Gagauz Halk Kültürü Aynasında Apokrifler Elizabet Nikolayevna Kvilinkova Kişinev-Blagoevgrad, 2012 (600 sayfa)

Transkript

1 Gagauz Halk Kültürü Aynasında Apokrifler Elizabet Nikolayevna Kvilinkova Kişinev-Blagoevgrad, 2012 (600 sayfa) Gagauz The Aproctif in the Mirror of Folk Culture Kişinev-Blagoevgrad, 2012 (600 pages) Ali Toraman 1 ÖZET: Elizabet Kvilinkova tarafından kaleme alınmış olan Gagauz Halk Kültürü Aynasında Apokrifler, Kişinev-Blagoevgrad, 2012 (600 sayfa) adlı kitap; önsöz ve giriş dışında altı ana bölümden oluşmakta olup. Kitapta, farklı türdeki apokrif edebi metinlerinin bulunduğu ( s ) Gagauz yazılı geleneği incelenmiştir. ABSTRACT: Elizabet Kvilinkova wrote a book named, Gagauz The Apocryphal in the Mirror of Folk Culture Kişinev-Blagoevgrad, 2012 (600 pages); except the preface and the introduction the book is composed of six main sections. In the book, the Gagauz written tradition are explored in the book, where apocryphal acts of literary texts of different types are. Kitabın giriş bölümünde; ünlü Rus bilim adamları tarafından apokrifler hakkında daha önce birtakım eserler yayınlandığından ve XIX. yüzyılın ortasından itibaren Rusya da apokrifler için özel bir bölüm kurulduğundan bahsedilmekte, ayrıca Apokrifleri farklı görüş açılarından inceleyen Rus bilim adamlarının isimleri de sayılmaktadır. Aynı zamanda apokriflerin Bulgarlar tarafından da incelendiğinden söz edilmekte, kitapta ayrıca apokrafik duaların koruyucu özellikleri hakkındaki birtakım meselelerin, bu kitabın yazarının başka bir eseri olan, Gagauz Halk Hekimliğindeki Büyü, Sihir ve Tılsımlar, 2010 (s.18) adlı *Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora öğrencisi 1

2 eserinde de ele alındığından bahsedilmektedir. Bu kitapta, kutsal kitap, rüyalar, menkıbeler, apokrafik dualar gibi farklı türdeki Gagauz apokrafik literatürünün yazılı eserlerinin incelendiğinden, ayrıca Gagauzların kültürel ve manevi mirasının yazılı geleneğini içeren Gagauz, Rus, Moldovya dillerindeki eserlerin de incelendiğinden bahsedilmiştir. Yazar kitabında 2008 den 2012 ye kadar topladığı materyalleri kullanmış, bu dönemde Moldovya Cumhuriyeti Milli Arşivi nde daha önce ulaşılmayan birtakım belgelere de ulaşmıştır (s.20-21). Kitabın birinci bölümünde, apokriflerin ortaya çıkması ve yayılmasından bahseden yazar, ilk olarak apokrif ve apokrafik literatür kavramları na değinerek, apokrifleri, resmi kilise kanunlarının dışında tutulan kutsal metinler (s.27) olarak tanımlamakta, Aynı zamanda Katolik ve Ortodokslardaki birtakım apokrafik kitapların varlığından (s.28) da bahsetmektedir. Kitapta Hıristiyanlığın ortaya çıkmasından sonra eski Ahit apokriflerinin Hıristiyanlar tarafından kabul edildiği, ancak onlardan birçoğunun şekil ve içerik olarak yeniden yazıldığı, çevirilerinden sonra onların tüm Hıristiyanlara mal olduğu, eski Ahit apokriflerinin çevirilerinin ve yerel versiyonlarının Sibirya da, Etiyopya da, Ermenistan da, Gürcistan da, Araplarda, Latinlerde, Slav ülkelerinde ve aynı zamanda biraz geç dönemlerde Avrupa ve Asya da modern dille çevrilerinin yapıldığının bilindiğine ve onların yayıldığına değinilir. VII. yüzyılda İslam ın ortaya çıkmasıyla, apokrafik konular ve metinlerin sözlü olarak ve aynı zamanda Yahudi ve Hıristiyanların farklı dillerdeki yazılı kaynaklarının etkisi altında İslam dünyasında da yayıldığı (s.29) yazar tarafından belirtilmektedir. Birinci bölümde Gagauzların dini yazı geleneğinden de bahseden yazar, bu yazma geleneğinin Gagauzlarda el yazısı olarak adlandırıldığını belirtir ve yazma işiyle okuma yazma bilen insanların küçük bir kısmının uğraşmış olduğunu (genellikle kadınlar ve çocuklar), ancak yazma eserlerin Gagauzların birçoğunun evinde bulunduğunu (s.36) kaydeder. Bu yazmalar genellikle 12, 48, 96 sayfalık defterlerden oluşmaktadır. Yazar, burada, kullanılan kalemlerden ve defterlerden söze dereken Gagauzlarda yazılan bu apokrafik metinlerin içerik olarak farklı tipteki anlatılardan oluştuklarını da belirtip bu farklı anlatıları kısa örneklerle ortaya koyar. Ayrıca bu el yazması defterlerden örneklere de resimler halinde 45 sayfa olarak ( sayfalar ve sayfalar) kitapta yer verir. 2

