4N VE 5N TARTIŞMALARINA BİR UZMAN KATKISI. 5N ye Bir Kala

Transkript

1 Abdullah Raşit GÜLHAN, Mehmet Ali İNCEEFE 4N VE 5N TARTIŞMALARINA BİR UZMAN KATKISI 5N ye Bir Kala Not: Bu yazı sitesinde 21, 24 ve 25 Ağustos 2015 tarihlerinde 3 bölüm olarak yayımlanmıştır. GİRİŞ Bu yazı, bir süredir ülkemizde 4G, 5G hususlarında sürmekte olan tartışmalara gerçekçi bir katkı ile sağlıklı bir yol haritası için öneriler sunmak için hazırlanmıştır. Bu yazının yazarları olarak bizler, kamuda ve özel sektörde masanın hemen her yerinde bulunduğumuz için konuya s teknolojik, ticari, regülasyon, rekabet ve stratejik boyutlarının yanısıra tarihsel gelişimi açısından da değinmek istiyoruz. Hem okuyucuları sıkmamak için hem de bize verilen yer çerçevesinde bilgilerimiz ve deneyimlerimizin ışığı altında regülatif, teknolojik ve ticari birçok konuya ana hatları ile değineceğimizi okuyuculara öncelikle belirtmek isteriz. Bu yazıda, yukarıda bahsettiğimiz süreç sırasında hemen her gazetede yayınlanan teknik bilgilerin detaylı olarak bir kez daha verilmesi amaçlanmamaktadır. Bununla birlikte, Ağ Ekonomileri Düzenleme başlığı altında da değerlendirilen ancak oldukça titiz, uzun ve zorlu çalışmalarla teknik düzenlemeler ve süreçleri konusunda da sizleri bazı özet bilgiler verilecektir. Bu yazıda ayrıca, 4N ve ötesi gelişmelere koşut olarak ülkemizin yüksek menfaatlerine uygun yapılması gerekenler, yol haritası için önerilerimizi de değerlendirmenize arz etmiş olacağız. Telekomünikasyon; bilişim çağı olarak da adlandırılan bu dönemde bilginin bir noktadan birçok noktaya hızla yayılmasını sağlayan en önemli alt yapı olduğu artık tartışma gerektirmeyen bir gerçekliktir. Telekomünikasyon sektörü 21inci yüzyıda ekonomik gelişmenin yaygınlaşmasını sağlayan ve ülkelerin hızla kalkınmasını sağlayan en önemli sektörlerden biridir. Bu nedenle özellikle Türkiye Büyük Millet Meclisi nde ülkemizi yönetip yön verenler, Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu, Rekabet Kurumu, Radyo ve Televizyon Üst Kurulu ve Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı gibi kurumlarda görev yapan Kurul Üyeleri ve tüm personellerin yaptıkları işlerin, aldıkları kararların ülkemizin 100üncü kuruluş yılında ve sonrasında nerede olacağında etki yaratacağını bilerek ve bu bilinçle davranmaları gerektiğini belirtmek isteriz. Ülkemiz, bundan önce Nuri DEMİRAĞ ve Vecihi HÜRKUŞ gibi vizyoner kişilerin yerli uçak yapımı ile Devrim Arabası çalışmalarının, yapılan araştırma ve geliştirmelerin çeşitli gerekçeler ile önlerinin kesildiğine ve bunların uzun dönemli sonuçlarına tanık olmuştur. Tarih, Nuri DEMİRAĞ, Vecihi HÜRKUŞ veya Devrim arabasının mimarlarını kahramanlar tanımlamış ve yıllar sonra onlara haklarını teslim etmişse de. Sonuçta kaybeden ülkemiz olmuş ve teknoloji üretiminde ve teknolojiye yön vermekte istenilen noktadan uzakta kalmıştır. Hiç şüphesiz, ülkemizin ULAK projesi İnsanlık için büyük bir adım olarak adlandırılacak çok çok önemli bir gelişme değildir. Ancak, önemsiz kabul edilecek, kolayca göz ardı edilecek bir proje olarak da kabul edilmemelidir. Geçmişte yaşandığı gibi ülkemiz içinde ortaya çıkan bu ve benzeri projeler küçümsenip engellenmek istenebilir. Ancak, bu tür girişimlerin bugün teknolojik ve ekonomik yansımaları açısından daha sağlıklı tartışıp değerlendirmeler yapabileceğimiz olumlu ve olumsuz birçok örnek bulunmaktadır.

