DVANÜ LUGAT T-TÜRK TE YER ALAN EFSANELER THE LEGENDS IN DIVANU LUGATI T-TURK

Transkript

1 DVANÜ LUGAT T-TÜRK TE YER ALAN EFSANELER THE LEGENDS IN DIVANU LUGATI T-TURK Behiye KÖKSEL Özet Divanü Lugati t-türk, Türk kültürü açısından çok önemli bir eserdir. Dil ve edebiyat açısından zengin örneklere sahip bu eserde bilhassa atasözleri ve iirler önemli yer tutar. Bu yüzden bugüne kadar genellikle atasözleri ve iirler çalıılmıtır. Divanü Lugati t-türk te yer alan efsanelerle ilgili bugüne kadar müstakil bir çalıma yapılmamıtır. Divanü Lugati t-türk te 12 tane üzerinde efsane özellii taıyan metin tespit ettik. Bu efsanelerin bir tanesi olaanüstü varlıklarla ilgilidir. Dierleri tarihî ve dinî efsanelerdir. Bu makale Divanü Lugati t- Türk teki efsaneleri incelemektedir. Anahtar Kelimeler: Efsane, Divanü Lugati t-türk, menkıbe, sözlü kültür, halk edebiyatı Abstact Divanü Lugati t-türk is a very important work for Turkısh culture. A lot of proverbs and poems ın Divanü Lugati t-türk. For that reason, by the time the proverbs and poems are generally studied. But by the time there is no work about legends in Divanü Lugati t-türk. We have seen some legends related with Divan ü Lugati t-türk. One of them related with extraordinary existances. The others are historical and religius. The study investigates the legends in Divan ü Lugati t-türk. Key Words: Legend, Divan ü Lugati t-türk, sacred legend, oral culture, folk literature Giri Divanü Lugati t-türk, her ne kadar eserde yer alan kayıtlara göre 2 yılda ( ) tamamlanmı olsa da Kagarlı, bu eserdeuzun yıllar boyunca Türk boylarının yaadıkları yerlerden topladıı söz varlıını bize sunmaktadır. Türkçeyi örenmenin adeta dinî bir vecibe olduunu ima eden Kagarlı, bu vecibeyi öncelikle kendisi için art bilmi, Türklerin yaadıkları ehirleri, bozkırları dolamı, Türk lehçelerini örenerek ie balamıtır. 1 Her ne kadar Divanü Lugati t Türk le ilgili çalımaların önemli bir bölümü eserin sözlük tarafıyla ilgili olsa da Kagarlı, sadece bir sözlük yazmamı, içeriindeki tarihî, edebî, kültürel unsurlarla bize ansiklopedik bir kültür hazinesi bırakmıtır. Türkçenin zaman içerisinde karı karıya kalacaı tehlikeleri daha 11. yy da sezen bu ileri görülü bilim adamı Türkçemizin zengin bir dil olduunu, inceliini, güzelliini aızlardan seçtii örneklerle ispatlamaya çalımıtır. Divanü Lugati t-türk, sadece bir sözlük deil, Türk dili ve edebiyatı hakkında muhteem bir hazinedir. Divan ü Lugati t-türk ün taıdıı dil zenginlii, halk arasında kullanılan sade halk Türkçesinin zenginlii; edebî zenginlik ise sözlü halk edebiyatı zenginliidir. 13.yy dan itibaren aydınlarımızın kendi kültür ve edebiyatlarını bir kenara iterek 2 özenti ve hatta taklid içine girdikleri Arap dünyasına Kagarlı, dilimizin zenginliini halk dilinden, sözlü halk edebiyatından seçtii örneklerle anlatmaya çalımıtır. Bu, sadece Kagarlı nın millî hissini ifade etmez, bu bilgi ve eitim bakımından gerçekten donanımlı olan âlimin Türk diline ve edebiyatına duyduu tam güveni de ifade eder. Kagarlı nın eseri sözlü kültürümüz ve bilhassa halk edebiyatımız açısından muhteem bir eser, birinci dereceden önemli kaynaktır. Eser, halk edebiyatının bir çok türleri açısından ilk örneklerin yazıya geçirilmi biçimlerini ve bugün varlıından bilhassa Divan sayesinde haberdar olduumuz destan parçalarını ihtiva etmektedir. Yrd. Doç. Dr. Gaziantep Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öretim Üyesi 1 Kagarlı, eserinin ön söz mahiyetindeki kısmında Onların yaadıkları ehirleri, bozkırları dolatım ve Türk,Türkmen-Ouz,Çigil, Yagma, Kırgız lehçelerini ve manzumelerini örendim. Ayrıca bu dili en iyi ve en etkili ekilde konuanlardan, en eitimlilerden, soyu en köklü kiilerden ve kargı sallamakta en beceriklilerden birisiyim. Türk kavimlarinin her birinin lehçesini mükemmelen örendim ve güzelce sıralanmı bir tertip içinde kapsamlı bir kitapta topladım. Diyerek eserin geri planındaki emei anlatırken bu konudaki becerisine de iaret etmektedir. Mahmud el Kâgarî, Divanü Lugati t Türk, Kabalcı Yayınları, stanbul, 2007, s.11 2 Fuat Köprülü, Edebiyat Aratırmaları, TTK Yayınları, Ankara 1999, s.273, 277,278