3 Aynı zamanda yazar, birinci bölümde Gagauz el yazmalarının geçmişi hakkında da bilgi verirken, onların ortaya çıkmasının her yerde aynı tipte olduğunu kaydeder. Bunlar genellikle, ilahiler, dini kilise metinleri ve epistoliyalar olmak üzere üç tiptedir (s.93). İkinci bölümde; dünyanın geleceğini konu edinen yeni Ahit apokriflerini ele alan Kvilinkova, burada, ilk olarak Gagauzlarda epistoliyaların çeşitliliği ve onların Gagauz dini geleneklerindeki işlevsel önemine (s.102) değinir. Onların okunması ve yeniden yazılması yoluyla insanlar, ruhların kurtuluşu ve Allah a imanın güçlendirilmesi arzusuna dayalı olan dini duygularını ifade ederler. Bu apokrifler genel olarak dört tiptedir. Birinci tip, öğüt veya vaazdır (s.103). İkinci tip, apokrafik menkıbelerdir; üçüncü tip mektuplar veya dualardır ve dördüncü tip ise mutluluk veren yazılardır (s ). Yazar ikinci bölümde; çevirilerinin kökeni meselesiyle ilişkili pazar günü epistoliyalarının Gagauz varyantları hakkında da bir takım bilgiler vermektedir. Burada yazar ilk olarak İsa Mesih in Allah tarafından gökten gönderildiği epistoliyası üzerinde durmakta, bu apokrifin Roma ve Kudüs varyantlarında yaygın olduğunun artık kanıtlanmış olduğunu kaydetmektedir. Ayrıca Roma varyantının V.-VI. yüzyılda, Kudüs varyantının da VII. yüzyılda ortaya çıktığını, ilk varyantın XI.-XII. yüzyıllarda, ikincisinin ise XIII.-XIV. yüzyıllarda Latinceden Bulgarcaya çevrildiğini (s.114) de eklemektedir. Bu epistoliyanın hangi halklarda yayıldığına değindikten sonra, bunun Gagauzlardaki Bizim padişahımız İsa, Allahın oğlu İsa, Efendimiz İsa (s.116) gibi İsa ya eklenen sıfatlardaki çeşitli söylenişlerini bildirmektedir. Bunları kaydederken, aynı zamanda bunlarla ilgili, Gagauz dilindeki birtakım metinlerden de örnekler vermektedir. Bundan başka bir de kutsal ana epistoliyası ndan bahsetmektedir ve bunun on varyantta tespit edildiğine, bunların arasında birtakım üslup ve kelime farklılıklarının olduğuna (s.141) değinmektedir ve aynı şekilde bunun hakkında da birtakım metin parçalarından örnekler vermektedir. Kitabının üçüncü bölümünde, Meryem Ana Kilisesi motiflerindeki yeni Ahit apokriflerinden bahseden yazar, ilk olarak Meryem in acı yolculuğu apokrifinin konusu ve Gagauzlardaki varyantları üzerinde durmaktadır. Bu apokrifin, Gagauzların tüm el yazması eserlerinde bulunduğunu kaydetmekte ve Gagauzlarda bunun yedi tane varyantını tespit ettiklerine ve bu varyantların hepsinin birbirine benzer olduğuna dikkat çekmektedir. Bu apokrifin başı öğüt niteliğindedir (s.156). Burada yazar, Hz. Meryem in gebe kalıp ıssız Epistoliya: Birçok Hıristiyan halkta bilinen apokrafik vaazlar ve özellikle pazar günü okunan emirler. 3