2 Bilimsel ve teknoloji alanında gelişmeyi ülke stratejisi olarak benimseyen Çin, Hindistan, Brezilya ve İsrail gibi örnekler kesin ve kısa yargılardan önce sağlıklı zeminde atılacak adımların sonuçları kosusunda güzel birer örnek oluşturmaktadır. KISACA 1, 2, 3 ve 4N NEDİR? Yaklaşık 10 yılda bir yeni nesil iletişim teknoloji doğuyor. Kısacası mevcut bir iletişim teknolojisinin yaşam döngüsündeki son 10 sene yeni iletişim teknolojisi standartlarının doğuşu ile eş zamanlı gerçekleşiyor. Bu yazının yazarları hem mobil iletişim öncesi telekom ve telsiz haberleşme hem de 1N, 2N ve 3N sistemlerinin bazı dönüm noktalarında görev yapabilme şansına ve ayrıcalığına sahip olmuşlar ve telekomünikasyon sektörünün düzenleme, teknoloji ve ticari uzantılarında inişli-çıkışlı tarihsel bir gelişime tanıklık etmişlerdir. İlk nesil mobil haberleşme teknolojik olarak 1960 yıllarda başlamakla birlikte, ticari olarak yaşam döngüsü 1981 yılında başlıyor. Ülkemizde ise 1980 li yılların ortasında kurulup, kullanıma başlanılmıştır. İlk nesil mobil haberleşmenin en temel özelliği doğası gereği- analog teknolojilere dayalı olmasıdır. Nordic Mobile Telephony olarak adlandırılan kısaltması NMT sistemi ilk hücresel telekomünikasyon sisteminin 450 MHz frekans bandı versiyonu Türkiye için özel olarak üretilmiştir yılında PTT tarafından hizmete sunulan bu mobil iletişim sistemi 20 yıldan uzun süre kullanımda kalmıştır. Araçlara monte edildiği için Araç Telefonu olarak halk arasında adlandırılan bu analog sistemde sadece ses haberleşmesi sağlanıyordu. Türkiye ithal edilen her partiden bir örnek ile yolcu beraberinde getirilen tüm Araç Telefonlarının testleri ve onay işlemleri Telsiz Genel Müdürlüğü Elektronik Test ve Ölçüm laboratuvarının kurucu mühendisi olan Abdullah Raşit GÜLHAN tarafından gerçekleştiriliyordu li yılların sonuna doğru gündeme gelen ikinci nesil 2N mobil iletişim sistemleri artık sayısal teknoloji tabanlı idi. ABD, Avrupa ve Japonya, sayısal iletişim teknolojilerinde kendi ağırlıkları için çalıştı ve çatıştı. Etkin ve galip gelen Avrupa nın GSM sistemi oldu. Aslında konunun yakından takip edenleri tarafından kolayca hatırlanacağı üzere GSM sadece ABD ve Japonya nın sistemlerini değil Avrupa da ETSI içinde diğer gruplar tarafından küresel sistem olacağına inanılarak geliştirlilen diğer sistemlere de galip geldi. GSM sisteminin bu kadar etkin ve yaygın kullanımının ardında birden fazla neden yatmaktadır. Öncelikle, vurgulanması gereken nokta, mobil hizmetlerin gerçek anlamada serbestleşen ilk telekomünikasyon hizmetleri olduğudur. Bu serbestleşme süreci ise, özellikle Avrupa da stratejik bir öncelik verilerek düzenlemeler açısından çok iyi yönetilmiş ve ticari başarılarının toplumları yeniden şekillendirdiği yeni bir dönemin başlangıcı olmuştur. Ülkemizde 1993 yılında Gelir Paylaşımı esası ile sözleşmeleri imzalanan GSM900 hizmeti 1994 yılından itibaren sunulmasına başlanılmıştır yılında Telsim ve Turkcell şirketlerine verilen işletmeci lisansları ile GSM hizmetleri özel sektör tarafından sunulması başlamıştır yılında ise İştim ve Türk Telekom firmaları arasında GSM1800 lisans sözleşmeleri