ISSN SERİ B CİLT 47 SAYı ORMAN FAKULTESI DERGISI

Transkript

1 ISSN SERİ B CİLT 47 SAYı İSTANBUL ÜNİvERSİTESİ ORMAN FAKULTESI.. DERGISI

2 DACLIK ARAZİDE ORMAN TRANSPORT PLANLARıNıN ÖNEMİ VE ETKİLERİ Ar. Gör. Murat DEMİRI) Kısa Özet Orman ürünlernn taşınması çn mutlaka br orman yol şebeke ve transport planına htyaç duyulmaktadır. Orman alanlarının genellkle zor arazler üzernde bulunması bu planların önemn daha da arttırmaktadır. Bu makalede, dağlık arazde orman transport planlarının önem ve etkler ncelenmeye çalışılmıştır. ı. GİRİş Blndğ gb dağlık bölgelerde, yerleşm merkezlernden uzakta ve zor arazler üzernde bulunan ormanıarın şletmeye açılması büyük ölçüde taşıma mkanlarının etks altında bulunmaktadır. Ormanıardan devamlı şeklde yararlanma, onların korunması ve dolaylı faydalarının toplumun yararlanmasına sunulması, herşeyden önce bu ormanıarın en y şeklde düzenlenmş yol şebeke ve transport planının yapılmış olmasına bağlıdır. Bu bölgelerdek ormanıardan ekonomk olarak yararlanma yanında ormanıarın koruyucu yönden etksnn düzenlenmes ve yenden gençleştrlmes mkanları büyük ölçüde transport problem le lgl bulunmaktadır. Dolayısıyla transport metodlarının gelştrlmes ve masraflarının ucuzlatılması dağlık bölgelerdek ormancılığın en öneml steklernden brsdr. Burada stenen ormandan elde edlen ürünlern pazara nakl süresn azaltmak, böylece verm mkanlarını gelştrmek ve seçlecek uygun yöntemlerle ekonomk olarak mevcut meşçere ve ürünlern zarar görmesn önlemektr. Değşk yetşme ortamlarında yer alan ormarılar, farklı araz şekller ve toprak çeştlerne sahp bulunmaktadır. Dolayısıyla değşk araz şartlarında yer alan ormanıarın şletmeye açılması brbrnden farklı çözüm yollarını gerekl kılmaktadır. Bu nedenle orman yol şebekes mevcut olan ormanın tal naklyatını düzenleyecek br transport planına htyaç duymaktadır. Ormanıarın etkn br şeklde şletmeye açılablmes, bell faktörler gözönüne alarak düzenlenen bell yoğunluktak orman yolu şebekes üzernde kamyonlarla yapılan ve bu yolların kenarına kadar getrlerek orman ürünlernn taşınmasını amaçlayan br sekonder transport planı (ana naklyat planı, orman yol şebeke planı) düzenlenrken br taraftan da keslp kütüğü dbnde ) ı.u Orman Fakültes Orman İnşaatı ve Transportu Anablm Dalı Yayın Komsyonuru Sunulduğu Tarh: 03.0'.1999

3 50 MURAT DEMİR hazırlanmış durumdak ürünlern, bu yolların kenarına kadar taşınmasını sağlayacak ve genellkle sürütme şertler, sürütme yolları ve vnçl hava hatlarından oluşan transport planlarının (tal naklyat planı, bölmeden çıkarma planı, prmer transport planı) yapılmasına gerek bulunmaktadır. 2. ORMAN TRANSPORT PLANLAMASININ ESASLARI Bugün uygulamada kısaca Transport Planlaması (Prmer Transport Planı) şeklnde fade edlen bölmeden çıkarma veya tal naklyat planlaması, ormancılık üretm çalışmalarında mekanzasyonun yaygınlaşması le brlkte son yıllarda gderek büyük önem kazanmıştır. Bu planlar üretm yapılacak her meşçere çn mevcut araz koşullarına göre her yerde uygulanablecek şeklde değl, o bölgeye yönelk en ekonomk sonucu verecek şeklde gerçekleşmes gerekmektedr. Prmer transport, bölmeden çıkarma veya sürütme olarak smlendrlen bu çalışma, ormancılıkta taşımanın en güç ve masraflı bölümünü oluşturmaktadır. Brm uzunluk çn tal naklyat masrafı, aynı uzunluk çn kamyon la naklyatın katı daha yüksek