2 Eserin içerii özellikle dilciler ve halk edebiyatçıları açısından çok sayıda inceleme ve aratırmaya konu olmutur. Ancak yapılan aratırmaların daha ziyade atasözleri ile iirler üzerine younlatıı görülür. Türkiye de, Türk dünyasında ve dünya çapında atasözleri ve iirler çeitli bakı açılarından deerlendirilmitir. 3 Kagarlı nın, eserinde çok sayıda atasözüne, deyime ve iire yer vermesi ve bunları Türkçe olarak kaydetmi olması aratırmaların bu türdeki örnekler üzerinde younlamasına sebep olmutur. Oysa efsane ve menkıbeler Arapça tercümeyle, kısaltılarak, özetlenerek verilmitir. Kagarlı nın en önemli amacının dilimizi tanıtmak olması ve eserin dil öncelikli bir eser olması, bir dilin inceliklerinin en önemli yansıtıcıları olan atasözleri ve deyimlere daha fazla yer verilmesine sebep olmutur. Kagarlı, eserinin giri kısmında, açıklamalarında örnekleme yaparken iirlere ve atasözlerine aırlık verdiini ifade eder. Dilimizi tanıtmayı amaçlayan bu eser, nitelii dolayısıyla Arap-slam dünyasına kültürümüzü de tanıtmıtır. Kagarlı Mahmut, Türkleri slam dünyasına tanıtmak maksadıyla iir ve atasözlerinin yanı sıra efsane ve menkıbelere, destanlara, halk inanılarına, gelenek ve adetlere de bavurmu, ancak bunları özetlemi, kısaca tercüme etmitir. O sebeple de efsane ve menkıbe örnekleri halk edebiyatçılarının fazla ilgisini çekmemitir. Divan daki efsaneler hakkında aratırmaların yok derecede olmasının belki de en önemli sebebi efsane sayısının eserin hacmine oranla bir hayli az sayıda olmasıdır. Efsane aratırmaları, halk edebiyatı aratırmalarının önemli bir kolunu tekil eder. Daha ziyade derlemelerle balayan efsane aratırmaları büyük ölçüde bölgesel çalımalar olarak karımıza çıkar. Türk halk edebiyatında efsane konusuyla ilgili geni kapsamlı aratırmalar yapılmı ancak Divanü Lugati t- Türk teki efsaneler müstakil bir çalıma konusu olmamıtır. Divan ü Lugati t-türk te Yer Alan Efsaneler ncelememiz neticesinde Divanü Lugati t Türk te 12 efsane tespit ettik. Bunlardan 2 tanesi menkıbe karakteri taımaktadır, 10 efsane, 2 menkıbe eklinde açılım yapabiliriz. Yaklaık sekiz bin kelime içeren Divanü Lugati t-türk te yer alan edebî metinler ve sayıları çeitli aratırmalarda söz konusu edilmitir. Bu çalımalar arasında bunların sayıları açısından tam anlamıyla uygunluk olmadıı dikkat çekmektedir. Efsane ve menkıbelerden söz edilirken halk inançları, rivayetler, destan parçalarını da içeren on sekizden fazla metin ifadesiyle genel olarak verilirken, tespitler 8 civarında efsane-menkıbe bulunduu yönünde olmutur. 4 Bu efsanelerin konu bakımından daılımı, sınıflandırılması ve Divan da yer aldıkları maddeler ise öyledir: Kavim Adlarıyla lgili Efsaneler: (Sözlü Tarih) 12 hayvanlı Türk takvimi: Bars mad. 5 Kalaç: Türkmen mad. 6 Türkmen: Türkmen mad. 7 Türk: Türk mad. Yer Adları: Barsgan: Barsgan Mad. 8 Qaz: Qaz mad. 9 Altun Kan: Öge Mad Bkz. Fuat Köprülü, Edebiyat Aratırmaları, TTK Yayınları,, Ankara, 1966; Tahsin Banguolu, Kagariden Notlar: 1. Uygurlar ve Uygurca Üzerine, TDAY Belleten, 1958; Reit Rahmeti Arat, Eski Türk iiri, TTK, Yayınları, Ankara, 1965; Talat Tekin, XI. yüzyıl Türk iiri, TDK Yayınları, Ankara, 1989; Fuzuli Bayat, Büyük Türk Bilgini ve Ansiklopedisti Kagarlı Mahmut, Ötüken Yayınları, stanbul, Fuzuli Bayat, Büyük Türk Bilgini ve Ansiklopedisti Kagarlı Mahmut, Ötüken Yayınları, stanbul, 2008, s Mahmut el Kagari, Divanü Lugati t Türk, Kabalcı Yayınları, stanbul. 2007, s Mahmut el Kagari, a.g. y., s Mahmut el Kagari, a.g. y., s Mahmud el -Kagari, a.g.y., s Mahmud el- Kagari, a.g.y., s.419