imzalanmıştır. Yazarlardan A. Raşit Gülhan, 2001 yılında gerçekleşen bu yeni sözleşmeleri ile sözleşme yenilemelerine dönemin Kurul Üyesi olarak katkı sağlarken, Mehmet Ali İNCEEFE de masanın diğer tarafında İşletmeci Temsilcisi olarak katkı sağlamış ve özellikle regülatif kararların işletmeciler ve üreticiler üzerindeki etkilerine yönelik stratejilerin oluşturulmasına önemli katkılar sağladı li yıllarda GSM öylesine yaygınlaştı ki, kaçınılamaz bir biçimde mobil iletişimin benzeri biçimde yaygınlaşarak toplumların iletişimini ve ticari

3 biçimlerini dramatik olarak biçimlendiren internet fenomeni ile birlikte değerlendirilmesini zorladı. Artık, mobil iletişim ve internet aynı kapsamda değerlendirilmeye başlanmıştı. Bu teknoloji ve stratejilere yön verenler 3N (3G) lisansları için Milyar Avroları öngörmüşlerdi. Ne varki 2001 yılında internet balonu patlamış ve tüm stratejilerin yeniden gözden geçirilmesini gerektirmişti. İşte böyle bir ortamda, 3N teknolojilerinin gerek altyapılarda gerekse de kullanıcı tarafında (3N uyumlu telefonlar) etkin olarak kullanılması yıllarına ötelendi. Aynı dönemde BTK 3N sistemleri için, kurum, sektör ve üniversite temsilcilerinden oluşan bir ulusal komisyon kurarak, 100 yakın uzmanın katılımı ile çeşitli raporlar hazırlandı. Uluslararası deneyimler, 3N ihale süreci, alt yapı paylaşımı, ulusal dolaşım national roaming gibi çeşitli konular ayrıntıları ile irdelendi. Dünyanın önde gelen gelişmiş ülkelerinde yıllarında kullanılmaya başlanan 3N teknolojisi için lisans ihalesini Türkiye 2008 yılında gerçekleşti ve tüketiciler tarafından kullanılmaya başlanılması 2009 yılında mümkün oldu yılında 3N i devreye girmesinin işletmeci açısından çeşitli yararları olduğu gibi ülke açısından da Akıllı telefon ithalatının bu seneye kadar ötelenmiş olması önemli bir yarar sağladı. Bu yarar; Başlangıçta hem az hem de kısıtlı modellerden dolayı, bu telefonların oldukça yüksek olan fiyatları çok kısa bir zamanda geniş kitleler tarafından alınabilecek düzeylere düşmüş olması ile açıklanabilir. Öte yandan Akıllı Telefonların yaygınlaşması ile Akıllı Telefonlarda kullanılacak çeşitli uygulamaların geliştirilmesine ve ülkemizde bu yönde çalışmalar oluşturan yüzlerce şirketin ortaya çıkmasına zemin hazırladı. İlk bakışta bir gecikme gibi gözüken bu durum 3N nin yaşam döngüsünde ürünlerin ve altyapının olgunlaştığı bir döneme denk geldiği için Türkiye bu teknolojiyi daha önce kullanmaya başlayan pek çok ülkeden daha iyi bir altyapıya sahip oldu ve 3N teknolojisi Türk halkının yaşamına daha hızlı girdi. Bütün bu açılardan Türkiye nin 3N e geçmesinde bir gecikmeden bahsetmek bizce mümkün değildir. Aksine kurumsal şapkalar çıkarıldığında bu geçişin en uygun zamanda gerçekleştiğini tarafsız bakışa sahip konunun uzmanları kabul edeceklerdir. Nitekim bugün itibarıyla 3N kullanıcı sayısının 60 Milyon a ulaşması ve mobil internet trafiğinin de TByte seviyelerini aşmış olması da bunun en somut kanıtı niteliğindedir. 