4 yerlere çekilmesini ve çektiği doğum sancılarını hikâye etmekte, ayrıca çeviri karmaşıklığından dolayı metinsel dönüşümün varlığından bahsederek, birtakım tercümelerin farklılığından ve Gagauzlardaki varyantlarda, birtakım sözcüklerin ve parçaların silik olmasından dolayı karmaşıklık ve farklılık olduğunu (s.160) kaydederek bunu örneklerle göstermektedir. Gagauz yazı geleneğindeki Hz. Meryem in rüyası apokrifi ve geleneksel törenlerin anlam ve fonksiyonlarına da değinen yazar burada Hz. Meryem in rüyası apokrifinin Gagauz varyantlarının özelliklerini anlatmaktadır. Bu apokrif, en fazla Gagauzlarda yayılma özelliği göstermektedir. Yazar, bu apokrifin dokuz varyantını tespit etmiş, bunlardan altısının Gagauz dilinde (s.172) olduğunu görmüştür. Kvilinkova, burada, bu apokrifin bu şekildeki bazı özelliklerine değindikten sonra Hz. Meryem in gördüğü rüyanın içeriğinden bahsetmekte. Ayrıca varyantlar arasındaki farklılıklara da dikkat çekmektedir. Geleneksel Gagauz törenlerindeki Meryem ana kültünün yansımalarını ele alıp inceleyen Kvilinkova, Gagauzların geleneksel törenlerinde ve folklorunda bu kültün, 2-15 Şubat Meryem Ana Günü, 25 Mart-7 Nisan Meryem Ana Müjde Bayramı, Ağustos Hz. Meryem in göğe yükselmesi anısına yapılan Ulu Meryem Bayramı, 8-21 Eylülde Hz. Meryem in doğumunun ifadesi olan Küçük Meryem Bayramı (s.188) gibi kutlamalarla açıkça gözlenebildiğine dikkat çekmektedir. Ayrıca burada, Gagauzlarda yapılan diğer bayramlar da kaydedilmekte, birtakım bayramlar da resimlerle örneklendirilmektedir. Gagauz ilahi geleneğindeki apokrafik motifleri de inceleyen Kvilinkova, Gagauz dilinden çok sayıda ilahiye (s ) kitapta yer verir. Dördüncü bölümde Kvilinkova; Gagauz halk hekimliği ve yaşam faaliyetlerindeki apokrafik dualara yer vermektedir. Burada öncelikle on iki cuma menkıbelerine değinerek, Gagauz yazılı geleneğinde bunun iki varyantının bulunduğunu kaydetmektedir. Bu iki varyant arasındaki farklılıklar o kadar çok değildir. Burada, oruç tutulması gereken on iki cuma sayılmaktadır (s.217). Yazar, bu varyantları, komşu halklardaki varyantlarla da karşılaştırarak, bunların kökeni hakkında bilgiler vermektedir. Karşılaştırmalar sonucunda yazar, Cuma günleri ile ilgili Elferiya Menkıbeleri nde geçen bir parçayı örnek vermiştir. Buna göre: Birinci Cuma; Hz. Adem in, Allah ın 4

5 buyruğuna karşı gelerek cennetten kovulması olan 6 Marttır. İkinci Cuma; Kabil in kardeşi Habil i öldürdüğü gündür ve Müjde Bayramı nın arifesidir. Üçüncü Cuma; İsa nın çarmıha gerildiği ve Allah ın onu kurtardığı gündür. Dördüncü Cuma; İsa nın göğe çıkarılmasının arifesidir. Beşinci Cuma; Kutsal ruhun inişinin arifesidir. Altıncı Cuma; Kudüs ün Keldaniler tarafından 2 saatte ele geçirilişinin arifesidir. Yedinci Cuma; Petrov Günü arifesidir. Sekizinci Cuma; Hz. Meryem in göğe çıkarılışının arifesidir. Yahya nın öldürülüşünün arifesidir. Onuncu Cuma; kutsal haç bayramından sonraki gündür. On birinci Cuma; havari Andrey gününün arifesidir. On ikinci Cuma; İsa nın doğumundan sonraki gündür (s ). Ancak diğer varyantlar bundan biraz farklılık göstermektedir. Kvilinkova kitapta ayrıca bu farklılıklara da örneklerle değinmektedir. Dördüncü bölümün geri kalan kısmını dualara ayıran Kvilinkova, hastalıktan korunmak için yapılan duaları (s.244), ölümden, kadından, eklem ağrılarından, nazardan, korkudan korunmak için yapılan duaları (s.249) kaydetmektedir. Ayrıca epistoliyaların ve apokrafik duaların koruyucu ve önleyici fonksiyonlarına değinerek, bu dualardan örnekler de vermektedir. Beşinci bölümde; Gagauz dini kimliği bağlamında apokrifler konusunu işleyen Kvilinkova, burada ilk başta, arşiv ve tarihi bilgilere göre Gagauzların dini ve XIX. yüzyılda Gagauzların Ortodoks kimliği üzerinde durmaktadır. XIX. yüzyılda Ortodoks kilisesi, resmi bayram olarak pazar gününün önemi üzerinde durmuştur. Pazar günü iş yapmak yasaklanmamıştı, ama insanların kiliseye gitmesi ve dua etmesi gerekiyordu. Ancak XIX. yüzyılın ilk yarısında Gagauzlarda dine karşı biraz ilgisizlik vardı (s.269). Buna karşı birtakım metotlar kullanılmıştır. Örneğin; Pazar günleri ve bayram günlerinde papazlar dini kıyafetlerini giyer, at üstünde köyleri dolaşırlardı. Kiliseye gitmeyen, çalışan birisine rastladıklarında onu alır kilisenin meydanına götürürlerdi ve orada herkes onunla alay ederdi (s.274). Yazar, buna benzer bir takım örnekler verdikten sonra, XIX. yüzyılın 90. yıllarında Gagauzlar arasında kiliseye gitme oranının arttığını (s.280) kaydetmektedir. XIX. yüzyılın sonu XX. yüzyılın başında batıl inançlarla mücadele, pazar ve bayram günlerinin kutlanması konusunda, kiliselerin etkilerinden birisi Ortodoks nüfusunun dini yapısını güçlendirmek olmuştur. Kiliseler, bir taraftan Pazar sohbetleri yaparak, diğer taraftan da yerel dillerinde basılmış broşür ve kitaplar dağıtarak bunu gerçekleştirmişlerdir (s.284). Bu dönemde, din adamları tarafından, sadece geleneksel törenler değil, aynı zamanda apokrafik literatürle ilişkili her şey batıl inanç olarak düşünülmekteydi (s.285). 5