3 Çigil: Çigil Mad. 11 Açıklayıcı Efsane: Tutmaç: Tutmaç mad. 12 Olaanüstü Varlıklarla lgili Efsane: Cinlerle lgili: Çıwı mad. Menkıbeler: Menkıbe: Böke mad. 13 Bokuk: Bokuk mad. 14 Bilindii gibi efsane tasniflerinde kimi zaman bir efsaneyi sadece bir madde içine yerletirmek mümkün olmayabilir. Bir efsane hem mitolojik anlam, hem de olaanüstülük içerebilir. Yer adlarına ya da kavim adlarına balı tarihî bir efsane mitolojik bir taraf da gösterebilir. Bu sebepten bazı efsaneleri balıklarına yerletirirken tereddütler de yaadık. Mesela Türk maddesindeki Türklerle ilgili efsane bir yönüyle mitolojik, bir yönüyle de tarihi özellik göstermektedir. Keza 12 Hayvanlı Türk Takvimi ile ilgili uzun efsane de bir yönüyle takvim mitleri arasında sayılabilirken, sosyal yaamı düzenleyen bilgiler taımasından dolayı dier yönüyle medeniyet tarihi ile ilgili sayılabilir. A. Divanü Lugati t Türk te Kavim Adlarıyla ve Sözlü Tarihle lgili Efsaneler: Kavim-boy adlarıyla ilgili efsaneler bir boyun nasıl ortaya çıktıı, isminin menei hakkında bilgiler veren kısmen mene mitlerine dayanan efsanelerdir. Tarihî vesikaların ulaamadıı yerde efsane ve destanlar vardır; bu sebepten bir kısım destan, menkıbe ve efsaneler sözlü tarih karakteri taır. Divan da yer alan 12 hayvanlı Türk takvimiyle ilgili efsane Türklerin kullandıkları bu takvimle ilgili olarak bize bu konudaki en geni bilgiyi vermektedir. Kagarlı Mahmut, Divanü Lugati t-türk te Bars maddesinde, 12 hayvanlı Türk takviminden bahseder, takvimin Türkler arasında çok mehur olduunu belirttikten sonra aaıda kısaltarak aldıımız efsaneyi verir: Türkler on iki çeit hayvanın adını alarak on iki yıla ad olarak vermiler; çocukların yalarını, sava tarihlerini ve daha baka eyleri hep bu yılların dönmesi ile hesap ederler. Bunun kökü öyle olmutur: Türk Hakanlarından biri kendisinden birkaç yıl önce olan bir savaı örenmek istemi, o savaın yapıldıı yılda yanılmılar. Onun üzerine bu i için hakan ulusuyla gene (müavere) yapar ve kurultayda Biz bu tarihte nasıl yanıldıksa bizden sonra gelecek olanlar da yanılacaklardır; öyle ise biz imdi göün on iki burcu ve on iki ay sayısınca her yıla birer ad koyalım; saılarımızı bu yılların geçmesiyle anlayalım. Bu aramızda unutulmaz bir andaç olsun, dedi. Ulus, Hakanının bu önergesini onayladı. Bunun üzerine Hakan ava çıkar; yaban hayvanlarını Ilısu ya doru sürsünler diye emreder. Bu, büyük bir ırmaktır. Halk bu hayvanları sıkıtırarak suya doru sürer. Bu hayvanlardan avlarlar, bir takım hayvanlar suya atılırlar, on ikisi suyu geçer, her geçen hayvanın adı bir yıla ad olarak takılır. Bu hayvanlardan birincisinin adı sıçgan (sıçan) imi. lk olarak geçen hayvan bu olduu için senenin baı bu adla anılmı ve sıçgan yılı denilmi. Bundan sonra sırasıyla geçen hayvanların adları yıllara verilmi: Ud yılı (öküz yılı), Pars yılı (bars yılı), Tavıçgan yılı (tavan yılı), Nek yılı (timsah yılı), Yılan yılı (yılan yılı), Yund yılı (at yılı), Koy yılı (koyun yılı),biçin yılı (maymun yılı), Takagu yılı (tavuk yılı), It yılı (köpek yılı), Tonguz yılı (domuz yılı), Sayı tonguz yılına varınca dönülerek yine sıçgan yılına balar. 15 Kagarlı, bundan sonra her yılın ifade ettii manaya deiniyor, Türklerin her farklı yılda o yılın hayvanının özelliine balı olarak farklı tabiat olaylarının ya da sosyal hadiselerin yaanacaına inandıklarını ifade ediyor. nanç merkezli 12 hayvanlı Türk takvimi efsanesinden iki sonuç çıkarmak mümkündür: a) Türklerin çok eskilerden beri zamanı ölçebildiklerini ve bunu 12 hayvanlı takvimle 10 Mahmud el- Kagari, a.g.y., s Mahmud el- Kagari,, a.g.y,s Mahmud el- Kagari,,, a.g.y., s Mahmud el Kagari,, a.g.y., s Mahmud el- Kagari,, a.g.y., s Kagarlı, Mahmut, Divanü Lugati t Türk Tercümesi (Besim Atalay), TDK Yayınları, C. 1, Ankara 1998, s