3N İHALESİ VE BTK NIN 3N YAKLAŞIMLARININ SONUÇLARINDAN ÖĞRENDİKLERİMİZ 3N ihalesinde BTK bazı ilklere imza attı. Hatırlanacağı üzere; 3N işletmecileri ve altyapı cihaz ve sistem tedarikçilerine yönelik bazı yükümlülükler getirilmişti. Kısaca hatırlamak gerekirse BTK nın bu isterleri; 150 ARGE ve destek mühendisi istihdamı ile başlayıp üçüncü yılda 500 ARGE ve destek mühendisi istihdamına karşılık gelmekteydi. Hiç şüphesiz bu hem çok olumlu hem de çok doğru bir yaklaşımdı. Bu tür isterler dünyanın pek çok ülkesinde farklı şekil ve oranlarda olmaktadır. Hatta Savunma sektörümüzde mevcut gelişmişlik sürecinin arkasında 1975 de Savunma sektörümüzün temelerinin atılışından ve daha sonra 1985 de Savunma Sanayii Müsteşarlığının kuruluşunu takip eden süreçten itibaren başlayan yeni tedarik yaklaşımı bulunmaktadır. Ancak, BTK doğal olarak Mühendisler için İş ve İşçi Bulma Kurumu değildir. Öyleyse, BTK nın 3N ihale sürecinde belirlediği bu talebin gerçek hedefini iyi kavramak gerekmektedir. 500 Mühendis istihdamı sonrasında beklenti nedir? Ne elde edilmek istenmektedir? Nasıl ölçülecektir? gibi sorular ilk akla

4 gelenlerdir. Bu soruların cevapları da henüz açıklıkla ortaya konulup tartışılmış değildir. Bugün özellikle bazı yabancı menşeili bazı şirketlerde ARGE mühendisi olarak istihdam edilen mühendislerin sahada ARGE dışında kullanıldığına yönelik söylentiler duyulmaktadır. Nitekim bu şirketlerde yapılan ARGE çalışmalarının çıktıları bu kuşkuları doğrulamaktadır. Ayrıca, bu çalışmalar yeteri kadar ve yeteri yetkinlikte denetlenip denetlenmediği konusu da tartışmalıdır. Bu noktada en temel sorulardan biri şu olmalıdır; 3N İhalesinde istihdam elde edilen Mühendisler eli ile Türkiye de Teknoloji üretiminde, Patent sayısında artış ne derece olmuştur? Bu yeterli görülüyor ise söylenecek bir şey yok ama yetersiz ise sayılara takılmak yerine niteliksel dönüşümü sağlayacak yaklaşımlar ve yöntemler üzerine yoğunlaşacak derslerin çıkarılması ve uygulanması gerekir. Bu ve benzeri soruların mutlaka sorulması, cevaplarının tartışılması ve 4N yol haritasında bunların sıkı şekilde takip edileceği mekanizmaların oluşturulması gerektiği de açıktır. 4N KONUSUNDA BİLDİKLERİMİZ ve YANLIŞ BİLDİKLERİMİZ Birçok ülkede halen 4N hizmeti verilmekte olduğu biliniyor. Hatta 4N teknolojisinin birkaç yıldır sunulduğu da ifade edilmekte. Böyle bakınca Türkiye nin geç kalan birkaç ülkeden birisi olduğu sık sık vurgulanıyor. Ama acaba gerçek gerçekten böyle mi? Türkiye geç kaldı mı? Türkiye geç kalarak önüne geçilemez zararlara uğradı mı veya uğratıldı mı? Acaba biraz geç kalmak (eğer geç kaldı isek) Türkiye için 3N de olduğu gibi yeni bir fırsat ve faydalar oluşturabilir mi? gibi yukarıda değindiğimiz ve hala arttırabileceğimiz bir dizi soruya cevap bulmak gerekir mi? Öncelikle halen birçok ülkede sunulan hizmetin gerçekten 4N mi sorusuna net cevap verilmeli. Halen birçok ülkede hizmete 4N olarak sunulan teknoloji aslında 3N in LTE ile zenginleştirilmiş ve 300 Mbps hızı destekleyen sürümü. Bu sürüm bazı uzmanlar tarafından 4N olarak adlandırılsa da aslında değil. Bilindiği üzere 4N standardı ise 1000 Mbps hızı destekleyen LTE Advanced olarak tanımlanmakta. Bu nedenle ülkemizde gerçekleştirilen çalışmalar dünyadaki çalışmalardan geri değil ve aslını söylemek gerekirse birçok çalışmadan daha ileri seviyede.

