aşamalı olarak gerçekleştirilmiştir. Birinci aşamada, alt komisyonlar kendi içlerinde toplanarak raporlarının son bir kez gözden geçirmişler ve özellikle Sekizinci Planda yer almasını gerekli gördükleri hususları özet birer rapor halinde belirlemişlerdir. İkinci aşamada ise, alt komisyon raporları üzerinde son değerlendirmeler yapılmış ve Özel İhtisas Komisyonumuzun üzerinde mutabık kaldığı hususlar belirlenmeye çalışılmıştır. 2

21 Takdir edileceği gibi, özel ihtisas komisyonları çok sayıda ve çeşitli kuruluşlardan gelen üyelerden oluşmaktadır. Bu nedenle komisyon çalışmalarında farklı görüş ve önerilerin belirtilmesi ve bunların alt komisyon raporlarında yer alması doğaldır. Önemli olan, özellikle Türkiye Cumhuriyeti nin yüzüncü yıldönümünü kutlayacağımız 2023 yılı hedef alınarak, uygulanması gereken ana stratejilerin, politikaların ve önlemlerin sağlıklı bir şekilde belirlenebilmesi için gerekli bilgi ve öneri aktarımının sağlanabilmesidir. Başbakanlık Genelgesi nde belirtilen hususlar ışığında, dünyadaki ve ülkemizdeki gelişmeler değerlendirilirken, günümüzde devletlerin başarısının büyük ölçüde küresel dinamiklere uyum sağlayabilmelerine ve onların ulusal hedeflerini gerçekleştirmede kullanabilmelerine bağlı olduğu, ülkemizin uluslararası alanda güçlü bir yer alabilmek için, gelişmiş ülkelerin de uyguladığı gibi, ulusal çıkarları koruyan politika ve politika araçlarını geliştirmesi gerekliliği sürekli olarak göz önünde tutulmuştur. Özel İhtisas Komisyonumuz, yaptığı değerlendirmeler sonucunda, aşağıda belirtilen konularda görüş birliğine ulaşmış bulunmaktadır: 1. Türk Kalkınma Plancılığının en önemli eksikliklerinden birisi, mekan boyutunun gerektiği biçimde planlama süreci içinde göz önünde tutulmamasıdır. Bu eksikliğin giderilmesi için sosyo-ekonomik planlamanın yanı sıra, Ülke Düzenleme yaklaşımının benimsenmesi, kalkınmanın mekana yansıtılması için, en üst düzeyde gereken önlemleri alacak ve uygulamayı yönlendirecek bir kurumsal yapı oluşturulması sağlanmalıdır. 2. Mekansal açıdan ana basamakları ülkesel, bölgesel ve yerel planlama olan planlama hiyerarşisi, bu üç boyutun kendi içindeki basamaklanmalar ve birbirleriyle bağlantı ve ilişkileri de göz önünde tutularak oluşturulmalıdır. 3. Bölgesel gelişme planları, ülkemizin tüm bölgelerini kapsayacak biçimde yapılmalıdır. Konuya parçacıl değil, bütüncül bir biçimde yaklaşılmalıdır. Bunun için plan bölgeleri, fonksiyonel bölge anlayışına dayalı olarak, tüm ülkeyi kapsayacak biçimde belirlenmeli, bu saptamalar sırasında, daha önceki çalışmalarda da göz önünde tutulan havzalar konusuna, sürdürülebilir kalkınma ve çevre sorunları konularındaki gelişmeler de göz önünde tutularak önem verilmelidir. Plan bölge ve havza bölge yaklaşımları birbirine karşıt değil, birbirini fonksiyonel bölge yaklaşımı içinde tamamlayıcı nitelikte kabul edilmelidir. 4. Yerel planlama düzeyinde il, en geniş alan ve en üst basamak olarak ortaya çıkmakta, il gelişme planlaması bir yandan ülkesel ve bölgesel planlama, öte yandan il içinde yer alan yerel yönetimlerin, planlama çalışmalarının bütünleştirilmesi açılarından gerekli bir basamak olarak önem kazanmaktadır. Özellikle ilçe, kent, belde ve kırsal 3

22 alan planlamalarının da etkinleştirilmesi açısından il gelişme planlaması nın metodolojik ve kurumsal, gerekli tüm önlemler önceden alınarak bütün illerde uygulamaya konulması sağlanmalıdır. 5. İl gelişme planlamasının başarısı açısından, il den sonra ülkemizdeki ikinci mülki yönetim basamağı olan ve ayrıca temel kalkınma birimi olarak kabul edilmesi gereken ilçe nin de, ilçe gelişme planları yoluyla, özellikle kırsal planlama boyutunda etkinleştirilmesi açısından ele alınması ve il dekine benzer ve onu destekleyen biçimde düzenlenmesi gerçekleştirilmelidir. 6. Planlama hiyerarşisi içinde yer alan tüm basamaklar ve plan türleri açısından aşağıdan-yukarıya, yukarıdan-aşağıya doğru işleyen, demokratik, katılımcı planlama anlayış ve uygulaması temel ilke olarak kabul edilmeli, planlama kültürü ve disiplininin, devlet ve toplum yaşamının her düzeyinde yerleştirilmesi ve geliştirilmesi için gerekli tüm önlemler alınmalıdır. Bu bağlamda, demokratik siyasal kültür çerçevesinde, gerekli planlama kararları alındıktan sonra, siyasal nedenlerle, plan uygulamalarında, plandan sapmaları önleyecek bir anlayış ve uygulama düzeni gerçekleştirilmelidir. 7. Oluşturulması önerilen planlama sistemi, ancak gerekli kurumsal dayanakların oluşturulması ile yaşama geçirilebilir. Bu amaçla; a) Merkezde Ülke Düzenleme den sorumlu olacak ve olumsuz siyasal etkilerin yansıtılamayacağı yeni bir kurum oluşturulmalıdır. b) Devlet Planlama Teşkilatı, yasal düzenlemeler çerçevesinde oluşturulacak ve tüm ülkeyi kapsayacak plan bölgelerinin merkezindeki illerde, bölgesel gelişme planlaması çalışmalarını yürütecek birer teknik birim kurmalıdır. c) Ayrıca plan bölgeleri içindeki iller arasında planlama ve uygulama çalışmaları sırasında eşgüdüm sağlamak üzere, bölge merkezindeki il valilerine eşgüdümcü vali görev ve yetkileri verilmelidir. d) Yine bölgesel düzeyde, katılımı sağlamak üzere; kamu kuruluşlarının, yerel yönetimlerin ve sivil toplum örgütlerinin üyesi olacağı ve eşgüdümcü valinin başkanlığında toplanacak planlama danışma kurulları oluşturulmalıdır. e) İl Gelişme Planlaması çalışmalarının başarıya ulaşabilmesi için Valilikler bünyesinde oluşturulan, ancak hedeflenen gelişme düzeyine halen ulaşamamış bulunan İl Planlama ve Koordinasyon Müdürlükleri, uzman personelle desteklenmeli, oluşturulmuş bulunan uzmanlık kariyeri nin işletilmesi sağlanmalı, bu personelin statüsü, özellikle ücret rejimi Devlet Planlama Uzman ve Uzman Yardımcılarının durumu esas alınarak, meslekte kalıcılığı özendirecek düzeye çıkarılmalı ve bunu sağlayacak yasal ve yönetsel düzenlemeler gerçekleştirilmelidir. 4