4 yaptıklarını, b)türk halk inancında hayvanlara atfedilen özelliklerin inanç balamında yıllara da yansıması. 16 Ziya Gökalp e göre 12 hayvanlı Türk takvimine esas olan hayvanlar totem döneminin kalıntılarıdır. Bu takvim Türklerden komuları olan Çin e, Tibet e, Hind-i Çin e, Mançurilere ve Moollara geçmitir hayvanlı Türk takvimi hakkında geni bilgi verilmi olan bu efsane mitolojik köken taımakla birlikte sosyal-medenî yaayıı düzenleyen bir sistemin nasıl oluturulduunu anlatmaktadır. Kagarlı, Türkmen, Kalaç ve Çigil boy adlarını halk arasından dinledii efsanelerle açıklamıtır. Kalaç, Türkmen, Çigil boy adlarının efsanelemi açılımı üphesiz sözlü tarih açısından da kıymet ifade eder. Kagarlı, Türkmen adının ortaya çıkması hakkındaki efsaneyi anlatırken Ouz Destanı nda da mevcut olan Kalaçların ad alması hakkında da bir efsane verir. Bunlara Türkmen denilmesinde bir hikâye vardır, öyledir: ifadesiyle balıyor. Kagarlı efsane için hikaye ifadesini kullanmıtır. Zülkarneyn in Türk ülkelerine yürümesini, Türklerin baında u adlı genç bir hükümdarın olduunu, skender in seferinin ayrıntılarını, Türklerin hakanlarının gitmesiyle nasıl basız kaldıklarını uzun uzun hikaye ettikten sonra u iki efsane metniyle Türkmen maddesini balıyor: Hakan ordusuyla savuup gittikten sonra orada çoluk çocuklariyle yirmi iki kii kalmıtı. Bunlar geceleyin hayvanlarını bulamamılar ve savuamamılar idi. te bunlar o kimseler ki kitabın ba tarafında adlarını söyledim. Hayvanlarının belgelerini beyan ettim: Salgur ve bakaları gibi. Bu yirmi iki kii yayan çekilip gitmek, yahut orada kalmak üzere konuurlarken iki kii çıkagelir; bunlar aırlıklarını sırtlarına yüklenmiler, yanlarına çoluk çocuklarını almılardı. Ordunun izine düerek gidiyorlardı, yorulmular, terlemilerdi. Bu yirmi iki kii yeni gelen iki kii ile tanıırlar ve konuurlar. Bu ikiler derler ki: Zülkarneyn denilen adam bir yolcudur. Bir yerde durmaz, buradan da geçer gider. Biz de kendi yerimizde kalırız. Yirmi ikiler onlara Türkçe kal aç derler, aç kal demektir. Sonradan bunlara Kalaç denilmitir; asılları budur. Bunlar iki kabiledir. Zülkarneyn gelip bunları saçlı ve üzerlerinde Tük belgeleri bulunduunu görünce sormadan onlara Türkmanend Türke benzer demektir, der. te bu ad onlarda bugüne kadar kalmıtır. 18 Türkmen maddesinde birisi Türkmenle, dieri kalaçla ilgili olmak üzere iki efsane yer almaktadır. Kalaç boy adıyla ilgili Zülkarneyn e balanan efsane Ouz Kaan Destanı nda Ouz un adına balı olarak yer alır. Ouz Kaan sefer sırasında yol üzerinde gördükleri bir kalenin kapısını açması ve orada kalması için askeri arasından bir komutanını görevlendirmi, Sen burada kal ve aç demi, onun kaldıı yerde ondan türeyen boya da Kalaçlar denmitir: Ouz Kaan ın ordusunda yakııklı bir kii vardı. Onun adı Usta Tömürdü idi. Ouz Kaan ona emir verdi: Sen burada kal, kapıyı aç, açtıktan sonra orduya geri dön. Bundan sonra ona Kalaç adını koydu. 