6 Altıncı ve son bölümde; Gagauzların dini yazı geleneğindeki ilk eserlerin dili başlığı altında ilk olarak, Gagauz dili ve yazısının eserleri olarak apokrafik metinler incelenmiştir. Burada, yazar, elde ettiği kitapların içerik, üslup, bütünlük, çevirinin doğruluğu, kullanılan kelimelerin yerel özellikleri, imlası vb. yönlerden farklılık gösterdiğini, Gagauz el yazması kitaplarda yansıtılan yazım şeklinin ise ortak özellik gösterdiğini (s.306) kaydetmektedir. Yazar burada, Gagauz dilinde kullanılan birtakım harflerin, Gagauzların apokrafik metinlerinin tamamında kullanıldığını vurgulayarak, bu harfleri örneklerle belirtmektedir. Gagauz epistoliyalarında, Moldovya ve Rumen kelimelerinin de bulunduğuna işaret eden Kvilinkova, bunun sebebinin, bazı kelimelerin Gagauz dilinde karşılığının olmamasından kaynaklandığına ve bunların genellikle tercüme eserlerde olduğuna (s.324) dikkat çekmekte ve bu durumu farklı dillerdeki kelimelerden örnekler vererek açıklamaktadır. Yazar, Gagauz el yazısı geleneğindeki Rusçanın etkisinin büyük olduğunu, apokrafik metinlerden oluşan Gagauz el yazması eserlerinin çok sayıda Rusça kelime içerdiğini (s.332) kaydederek, bu Rusça kelimelerden çok sayıda örnekler verir. Ayrıca, Rusçadan tercüme edilen eserlerden de birtakım örnekler sunmaktadır. Apokrafik metinlerin, Gagauzların geleneksel kültürü ve yaşam faaliyetleri üzerindeki işlevsel özelliklerinden bahseden yazar, bu metinlerin, büyü, tılsım, dua, vaaz gibi unsurları içinde barındırması, onların işlevsel öneminin, yaygın kullanımının kanıtı olduğunu (s.340) ifade etmektedir Ölümden sonraki hayatın olması ve orada bir cezanın uygulanacağının, Allah ın cezasından kaçınılamayacağının apokrafik metinlerde bulunması gibi durumlardan dolayı, insanlar psikolojik olarak kendilerini ve yaşamlarını ona göre düzenlemektedir (s.342). Apokrafik metinlerin bu şekildeki geleneksel kültür ve yaşam faaliyetleri üzerindeki etkileri başka örneklerle de açıklanmaktadır. Genel okuryazarlık oranının artmasıyla ve aynı şekilde kiliselerin açılması ve Gagauz dilinde İncilin yayılmasıyla dini geleneğe katılımın daha fazla olduğu tespitinde bulunan Kivilinkova, apokrafik dualar, ilahiler Gagauzların yeni nesli arasında da yayılmaya devam etti. Halk arasında defterlere kaydedilen bu dualar ve ilahiler, apokrafik metinler ikonların önünde muhafaza edilir ve ev ahalisinden herhangi birisi onun içindeki duaları her gün okur. Bu da apokrafik mirasın günümüzde de Gagauzların halk kültürünün 6

7 önemli bir parçası olarak yaşamaya devam ettiğini kanıtlamaktadır (s.372).sonucuna ulaşmaktadır. Başarılı bir çalışma ürünü olan bu kitabın Gagauz din ve kültürü ile ilgilenenlere faydalı olacağı düşüncesindeyim. 7