Said Nursi nin Model Üniversite Teklifi

Transkript

1 Said Nursi nin Model Üniversite Teklifi (Medresetüzzehra) Prof.Dr. Servet ARMAĞAN Emekli Anayasa Hukuku Profesörü Giriş: 1-Bu kısa araştırmamızda ele alacağımız konu,20.yüzyılın en önemli bir kültür ve insan kaynağı konusudur. Bu asırda devletler ve milletlerin en çok önem verdiği konu öğrenim, eğitim ve özellikle yükseköğrenimdir. Said Nursi de,100 yıl önce ileri bir anlayışla bu konu ile ilgilenmiş ve bir teklifte bulunmuştur. Böylece bir din âlimi olarak 20. asrın en önemli konusu ile meşgul olmuştur. 2-Bu konu önemli bir konudur, Nursi in teklifi ve açıklamaları ise ileri bir tespit, uzakları gören bir anlayıştır. Çünkü bundan 100 sene evvel yapılan bir tekliftir ve bugün hala üzerinde konuşmaktayız. 3-. Bu teklif, yapıldığı zamana göre çok ileri bir anlayışın mahsulüdür. Çünkü yükseköğrenimde dini ilimlerle birlikte veya onun yanında, modern ilimlerin de okutulmasını teklif etmektedir. Böyle bir teklif o zamana kadar hiçbir mütefekkir tarafından yapılmamıştır. Üniversite öğrenimini ve öğretimini çok geliştirmiş Avrupa ve Amerika da bile hala böyle bir anlayış ve uygulama mevcut değil ve bir eğitimci böyle bir teklifte bulunmuş değildir. 4-Nursi nin teklifi değerli ve ileri bir anlayışın mahsulüdür ama maalesef gerçekleşmemiştir. Gerçekleşmeyen bir ideal olarak fikir literatüründe yerini hala muhafaza etmektedir. Nursi bir lahika mektubunda, ömrü boyunca bu teklifi, yani Medresetüzzehranın gerçekleşmesi için gayret sarf ettiğini söylüyor. Nursi lahika mektuplarında 1 bu hususu ifade ediyor: 55 yıldır bir gaye-i hayalim ve tam elli beş senedir Risale-i Nur un hakaikine çalıştığım gibi,ona da çalışmışım(bkz. Ek.,3 ve 10) 1. Bir mektubunda da şöyle diyor: Zaten Eski Said ekser hayatı o medresenin hayaliyle gitmiş. (Emirdağ Lahikası, II, ). Veya Eski Said çok zaman Medersetüzzehrayı gaye-i hayal ederek çalışmış. (K.L. Mektup no: 128, s. 255). Veya: Eskiden beri bir gaye-i hayalim olan Medresetüzzehranın... (K. L. no. 161, s. 310). Ayrıca bkz. E. L. II, 110, s. 570:...üstadımız Said Nursi elli seneden beri büyük bir gayretle çalışmıştır. 1

2 5- İsim: Nursi'nin teklifinin ismi Medresetüzzehra dır. 1950'li yılların sonlarına doğru Erzurum da ve Van da birer devlet üniversite kurulduktan sonra, Nursi ve talebeleri tarafından aynı manada olmak üzere Doğu Üniversitesi tabiri kullanılmaya başlanmıştır. Yani Doğu Üniversitesi, Medresetüzzehra manasında kullanılmış ve anlatılmıştır. Bu teklif tam manasıyla ne zaman gerçekleşir bilinmez, kanaatimce, Nursi'nin teklif ettiği çerçevede gerçekleşmemiştir ama mebadileri görülmeye başlanmıştır diyebilirim. Aşağıdaki satırlarda bu mesaj verilecektir. İsim konusunda şunu da belirtelim: Nursi'nin ve hatta talebelerinin 1950 lerde ve sonraları yazdıkları mektuplarda da Medresetüzzehra tabiri kullanılıyor âmâ değişik mânada. Sadece Medresetüzzehra, Risale-i Nur dershaneleri veya hizmeti manasında; Medresetüzzehra erkânları veya şâkirtleri ise, Nur talebeleri manasında kullanılmaktadır. Meselâ bkz: Medresetüzzehranın maddi tesisine çok maniler bulunduğundan, şimdilik nur şâkirtlerinin hey et-i mecmuasının dairesinden ibarettir. (E. L. no. 183/s. 306-Haşiye). 