olduğundan ekonomk br çözüm, bu naklyatın çok y br şeklde planlanması le sağlanablmektedr. Üretmn sözkonusu olduğu br ormanda tal naklyatın yapılmasına mkan veren transport tesslernn (sürütme şertler, sürütme yolları vb.) yapımı le taşıtlarından (traktör, kablo hat vb.) yararlanmanın en rasyonel br şeklde düzenlenmesn sağlamak amacıyla yapılan çalışmaların tümüne Transport Planlaması adı verlmektedr. Tal naklyatın mevcut araz şartlarında eldek mevcut mkanlarla en ekonomk şeklde gerçekleştrlmes ancak dkkatle düzenlenmş br transport planı le sağlanablmektedr (Şekl I). Bu amaçla düz ve az eğml arazde (% 25-30) tarım ve orman traktörlernn gdş gelşne elverşl sadece üzerndek ağaçların keslp çıkarılarak elde edlen sürütme şertler veya traktör yolları sözkonusu olmaktadır. Buna karşılık dağlık arazde çalışma şartlarının güç olması nedenyle % / /~S-70 - Tanm traktorl - Kamyon Yolu - Kamyon Yolu (Vmçle Çekm) - Sl.rütme Yolu - Kısa Mesafel - Traktör Vınc VmçlHava Hattı j~ ;:: 1 8 J~ 400 m J tl- SOO m ~ 500 m r Jr Şekl : Araz eğm le bölmeden çıkarma yöntem lşks

4 DAGLIK ARAZİDE ORMAN TRANSPORT PLANLARıNıN ÖNEMİ VE ETKİLERİ 5 sürütme yollarının yapımına elverşl (%50-55'e kadar eğml arazde) şartlarda tek veya çft tamburlu traktörlerden faydarulmakta, sürütme yollarına kaydırılarak veya bu traktörlern vnçler le yukarı çeklerek (Şekl 2) toplanan ürünler yol boyunca sürütülerek kamyon yolu kenarındak stfyerlerne kadar götürülmektedr. Araz eğmnn daha dk olduğu (% 55-70) ve sürütme yolu yapımının yüksek masrafları gerektreceğ ve çevrenn tahrbne neden olacağı yerlerde kısa mesafel klask veya mobl vnçl hava hatlarından faydalanılmakta ve sınırlı ölçüde orman yolu yapımına gdlmektedr. Şekl 2: Özel orman traktörü le tomrukların sürütme yoluna kablo le çeklmes İşletmeye açılacak br orman alanı bu verlere göre değerlendrlecek değşk şartlardak bölümlernde hang tess ve taşıtların kullanılacağının belrlenmes transport planının temeln oluşturmaktadır. Ana naklyat planlamasını oluşturan orman yol şebekes planı le prmer transportun düzenlenmesn sağlayan transport planlarının brbr le çok yakından lşks bulunmaktadır. 2.1 Planlamanın Saf1ıaları Etkl ve kapsamlı br transport planlaması çn bu çalışmanın aşama aşama yürütülmes gerekmektedr. Br orman alanı çn transport planına duyulan htyaç br genel yol şebekesnn düzenlenmes ve planlanmasına duyulan htyaçtan daha az öneml değldr. Prmer transport tesslernn nerede ve ne zaman kullanılacağının belrlenmes gerekmektedr. Tablo 'de transport planlaması çalışmasının amaca uygun olarak nasıl bölümlere ayrılacağı gösterlmştr. Orman transport planlarının temeln genelorman yol şebekeler oluşturmaktadır. Orman yol şebeke planına dayanılarak br transport planlamasının yapılması mümkün olmaktadır. Dağlık bölgelerde henüz grlmemş ormanıarda orman yol şebeke planları le transport planlarının (prmer transport planı, bölmeden çıkarma planı, tal naklyat planı) aynı anda yapılması faydalı olmaktadır. Bu şeklde gerçekleştrlen planlama le ormanın şletmeye açılması, ormandak çeştl öneml noktaların ortaya konması mümkün olmaktadır. Orman yol şebekeler daha önceden planlanmış ve bu plan dahlnde nşaatı tamamlanmış orman yollarına sahp orman alanlarında, transport planlarının orman yol şebeke planlarına uygun şeklde düzenlenmes gerekl olmaktadır.