5 Şekil-1 Prof. Dr. İlhan Fuat AKYILDIZ Georgia Institute of Technology 5N KONUSUNDA BİLDİKLERİMİZ ve YANLIŞ BİLDİKLERİMİZ Şimdi gelelim 5N tartışmalarına. Next Generation Mobile Alliance (NGMA) tarafından Şubat.2015 tarihinde yayınlanan kapsamlı Bilgi Notu nda 5N iletişim sistemlerinin tasarımında, her şeyden önce sistem isterlerinin belirlenmesinin gerekli olduğu belirtilmektedir.

6 Ayrıntılı sistem isterlerinin belirlenmesi ve teknoloji fizibilite çalışmalarından sonra ARGE çalışmalarının, sistem tasarımlarının ve nihayet prototiplerin üretilmesi öngörülmektedir. Daha sonra diğer iş, işletme ve yönetim fonksiyonlarının geliştirilmesi ve standartların tamamlanması gerekmektedir. Bunların ardından testlerin yapılmasının ardından 5N sistemlerinin ticari olarak kurulması yapılabilir. Yukarıda verilen 5N yol haritasından da görüleceği üzere bu sürecin en erken 2020 yılı ortalarına kadar sürmesi öngörülmektedir. Yani ülkemizde bu işe girmeyi planlayan taraflar 5N sistemlerinde başarılı olmak istiyorlarsa, bugünden başlayarak tüm bu sürecin içerisinde yer almaları, yatırım yapmaları ve en az 5 yıl ticari olarak bir gelir beklememeleri gerekmektedir. Diğer yandan 3N/4N sistemlerinde ciddi bir deneyim sahibi olmadan 5N sistemlerine yönelik yapılacak her türlü planlamaya, her türlü ticari faaliyete etkin olarak katılmak kesinlikle mümkün olamayacaktır. SON SÖZ Yukarıda ülkemizde ULAK projesi çerçevesinde yapılan 4N çalışmalarının birçok ülkenin ilerisinde olduğunu ifade etmiştik. Aynı zamanda, bazıları tarafından gecikme olarak ifade edilse dahi 2001 yılında

7 Telekomünikasyon Kurumunda (Şimdiki BTK) başlatılan çalışmalar sonucunda 2008 yılında gerçekleşen ve 2009 yılında kullanıma başlanılan 3N hizmetinin ülkemiz ve tüketiciler yararına sonuçlanmıştır. Öte yandan her biri için yüzlerce bedeller ödenen tüketiciler tarafından kullanılan terminal cihazlarının (cep telefonlarının) da 4N e uyumlu çok sayıda yeni modeli çıkacağı, fiyatlarının düşeceğini geçmiş deneyimlerimiz bize göstermektedir. Burada özellikle hatırlatmakta fayda gördüğümüz bir önemli konu da mobil telefonların, kullanıcılar tarafından 18 aydan kısan bir zamanda yenileniyor olmasıdır. Diğer yandan BTK tarafından yayınlanan Ç Pazar verilerine göre işletmeci tarafında da tablonun pek parlak olduğu söylenemez. Görüleceği üzere Avea sürekli zarar etmektedir. Üstelik bu zararın boyutları (5 yıllık zarar 4,3 Milyar TL) küçümsenmeyecek ölçüdedir. Vodafone ise son iki yılda sadece ve toplam 90 Milyon TL artıya geçebilmiştir. Milyarlarca $ tutarındaki yatırımları göz önüne alındığında bu durum da pek içi acıcı değildir. Olası bir erteleme ülkemizin cari açığının artmasında önemli payı olan bu ithalat kaleminde yeni bir patlamanın oluşmasını engeller