6-Nursi nin bu teklifi, ilk defa onun Münazarat isimli eserinde yer aldığı kabul edilir ve anlatılır. Ama aşağıda da görüleceği gibi, Nursi bu teklifini, Münazarat isimli eserinin neşrinden önce yazdığı makalelerinde de dile getirmiştir. Ama şunu söyleyebiliriz: Münazarat nam eserinde bu teklifi ile ilgili genişçe bir açıklama yer alıyor. Münazarat adlı eserinde Nursi bu teklifini,doğu ve güneydoğudaki Kürt aşiretleri ile diyalog konuşması veya sual-cevap muhaveresi yaptığı sırada ifade etmiştir.. Daha sonra da bu diyalog konuşmalarını kitap olarak yayınlamıştır (1911). Hatta aynı kitabı Arapça olarak da neşretmiştir. 7-Münazarat isimli eserinde Medresetüzzehra veya Model Üniversite teklifini, Kürtlerin ve doğu ve güneydoğu halkının Hükümetten bir hakkı olarak belirtmiş ve istemiştir. İsterseniz bu teklifin yer aldığı ifadelere kısaca bakalım sonra da bu teklifin açıklamalarına geçelim yıllarında Nursi ile bu bölgenin insanları arasında şöyle bir muhavere geçiyor: Nursi şöyle diyor: Ey tabaka-i havas! Biz avam ve ehl-i medrese, sizden hakkımızı isteriz. S- Ne istersin? C- Sözünüzü fiiliniz tasdik etmek, başkasının kusurunu kendinize özür göstermemek, işi birbirine atmamak, üzerinize vâcib olan hizmetimizde tekâsül etmemek, vasıtanızla zayi olan mâfâtı telafî etmek, ahvalimizi dinlemek, hacatımızla istişare etmek, bir parça keyfinizi terk etmek ve keyfimizi sormak istiyoruz! 2

3 Elhasıl: Ekrad ve ülemasının istikbalini temin etmek istiyoruz. İttihad ve Terakki mânâsındaki hissemizi isteriz. Üzerinize hafif, yanımızda çok azîm bir şey isteriz. S- Maksadını mübhem bırakma, ne istersin? C- Câmi-ül Ezher in kızkarındaşı olan, Medresetüzzehra namıyla dârü lfünunu mutazammın Kürdistan ın merkezi hükmünde olan Bitlis te ve iki refikasıyla Bitlis in iki cenahı olan Van ve Diyarbekir de te sisini... Emin olunuz, biz Kürdler başkasına benzemiyoruz. Yakînen biliyoruz, içtimaî hayatımız Türklerin hayat ve saadetinden neş et eder. S- Nasıl? Ne gibi? Ne için?!.. 2 Görüldüğü gibi, Nursi, Ekrad ve ulemasının istikbalini temin etmek istediğini ifade etmektedir. Yani bu bölgenin insanları geri bırakılmıştır, hâlbuki kalkındırılmaları gerekirdi zamanki İttihad ve Terakki hükümetinin bu bölgeyi kalkındırmaya çalışması vazifesidir. Bu suallerin cevabı aşağıda gelecektir. 1-Niçin gerek gördü? Nursi nin Osmanlı devletinin son zamanlarında neden yeni bir model yüksekokul veya üniversiteye gerek görmüştür? Çünkü: 1-Osmanlı Medreselerindeki öğrenim ve öğretim çağdaş değildir. 