5 52 MURAT DEMR Tablo 1: Orman Transport Planlamasının Safhaları (BA YOGLU 996'dan değştrlerek). ORj\1AN TRANSPORT PLANLAMASI ORj\1AN TRANSPORT YAPıLACAK ŞLER PLANLAMASININ SAFHALARı Arazde sınırlamaya yardımcı olan unsurların hartaya şlenmes: - Dere yatakları - Su le kaplı alanlar Orman transport planlama ünteler - Dar ve dern boğazlar sınırlarının belrlenmes - Kayalık alanlar - Korunması gereken alanlar - Bna ve tessler - Karayolları vb. - Mevcut şletmeye açma metodunun etüdü - Poztf ve negatfkardnal noktaların belrlenmes Araz hartasının tamamlanması ve dğer - Motorlu araçların kullanımına elverşl verler araznn ayrımı - Gdş ve gelşe elverşl olmayan arazde nşaat teknğ bakımından varolan güçlüklern belrlenmes ve hartaya şlenmes - şletmenn yapısı lc personel ve fınans durumu İşletıncelk bakımından şartların - Modem üretm maknaları ve sürütmo değerlendrlmes araçları - Meşçere ve faydalanma lşkler le şletmeclk dışındak şartların belrlenmes - Sürütme üntelernn ayrılması Orman transport planının tasarımı - Değşk alternatfler üzernde etüdler - Alternatflern karşılaştırılması ve seçm Orman transport planına son şekln - Sürütme hatlarının arazde etüdü ve verlmes şaretlenmes 3. ORMAN TRANSPORT PLANLAMASININ GÖREVLERİ VE ETKİLERİ Ormanıarın şletmeye açılmasını sağlayan tessler sadece ormancılık çalışmaları çn br htyaç olmayıp aynı zamanda orman köylernn ulaşımlarını, ormanıarın korunması ve bakımı, üretm çalışmaları le ürünün tüketcye kadar ulaştırılmasını sağlayan personel, araç ve gereç le malzemelern orman çne taşınmasını mümkün kılmaktadır. Ayrıca bu tessler yangınlar ve dğer doğal afetlern ortaya çıkması durumunda bunlara hızla müdahele mkanını vermektedrler.

6 DAGLIK ARAZİDE ORMAN TRANSPORT PLANLARıNıN ÖNEMİ VE ETKİLERİ 53 Transport planları başarılı br şletmeclğn gerektrdğ planlama, organzasyon ve uygulamaların etkn ve güvenl br şeklde yerne getrlmes bakımından uygun br çalışma ortamı sağlamaktadır. Transport planlarının en öneml görev keslp kütüğü dbnde hazırlanmış orman ürünlernn, ana naklyatın yapılacağı yol kenarına kadar ulaştılmasını güvence altına almaktır (Şekl 3). ORMAN TRANSPORT PLANLARıNıN GÖREVLER ORMAN ÜRÜNLERNN TAŞıNMASı ORMAN TRANSPORT PLANLARıNıN GÖREVLER Şekl 3: Orman transport planlamasının görevler ve etkler Transport planlarının düzenlenmes le meşçerelern çne greblme mkanı sağlanabldğnden slvkültürel planlamalar, orman bakımı, orman envanter, üretm çalışmalarının planlanması ve orman koruma önlemlernn düzenlenmes gb çalışmalar daha etkn br şeklde gerçekleştrleblmektedr. Transport planlaması amaca uygun ve rasyonel üretm yöntemlernn uygulanmasına mkan sağladığı gb aynı zamanda orman şletmesnde toprağa ve meşçereye verlen zararları da en düşük düzeye ndrmey mümkün kılar. Büyük alanları kaplayan, sık meşçerelern bakım kesmlernde transport planları le oluşturulan çzglerle daha küçük ve sınırları belrlenmş çalışma sahaları ortaya çıkmakta bu da şgücünün yönlendrlmes ve denetm bakımından daha y şartlar oluşturmaktadır. Ekonomk olarak uygun, meşçerenn bakımına ve korunmasına yardımcı olan, yüksek vermllk sağlayan üretm yöntemlernn uygulanması transport planları aracılığı le sağlanablr. Sürütme yolları ve şertler le kolaylıkla görüleblr hale gelen meşçere, özellkle ş güvenlğ açısından daha emnyetl ve ergonomk olan üretm yöntemlernn ve maknalarının kullanılmasını mümkün kılmaktadır. Özetle transport planlamasına dayalı br olarak ormanı şletmeye açmakla malzemeler ve maknalar korunmuş olmakta, ş verm yükselmekte ve üretm masrafları düşmektedr.