diye düşünmekteyiz. Halen ihaleye çıkılırken ortaya konulan 4,5N olarak yaklaşımın bir ara çözüm olarak akılcı bir çözüm olduğunu teslim etmeliyiz. Bu veriler ışığında, Erken bir ihalenin getirileri nelerdir? diye düşünüldüğünde, birkaç cılız gerekçenin dışında bir şey söylemek pek mümkün görünmüyor. Yeni 4,5N ihalesinin ertelenmemesini önerenlerin; mevcut işletmecilerin frekans sıkıntıları olduğunu ve bu durumun onların hizmet kalitesini etkileyebileceğine yönelik gerekçeler ileri sürmektedirler. İlk bakışta haklı gözüken bu ve benzeri gerekçelerin ülkenin kâr zarar hesabı yapıldığında bir anlamının olmadığına inanmaktayız. Öte yandan mevcut işletmecilerden gerçekten frekans sıkıntısı olanlara yeteri miktar frekans temin edilebileceğini inanıyoruz. Ancak, bunun sektördeki ifadesi ile iyi halden 4,5N den 5N ye gibi kolaycı yaklaşıma yol açmadan 4N ve 5N de ARGE ye dayalı yerli üretimi geliştirecek, ülkemizden küresel büyüklükte bir şirket veya şirketlerin oluşmasına yol açacak nitelikte çözümler içeren gerçekten doğru yol haritası oluşturmasına dikkat edilmeli, bir yol haritası mutlaka hazır edilmelidir. Böyle bir ertelemenin 4N ile ihalesinin rekabet ortamını renklendiren yeni bir işletmeciyi, yeni güçlü bir oyuncu ortaya çıkaracağına da inanmaktayız. Burada asıl görev BTK ya düşmektedir. BTK kuruluş amacına ve ülkemizin menfaatlerine uygun olarak yapacağı düzenlemelerle bunu sağlayabilir. Belirtmek isteriz ki bunu sağlamak çok da zor değildir. Bu çerçevede 4N veya yeni ifadesi ile 4,5N ihalesinin en az 6 ay ama en iyi şartlarla 1 yıl ertelenmesinin ülke çıkarlarının yanı sıra işletmeci ve tüketici çıkarları açısından da doğru olacağına inanıyoruz. Bu süreç içinde ULAK projesinin tamamlanacağını öngörüyoruz. ULAK projesi gibi projelerde ARGE yapmak yeni bir

8 ürün çıkarmak elbette çok önemlidir. Ancak ticari başarı için ARGE ve ürünün prototipini imal etmek tek başına bu önemli değildir. Bu yazının yazarlarından Abdullah Raşit GÜLHAN ın Ankara SWISS OTEL de gerçekleştirilen ve dönemin BTK Başkanı Sayın Dr. Tayfun ACARER in de katıldığı 4N konferansını yönetirken söylediği üzere asıl iş bu süreçten sonra başlayacak, asıl zorluklar daha sonra yaşanacaktır. Bugün küresel piyasalarda öncü konumda olan şirketlerin bu duruma nasıl geldikleri sanırız her kes tarafından bilinmektedir. Hem uluslararası kuruluşlar nezdinde hem satış pazarlama, kurumsal yapılanma, regülatif konularda adımlar düzgün şekilde atılmaz ise ve gerçek rekabetçi ortama uygun ticari yaklaşım ve davranışlar benimsenmez ise bundan önce birçoğuna şahit olduğumuz başarısızlıklar burada da yaşanabilir. Asıl mücadelenin bu olduğu bilinci ile basiretli bir tacir yaklaşımı ile yaşanan derslerden ortak akıl içinde yararlanılmasını öneriyoruz.