19 Görüldüü gibi bu efsane Ouz Destanı nda farklı bir olaya balanmıtır. Ancak Ouz Kaan Destanı nın slamî dönemlerde oluan varyantlarında Kalaç adının verilmesi Kagarlı Mahmut un anlattıı ekildedir, Ouz la ilgili olarak verilmitir. Bu da slamî gelenekte Ouzla ilgili efsanelerin zaman zaman skender-i Zülkarneyn adına aktarıldıını kanıtlamaktadır. Ouz Kaan Kalaçların yanı sıra Karlukların, Saklapların, Kanglıların da adlarını vermitir. Ancak kültür etkilemesi sürecinde Ouz Kaan a ait olan birçok olgu Zülkarneyn e mal edilmitir. Türk maddesinde yer alan Türk adıyla ilgili bilgiler çok net olamamakla birlikte efsane karakteri taımaktadır. Bugünkü anlamda efsane tanımlarımızın dıında kalsa da Türk maddesindeki bilgiler dinî- slamî olduu kadar efsane-destan kaynaklı bilgilerdir. Metinde Türk adı ile ilgili 2 rivayet anlatılıyor. Bunlardan birincisi Nuh un olunun adı olmasıdır ki mitolojik destanî metinlerde de bu bilgiye rastlarız. Dieri ise hadise dayalı bir bilgidir. Bu anlatının Türklerin yurtları olan o yüksek yerde niçin yaadıklarını ve geri planda da savaçılık özelliklerinin sebebini açıklıyor. Efsaneye göre Türklerin savaçılıı Allah vergisidir: Türk. Allah ın selamı üzerine olsun Nuh un olunun adı. Biz diyoruz ki Türk, Allah ın verdii bir addır. Bize ehl-i mübarekten eyh ve mam el-hüseyin ibn Halef el Kagari dedi, ona da bn el Garqî demi: bn Ebî d Dünya diye tanınan eyh Ebû bekr el Mugîde l-cercerâni nin Ahir Zamana Dair adlı kitabında aktardıı ve isnat zinciri Peygamber e (s.a.s) 16 Fuzuli Bayat, Büyük Türk Bilgini ve Ansiklopedisti Kagarlı Mahmut, Ötüken Yayınları,, stanbul, 2008, s Ziya, Gökalp Türk Medeniyeti Tarihi, Kültür Bakanlıı Yayınları, st.,1976, s Kagarlı, Mahmut, Divanü Lugati t Türk Tercümesi (Besim Atalay), TDK Yayınları, C. 3, Ankara 1999, s Bkz. Fuzuli Bayat,,Ouz Destan Dünyası. Ouznamelerin Tarihi, Mitolojik Kökenleri ve Teekkülü, Ötüken, Yayınları, stanbul, 2006.

5 dayanan bir hadise göre Allah ü Teâlâ Benim bir ordum vardır, ona Türk adını verdim. Onları douya yerletirdim. Bir halka kızarsam, Türkleri o halk üzerine musallat kılarım diyor. te Türklerin bütün mahlukattan üstünlüü udur: Cenab-ı hak onlara isim vermeyi kendi üzerine almıtır, onları arzın en yüce ve en havadar yerine yerletirmitir, onlara kemdi ordum, demitir. 20 B. Divanü Lugati t Türk te Yer Adlarıyla lgili Efsaneler: Divan da yer adlarına balı efsanelere de rastlarız. Efsanelerin konuları arasında medeniyet tarihiyle ilgili herhangi bir ehrin, köprünün, kalenin veya da, ırmak, göl gibi doal mekanların nasıl olutuunu, adının nereden geldiini, o mekana ait bir özellii izah eden efsanelere çok rastlarız. Hatta kimi efsane aratırmaları bu konuya yöneliktir. Barsgan maddesindeki Barsgan ın, Qaz maddesinde Qaz ın, Öge maddesinde geçen Altun Kan adlı mekanın ve Çigil maddesindeki Çigil adının nereden geldiini açıklayan efsaneler yer adlarına balı efsanelerdir. Kagarlı, Uygur ülkesinin yakınında bulunduunu ifade ettii Altun Kan daının adını Öge maddesinde u efsaneyle açıklar: Müfreze Zülkarneyn in öncü birliklerine saldırmı ve onları bozguna uratmı. Türklerden biri, Zülkarneyn in askerlerinden birine bir kılıç darbesi vurmu ve onun karnında bir yarık açmı. Öldürülen adam beline bir para kesesi balamımı ve darbeyle birlikte açılan keseden, karından akan kanla karıarak paralar dökülmeye balamı. Ertesi sabah Türk askerleri kana bulanmı bu paraları görerek ne olduunu merak etmiler. çlerinden biri bu altun qan: altın ve kandır demi- ve oradaki ulu daa bu ad verilmi. Bu da Uygur ülkesinin yakınlarındadır ve çevresinde göçebeler yaar. 21 Divan da Çigil adlı bölgenin ve buranın halkının adının da Zülkarneyn le ilgili bir efsaneye balı olduunu görüyoruz. Zülkarneyn, Argun ülkesine geldiinde hava çok yamurlu olması dolayısıyla etrafın çok çamurlu olduunu görünce Farsça in çigüne (çigil), bu nasıl çamur, bu çamurdan kaçı yok, diyerek oraya bir bina yapılmasını emretmi. Bunun üzerine oraya bir kale yapılarak adına Çigil denmi, orada yaayanlara da Çigilî denilmi. 22 Kagarlı Mahmut Barsgan maddesini açıklarken bu yerin adıyla ilgili bir efsane anlatır. Bu efsaneden Barsgan ehrini Alp Er Tunga adıyla ünlü olan efsanevî Türk hükümdarının olu Barsgan ın yaptırdıını belirtir ve kentin yapılı efsanesini anlatır. 