7 54 MURAT DEMİR 3.1 Orman Transport Planlamasının Ormancılık Planlama Çalışmaları Üzerne Etkler Transport planları aracılığı le ormanda gerçekleştrlen orman envanter çalışmaları, üretm çalışmaları, slvkültürel planlamalar, orman bakım ve koruma tedbrlernn alınması gb çalışmalar daha etkn br şeklde yürütüleblmektedr. 3.2 Orman Transport Planlamasının Orman Koruma Çalışmaları Üzerne Etkler Orman transport planlaması, orman zararlıları le zamanında ve etkn br şeklde mücadele edeblmesne, ormanda çıkarılması gereken ağaçların kolaylıkla keslp çıkarılablmesne, ormana sürekl şeklde hızla gerekl personel ve ekpmanın ulaşmasını sağlayarak ormanın sürekl denetm altında tutulmasına mkan sağlamaktadır. 3.3 Orman Transport Planlamasının Orman Toprağı ve Meşçerenn Korunması Üzerne Etkler Ormanda üretm sırasında orman toprağı ve meşçereye en az zararın verlmes çn azam gayret gösterlmeldr. Transport planlaması le tomrukların sürütme mesafeler mnmum düzeye nmekte ve sürütme şlernde kullanılan motorlu araçların hareketler belrl br alan çnde sınırlanmaktadır. Transport planlaması le o bölgeye uygun transport yöntem ve araçların kullanımı le meşçere ve toprağa en az düzeyde zarar verlmektedr. 3.4 Orman Transport Planlamasının Genç Meşçere Bakım Kesmler Üzerne Etkler Ormanda üretm alanlarının büyük olması, sık ve çers görülmeyen genç meşçerelern parçalara ayrılması ve bakım tedbrlernn uygulanması, transport planları le gerçekleştrlr. Transport planları le oluşturulan çzglerle daha küçük ve sınırları belrlenmş çalışma alanları ortaya çıkarılmış olur bu da ormanda genş görüş mkanı sağlamaktadır. Genş görüş mkanı ş gücünün ormanda daha y kullanılması mkanını vermektedr. Yapılan bu çalışmalarla ormanda gerçekleştrlecek slvkültürel uygulamalar çn de gerekl ortam sağlanmış olur. 3.5 Orman Transport Planlamasının İş Güvenlğ Üzerne Etkler Orman transport planları aracılığı le ormanıarın şletmeye açılması, ormanda çalışan şçlern ş güvenlğ ve bedensel yüklernn azaltılmasında öneml etkler bulunmaktadır. Ormanda transportun planlaması le ş güvenlğ ve şçler daha uygun ortamda çalışablmeler sağlanmaktadır. Ayrıca ormanda uygun üretm yöntemlernn ve maknalarının kullanılması sağlanmaktadır. Keslen ağaçların dallarının uzaklaştırılması gb tehlkel ve büyük ş gücü steyen şler, çalışma şartları güç olan dağlık arazde orman transport tessler (Orman yolları, sürütme yolları vb.) aracılığı le gerçekleştrlmektedr. 3.6 Orman Transport Planlamasının Üretm Çalışmaları Üzerne Etkler Orman transport planlamasının ormanda üretm çalışmaları üzerne etks oldukça fazladır. Ormanda transport planlaması le üretm maknalarının rasyonelolarak kullanılması sağlanmakta, meşçerenn bakım ve korunmasına uygun, ekonomk ve yüksek vermllk sağlayan br ortam sağlanmış olmaktadır. Sürütme şertler, sürütme yolları ve kablo hatlar aracılığı le gerçekleştrlen üretm çalışmaları, kesm yapılacak yerlern ve taşınacak tomrukların yakınına kadar ulaşılmasını, hızlı br şeklde ürünlern taşınmasını mümkün kılmaktadır. Bu sayede çok zor araz şartlarına sahp orman alanlarında üretm yapılması mkanına sahp olunmaktadır. Ayrıca ormana en az zararı verecek şeklde en uygun üretm yöntemler uygulanmaktadır.