2-Çünkü bilhassa medrese öğretmenlerinde ve okuttukları kitaplarda taassup bulunmaktadır. 2 Münazarat, (İç. D.) s Seneler sonra yazdığı bir Lahika mektubunda ise şöyle diyecektir: İkinci vesilesi: Altmış beş sene evvel Câmiü'l-Ezhere gitmek istiyordum. Âlem-i İslam ın medresesidir diye, ben de o mübarek medresede bir ders almaya niyet ettim. Fakat kısmet olmadı. Cenab-ı Hak rahmetiyle bir fikir ruhuma verdi ki: Câmiü'l-Ezher Afrika'da bir medrese-i umumiye olduğu gibi, Asya Afrika'dan ne kadar büyük ise, daha büyük bir darülfünun, bir İslâm üniversitesi Asya'da lâzımdır. Tâ ki İslâm kavimlerini, meselâ: Arabistan, Hindistan, İran, Kafkas, Türkistan, Kürdistan'daki milletleri, menfi ırkçılık ifsat etmesin. Hakikî, müsbet ve kudsî ve umumî milliyet-i hakikiye olan İslâmiyet milliyeti ile "Mü'minler kardeştirler." (Hucurât Sûresi: 49: 10.) Kur'ân'ın bir kanun-u esasîsinin tam inkişafına mazhar olsun. Ve felsefe fünunu ile ulûm-u diniye birbiriyle barışsın ve Avrupa medeniyeti, İslâmiyet hakaikiyle tam musalâha etsin. Ve Anadolu'daki ehl-i mektep ve ehl-i medrese birbirine yardımcı olarak ittifak etsin diye, vilâyât-ı şarkiyenin merkezinde hem Hindistan, hem Arabistan, hem İran, hem Kafkas, hem Türkistan'ın ortasında, Medresetüzzehra mânâsında, Câmiü'l-Ezher üslûbunda bir darülfünun, hem mektep, hem medrese olarak bir üniversite için, tam elli beş senedir Risale-i Nur'un hakaikine çalıştığım gibi ona da çalışmışım. (E. L. II, no: 139, s. 613-EK: 10). 3

4 3-Her bakımdan ihmal edilmiş ve geri bırakılmış, Kürdistan (yani güneydoğu Anadolu) insanının kalkındırılması gerekir. Nursi nin ifadelerinden anlaşıldığına göre, iki büyük hatalı gidiş söz konusudur ve bu iki gidişe iki ayrı grup insan sebep olmaktadır. Böylece iki grup insanın hatalarını düzeltecektir: 1-Ehl-i tefrit: Yani Nursi, İslam ı anlamamış veya anlamamak istemeyen ve hatta ona düşman olan bu gruptaki insanların İslamiyet hakkındaki şüphelerini giderecektir. 2-Ehl-i ifrat: Yani Müslüman olup da, İslamiyet in sadece dış görünüşünü esas alanlardır. Yani İslamiyet in özünü, ruhunu anlamamışlardır ve anlatamıyorlar. Bunlar, Nursi nin tabiri ile ahmak sadık (sâdık-ı ahmak) kimselerdir. Nursi bunların anladığı ve anlattığı İslamiyet in eksik ve yanlış olduğunu ispat edecektir. Ve böylece akıllı sadıklara yardım etmiş olacaktır: 2-Nursi Medresetüzzehra teklifini Münazarat da(1911) genişçe açıklamıştır, ama bu teklifi ilk defa Münazarat adlı eserinde değil, daha önce de açıkça dile getirmiştir. Nursi, mesela Kürtler Neye Muhtaç başlıklı makalesini 1908 yılında yazıp neşretmiştir. Bu makalede, yukarıdaki fikrin ilk nüvelerini bulmak mümkündür. Şöyle ki: Mesela Kürtler Neye Muhtaçtır adlı makalesinde ilk defa şöyle ifade ediyor: Bunun çaresi: Numune-i imtisal ve sebeb-i teşvik ve terğib olmak için, Kürdistan ın nikat-ı muhtelifesinden, biri Artuş aşairi