23 Kagarlı Mahmut un dedesi ve babası Kagar ın kuzeyinde bir kasaba olan Barsgan kasabasında domulardır. Kagarlı nın kendisinin de aslında Barsganlı olduuna dair görüler vardır. 24 Anlaılan bu efsane Kagarlı nın ailesinin Kagar dan evvel yaadıı yerle ilgilidir. Qaz maddesi de Qazvin adlı bir kentin adını açıklamaktadır. Qaz, Afrasiyab ın kızının adıdır. Qazvin kentinin kurucusudur. Bu kentin adının kök biçimi qaz oynı: qazın oyun alanıdır. Çünkü bu kız orada yaar ve oyun oynarmı. 25 Kagarlı bu maddenin devamında Qaz kenti ile ilgili bilgiler vermeye devam ediyor. C. Açıklayıcı Bir Efsane: Tutmaç maddesinde Türklerin mehur bir yemei olduu ifade edilen tutmaç yemeinin nerden geldiini açıklayan bir efsane mevcuttur. Efsane yukarıdaki bazı efsanelerde olduu gibi Zülkarneyn adına balanarak anlatılmıtır. Tutmaç: Türklerin tanınmı bir yemeidir. Bu yemek Zülkarneyn in yaptıı azıklardandır, öyle yapılmıtır: Zülkarneyn karanlıktan çıktıktan sonra azıkları azalmı, Zülkarneyn e bizi aç tutma demek olan bizni tutma aç diyerek yolumuzu aç, biz yurtlarımıza gidelim gibi sözler söylemiler. Zülkarneyn, bilginlerle konumu, bu yemei çıkarmılar; ibu yemek, bedeni kuvvetlendirir, yüze kırmızılık verir Mahmud el-kagari, Divanü Lugati t Türk, Kabalcı Yayınları, st.anbul, 2007, s Mahmud el-kagari, Divanü Lugati t Türk, Kabalcı Yayınları, st. 2007, s Mahmud el-kagari, a.g.y., s Kagarlı Mahmut., Divanü Lugat it Türk Tercümesi, (Besim Atalay), TDK Yayınları, C.1, Ankara, 1998, s Bkz. Korkmaz Zeynep, Kagarlı Mahmut ve Divanü Lugati t Türk, 25 Mahmut el Kagari, Divanü Lugati t Türk, Kabalcı Yayınları, st. 2007, s Kagarlı, Mahmut, Divanü Lugati t Türk Tercümesi (Besim Atalay), TDK Yayınları, C. 1, Ankara 1998, s.452

6 D. Divanü Lugati t Türk te Yer Alan Olaanüstü Varlıkla lgili Efsane Albastı, karabasan, cin, peri, hayalet, hortlak gibi çeitli tabiatüstü varlıklarla ilgili olarak anlatılan efsaneler içerisinde cinlerle ilgili olanlar memorat ya da efsane karakterinde geni yer tutar. Divan ü Lugati t-türk te bu anlamda bir tek efsane tespit ettik, bu efsane cinlerle ilgilidir: Cinlerden bir bölük Türkler una inanırlar ki, iki bölük birbiriyle çarpıtıı zaman bu iki bölüün vilayetlerinde oturan cinler dahi kendi vilayetinin halkını kollamak için çarpıırlar. Cinlerden hangi taraf yenerse onlardan yana çıktıı vilayet halkı da yener. Geceleyin bu cinlerden hangisi kaçarsa onların bulunduu vilayetin Hakanı da kaçar. Türk askerleri geceleyin cinlerin attıkları oktan korunmak için çadırlarına saklanırlar. Bu Türkler arasında yaygındır, görenektir. 27 E. Divanü Lugati t Türk te Yer Alan Menkıbeler Allah a yakın olduuna inanılan veli kiilerin kerametlerini konu edinen ve efsane ile ilikili bir tür olan menkıbeler sözlü kültürümüzde önemli bir yer tutar. slamî öelerle eski Türk inancından öelerin ve dier din ve inanç sistemlerinin oluumunda önemli yer tuttuu menkıbe örneklerini Divanü Lugati t-türk te de buluruz. Divan da iki tane menkıbe örnei vardır. Birincisi Büke maddesinde Müslümanların kâfirleri yenmesi hakkındadır: Yabakuların en büyüüne olduu gibi yiitlere de bu ad verilir ve Büke Budraç denir. Ulu Tanrı bunu yedi yüz bin askeri olduu halde Müslümanlardan Arslan Tekin Gazi nin kırk bin askeriyle yapılan bir çarpımada bozguna urattı. Mahmut der ki ben bu savata bulunmu olanlardan sordum ve kafirler çok oldukları halde nasıl kaçtı, dedim. Biz de buna aırdık, tutsak olan gavurlara sorduk ve onlara bu kadar çok olduunuz halde niçin yenildiniz, dedik. Cevap olarak, davullar çalınıp, borular ötmee baladıı zaman baımızın ucunda yeil bir da gördük. Bu da göü kapatmıtı. Dadan bir takım kapılar açıldı. O kapılardan bize cehennem ateini yadırdılar. Biz bundan korktuk. Böylece bizi yendiniz dediler. Ben de bu, tanrı esenleyesi Yalavaçımızın Müslümanlara bırakmı olduu mucizelerdendir, dedim. 