8 DAGLlK ARAZDE ORMAN TRANSPORT PLANLARıNıN ÖNEM VE ETKLER SONUÇ Ormanıardan devamlı şeklde faydalanma, onların korunması ve dolaylı faydalarının toplumun yararlanmasına sunulması y br naklyat planlamasını gerekl kılmaktadır. Özellkle odun üretm ve orman bakımıyla lgl çalışmalar orman yol şebekeler ve prmer transport tessler yardımıyla ormanıarın şletmeye açılması zorunludur. Tamamen orman çnde yürütülen bölmeden çıkarma herşeyden önce sözkonusu araznn topoğrafk durumu, zemn yapısı ve klm şartlarının etks altında bulunmaktadır. Üretm yapılacak ormanda mevcut şartlar belrlenerek bu şartlara en uygun olan yöntem uygulanmalıdır. Kısaca transport planlaması olarak fade edlen bölmeden çıkarma veya tal naklyat planlaması, ormancılık üretm çalışmalarında mekanzasyonun yaygınlaşması le brlkte büyük önem kazanmış bulunmaktadır. Bu planların üretm yapılacak her meşçere çn mevcut araz koşullarına bağlı olarak sstematk çözüm yollarının belrlenmes ve üretmn buna göre gerçekleştrlmes gerekmektedr. Orman transport planlamasına dayalı br br şeklde ormanın şletmeye açılması, ormanda yürütülen çalışmaların ş vermnn yükselmesne ve üretm masraflarının düşmesne, malzemelern, orman maknalarının, araç ve gereçlern korunmasına dolayısıyla orman maknalann yıpranmasının ve tamr htyacının azalmasına neden olmaktadır. KAYNAKLAR ACAR, H.H Ormancılıkta Transport Planları ve Dağlık Arazde Orman Transport Planlarının Oluşturulması, K.T.Ü. Fen Blmler Ensttüsü (Yayınlanmamış Doktora Tez), Trabzon. AYKUT, T. 1972: Bolu Mıntıkasında Orman Naklyatının Naklyat Teknğ Bakımından Araştırılması, İ.Ü.Orman Fakültes Yayın No. 1752/190, İstanbuL. AYKUT, T. 1978: Kastamonu Mıntıkası Orman Yollarında Üst Yapı Teknğ Üzerne Araştırmalar, İ.Ü. Orman Fakültes Yayın No. 2333/238, İstanbuL. AYKUT, T. 1978: Bolu Mıntıkasında Orman Ürünler Taşımacılığının Süre Bakımından Planlanması, İ.Ü.Orman Fakültes Dergs, Ser A, Clt 28, Sayı I, İstanbul. AYKUT, T. 1984: Orman Ürünler Taşımacılığında Araç ve Teknkler, İ.Ü. Orman Fakültes Yayın No. 3246/370, İstanbuL. AYKUT, T. 1986: "Orman Ürünlernn Taşınmasında Mekanzasyon ve Vermler", Ormancılıkta Mekanzasyon ve Vermllğ I. Ulusal Sempozyumu, 8-12 Temmuz 1985 MPM Yayın No.339, Ankara. AYKUT, T.; ŞENTÜRK, N.; DEMİR, M 1998: Cumhuryetmzn 75. Yılında Orman Yollarının Durumu, Cumhuryetmzn 75. Yılında Ormancılığımız Sempozyumu, Ekm 1998, İstanbul. BA YOGLU, S. 1962: Çangal Bölgesnde Orman Naklyatı ve Yol Sstem Üzerne Araştırmalar, Orman Genel Müdürlüğü Yayın No. 344/19, Ankara. BA YOGLU. S. 1972: Türkye'de Orman Naklyaıı ve Gelştrlmes mkanları Üzerne Br Eıüd,. Ü. Orman Fakültes Yaym No. 1747/185, İstanbul.