28 Sava esnasında Müslümanların yardımına yeil sarıklı, yeil ya da beyaz giysili ruhanî varlıkların yetimesi menkıbelerde sık rastladıımız motiflerdendir. Yukarıdaki efsanede ruhanî kiiler deil ama yeil renkli, dümanın üzerine ate yadıran dadan söz edilmektedir. Eski Türk inancında daın koruyucu ruhu inancından da izler taıyan bu menkıbedeki Müslüman ve gayr-i Müslim tarafların isimleri dikkat çekicidir. Divanü Lugati t-türk te Bukuk maddesiyle ilgili açıklamada bir nevi hastalık olduunu anladıımız Bokuk un, bazı kiilerde bir Müslüman ın bedduası sonucunda olutuunu açıklamaktadır: Bukuk: boazın iki yanında deri ile et arasında peyda olan bir takım et bezleridir. Fergana ile ıknı ehirlerinde bu hastalıa tutulan bir takım kimseler vardır. Daima çocukları da böyle olur. Bazılarında gösünü yahut ayaının ucunu göremeyecek kadar büyür. Bunun neden ileri gelmi olduunu sordum. Bana babalarımız sesi gür gavurlar imi. Tanrı yarlıgayası Yalavacın yoldalarıyla sava etmiler. Atalarımız onların üzerine baskın yapmı, gür sesleriyle haykırmılar, onların bu sesinden Müslümanlar bozguna uramı. Tanrı kendinden honut olası Ömer e salık verdiklerinde bunlara ilenmi, bunun üzerine boazlarında bu hastalık çıkmı; soylarına, soplarına da bu hastalık miras kalmı. Bugün onların içinde hiç gür sesli kimse yoktur. 29 Sonuç Kagarlı Mahmud un eserinde tespit ettiimiz 12 efsane-menkıbe örnei, bugün halk edebiyatındaki efsane anlayıına tam olarak uygun olmayabilir. Efsanenin, her hangi bir olaya, ahsa, duruma balı olarak anlatılan ve inandırıcılık özellii taıyan halk anlatmaları olması 30 temel özelliinden hareketle tespitlerimizi yaparken efsane türünün genel tanımına az bir ekilde de olsa uyan metinleri, mesela bir boyun ya da yerin veya yemein nasıl olutuunu, nasıl ortaya çıktıını, herhangi bir kökeni açıklayan anlatımları efsane olarak deerlendirdik. Divan da bugünkü biçimsel özelliiyle bir 27 Kagarlı, Mahmut, Divanü Lugati t Türk Tercümesi (Besim Atalay), TDK Yayınları,C.3, Ankara 1999, s Kagarlı, Mahmut, Divanü Lugati t Türk Tercümesi (Besim Atalay), TDK Yayınları, C.3, Ankara 1999, s Kagarlı, Mahmut, Divanü Lugati t Türk Tercümesi (Besim Atalay), TDK Yayınları, C. 2, Ankara, 1998, s Saim Sakaolu, Efsane Aratırmaları, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya, 1992.

7 efsane bulmamız mümkün olamazdı. Kagarlı bu örnekleri çounlukla hikaye adı altında vermektedir veya örneklerinde kullandıı destan parçalarının arasında efsaneler geçmektedir. Bu yüzden bazı incelemelerde buradaki efsaneler, destan parçaları arasında yer almıtır. 31 Yukarıda verdiimiz tutmaçla ve qazla ilgili efsaneler bugünkü anlamda efsane tanımına pek uymayabilir. Ancak Kagarlı nın bunları bugünkü anlamıyla efsane örnei vermek maksadıyla vermediini, o sebepten efsane metinlerinin tam olarak yer almayacaını göz önünde tutmak gerekir. Sadece bugünkü tanımlara balı kalsak Divan da efsane örnei bulmak da mümkün olmayabilir. Bu sebeplerden kimi metinleri alıp almama konusunda tereddütler yaadık. Bu tereddütlerimizden birisi de Türk maddesinde Türk adının kaynaı ile ilgili verilen bilgileri efsane olarak alıp alamayacaımız hususunda oldu. Türk adının kaynaını ve Türklerin yaadıkları bölgeye yerleme sebeplerini izah ettii için metinlerimize ekledik. Buraya aldıklarımızın dıında da Kagarlı nın, Sözlüündeki bazı maddeleri açıklarken efsane ve destan kaynaklı anlatımlara bavurduu hissedilmektedir. Efsane türü halk anlatmaları içerisinde en eski ve en yeni örnekleri hazinesinde saklayan bir tür olarak özel bir yere sahiptir. Mitolojik dönemlerden bu yana var olan efsane, varlıını güçlü bir biçimde devam ettirmi olup, bugün de yeni varyantlarla zenginleerek yaamaya devam eden bir türdür. Bunda konu yelpazesinin geniliinin de etkisi vardır. Kültürümüzün en temel kaynaklarından olan Divanü Lugati t Türk te 12 örneine rastladıımız halk edebiyatının bu en canlı türü, yeni varyantlar kazanarak yaamaya devam etmektedir. nsanı aırtan bir dehayla ve ileri görülülükle kaleme alınmı olan Divanü Lugati t-türk, dil ve edebiyatımız için her anlamda en temel kaynak eser olma niteliinde öncelik sahibi bir eserdir. KAYNAKÇA ARAT Reit Rahmeti, Eski Türk iiri, TTK Yayınları, Ankara, BANGUOLU Tahsin., Kagariden Notlar: 1. Uygurlar ve Uygurca Üzerine, TDAY Belleten, Ankara, (1958) BAYAT Fuzuli, Kagarlı Mahmut un Divanü Lugati t Türk Eserinde Mitolojik Dünya Modeli ile lgili Bazı Kavramlar, Journal of Turkish Linguistıcs, Vol.1, Number 1, Macedonia, BAYAT Fuzuli, Büyük Türk Bilgini ve Ansiklopedisti Kagarlı Mahmut, Ötüken Yayınları, stanbul, BAYAT Fuzuli, Ouz Destan Dünyası. Ouznamelerin Tarihi, Mitolojik Kökenleri ve Teekkülü, Ötüken Yayınları, stanbul, ÇETN Engin, Divanü Lugat-it-Türk teki Yiyecek çecek Adları ve Bu Adların Türkiye Türkçesindeki Görünümleri, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.14, S.2, (2005), s DUYMAZ Ali, Bingöl Efsaneleri, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Elazı, 1989 Divanü Lugati t Türk, Mahmud El Kagari, Kabalcı Yayınları, stanbul, Divanü Lugati t Türk Bilgi öleni Bildirileri, , Ankara EBÜLGAZ BAHADIR HAN, Türklerin Soy Kütüü (ecere-i Terakime), Haz. Muharrem Ergin, Tercüman 1001 Temel Eser ELÇN ükrü, Türk Halk Edebiyatına Giri, Kültür ve Turizm Bakanlıı Yayınları, Ankara, ERGUN Metin, Türk Dünyası Efsanelerinde Deime Motifi, TDK Yayınları, Ankara, ERCILASUN Ahmet Bican, u Destanı Hakkında, Millî Folklor, S.12, Kı (1991 GÖRKEM smail, Elazı Efsaneleri (nceleme-metinler),manas Yayıncılık, Elazı, GÜZELBEY Cemil Cahit, Gazi Antep Efsaneleri ve Öyküleri, Gaziantep, HELMOLU Muhsine, Diyarbakır Efsaneleri Üzerine Bir Aratırma, Ankara, NAN Abdulkadir, Divanü Lugat-it-Türk te amanizme Ait Kelimeler, Türk Kültürü, S.100, 1971 den alıntı yapan aaıdaki siteden ulaılmıtır: KAFESOLU, brahim, Türk Milli Kültürü, Boaziçi Yayınları,stanbul, KAGARLI MAHMUT, Divanü Lugat it Türk Tercümesi, TDK Yayınları, C.1, Ankara, KAGARLI MAHMUT, Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi, TDK Yayınları C. 2, Ankara, KAGARLI MAHMUT, Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi, TDK Yayınları C. 3, Ankara, Saim Sakaolu, Doumunun Yılında kagarlı Mahmut ve Divanü Lugati t Türk ü,

8 KORKMAZ, Zeynep, Kagarlı Mahmut ve Divanü Lugat-it-Türk, KÖPRÜLÜ M. FUAT, Edebiyat Aratırmaları, TTK Yayınları, Ankara, OCAK AHMET YAAR, Türk Kültür Tarihi Olarak Menakıbnameler, TTK Yayınları, Ankara, ÖGEL BAHAEDDN, Türk Mitolojisi I, TTK Yayınları, Ankara, ÖGEL BAHAEDDN, Türk Mitolojisi II, TTK Yayınları,Ankara, l995. ÖNDER MEHMET, Efsane ve Hikayeleriyle Anadolu ehir Adları, Ankara, ARAT RET RAHMET, Eski Türk iiri, TTK Yayınları, Ankara, SAKAOLU SAM, Divanü Lugati t Türk ün Halk Edebiyatı Açısından Taıdıı Deer, Ataürk Üniv. Fen-Edebiyat Fak. Edebiyat Bilimleri Dergisi, S.13, Erzurum 1985 SAKAOLU SAM, Efsane Aratırmaları, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya, SAKAOLU SAM, Doumunun Yılında Kagarlı Mahmut ve DivanüLugat-it-Türk ü, SEYDOLU BLGE, Erzurum Efsaneleri, Kültür ve Turizm Bakanlıı Yayınları, Ankara, TEKN TALAT, XI, Yüzyıl Türk iiri, TDK Yayınları, Ankara, TÜRKMEN Fikret, Günümüz Halk iirinde Kullanılan ekil ve Türlerin Divanü Lugati t Türk teki lk Örnekleri, Divanü Lugati t Türk Bilgi öleni Bildirileri, , Ankara 2000.