9 Orman 56 MURAT DEMİR BA YOeLu.S: SEÇKN, Ö.B. 1986: "Ormancılıkıa Mekanzasyon Ihtyacının Belrlenmes". Ormancılıkıa Mekanzasyon ve Vermllğ I. Ulusal Sempozyumu, 8-12 Temmuz 1985 MPM Yaym No. 339, Ankara. BA YOeL U, S 1988: Üretm Mekanzasyonu Metodları le Orman Yol Şebekes lşkler, İ. Ü. Orman Fakültes Dergs, Ser B, Clt 38, Sayı 3, stanbul. BAYOeLU, s. 1996: Orman Naklyatının Planlanması, İ.Ü. Yaym No: 3041, t.o. Fen Blmler Ensttüsü Yaym No: 8, stanbul. DEMİR, M 1996: t.o. Orman Fakültes Araştırma ve Uygulama Ormanı 'I1In Yol Şebekes ve Naklyat Planlamasının Yapılması, İ.Ü.Orman Fakültes Dergs, Ser A, Clt46, Sayı 2, Yıl 1996, stanbul. DEMİR, M 2000: Orman Yollarında Drenaj Problem ve Çözüm Yol/arı, t.o. Orman Fakültes Dergs, Ser B, Clt 48, Sayı , Yıl 1998 sayısında yayınlanmak üzere Yaym Komsyonu'na verlmştr. HASDEMR. M; DEMİR, M. 1998: Orman Yollarının Planlanmasında Coğraf Blg Sstemlernden (G1S) Yararlanma Olanakları, t. Ü.Orman Fakültes Dergs, Ser B, Clt 44, Sayı 3-4, Yıl 1994, stanbul. HASDEMİR. M; DEMİR, M. 1998: Orman Yollarının Planlanmasında Kullanılablecek Blgsayar Programları, Cumhuryetmzn 75. Yılmda Ormancılığımız Sempozyumu, Ekm 1998, stanbul. LEL OUP, M 1969: Traktörlerle Orman Naklyatı, (Çevren: Doç. Dr. S. BA YOGLU) t.ı). Orman Fakültes Yayın No. 1452/151, stanbul. SEÇKN, Ö.B. 1977: Orman Yollarının Teknk Özellkler, İ.Ü. Clt27, Sayı 2, Syf , stanbul. Fakültes Dergs Ser B, SEÇKN, Ö.B. 1978: Demrköy Karamanbayırı Devlet Orman şletmes Çakmaktepe Bölges Yol Şebekesnn Planlama Teknğ Bakımından Araştırılması, OGM Yaym No. 622/132, Ankara. SEÇKN, Ö.B. 1982: Orman Yolları Genel Planlama Esasları, ı.o. Orman Fakültes Dergs Ser B, Clt 32, Sayı, Syf 85-98, stanbul. SEÇKN, Ö.B. 1983: Türkye 'de Bölmeden Çıkarma İşlernn Mekanzasyonu Çalışmaları, ı.o. Orman Fakültes Dergs, Ser B, Clt 33, Sayı 1, İstanbul.