merkezi olan Beytüşşebab cihetinde; diğeri Mutkan, Belkan, Sason vasatında; biri de Sipkan ve Haydaran vasatında olan nefs-i Van da, medrese nâm melufuyla ulûm-u diniye ve fünun-u lâzıme ile beraber, hiç olmazsa ellişer talebe bulunmak ve oraca medar-ı maişetleri hükûmet-i seniyyece tesvid edilmek üzere üç dârü t-tâlim tesis edilmelidir. Bazı medarisin dahi ihyası maddî ve manevî Kürdistan ın hayat-ı istikbaliyesini temin eden esbab-ı mühimmesindendir. Bununla maarifin temeli teessüs eder. Ve bu mebde-i teessüsten ittihad takarrur edecek, ihtilâf-ı dahiliden dolayı mahv olan kuvve-i cesimeyi hükûmetin eline vermekle harice sarfettirmek için hakkıyla müstahak-ı adalet ve kabil-i medeniyet oldukları gibi, cevher i fıtriyelerini göstereceklerdir. 3 Molla Said-i Meşhur Kürdler Neye Muhtaç? adlı makalesinde ise biraz daha açıklamalı aynı manada ifadeler var: Nursi şöyle diyor: On beş senedir ki düşündüğüm ihtiyacat arasında iki noktayı hedef-i maksat etmiştim. Bu ikiden maada Kürdistan ın istikbalini temin edecek vesaiti görmedim. 3 Bkz. Kürtler Neye Muhtaçtır, Şark ve Kürdistan Gazetesi, s. 1, 19 Teşrin-i Sani, 1324=2 Aralık 1908 (İç. D. s. 508). 4

5 Birincisi, ittihad-ı milli. İkincisi, ulûm-u diniye ile beraber, fünun-u lazıme-i medeniyeyi tamim etmektir, ki, esası ve medresesi aşiret alaylarıdır. Bu sırra istinaden bilâperva diyorum: Aşairde asker olmayanları da onlar gibi asakir-i milliye yapmalı... Hem de medeniyetin ruh-u hayatı olan fünun ve maarif-i cedidesinden Kürdler nefret etmişler. 1- Zahiren ecanibten geldiğinden, 2- Bazı mesail-i fenniye, bazı hikâyat-ı İslâmiye ve bazı teşebbühat ile ki avam-ı nâs sathî olarak akide ve hakikat telâkki etmişlerdir müsademat ve münakazatlarından, 3-Ve her kemalin madeni bildikleri medarisin usûlüne muhalefetten, 4- Ve bazı ehl-i mektebe, İslâmiyeti yalnız zevahir ve taklidî olarak bir akide-i tıflâne ile fünunumuza kesbettiği meleke-i feylesofaneye karşı muhakeme ve mukabele etmekle vadi-i evham ve şukûka düştüklerinden Kürdler maarif-i cedideden gayet ürküyorlar. Bunun çare-i yegânesi, aşiret alaylılık ve askerlik bab-ı âlisi ile mekâtib ve maarifi içlerine idhal ve maden-i saadetleri olan medaris-i münderiseyi ihya ile ulûm-u diniye ile beraber fünun-u lazime-i medeniyeyi Kürd uleması tedris etmektir. Hülâsatü l-kelâm: Her milletin, lâsiyyema, Kürdlerin hablü l-metini ve unsur-u hayatı olan ittihad, eğer bir kasır olsa, aşiret alayları ve her ünvana galebe çalan askerlik esaslı ve uzun bir temel ve muhkem bir tavan olacaktır. Ve o kasr-ı ittihad ve ittifakı ziyalandıran veyahut o hayat-ı akvamın deveran-ı dem yerine geçen havagazı menbaı gibi olan maarife aşiret alayları gayet müşaşa bir medrese-i fünun ve cesim bir fabrika-i sanayi olacaktır. Üstad hükûmet, alayların istidadına göre iyi bir ders-i intizam verse, feni me l-matlub, vesselâm. Said-i Kürdî 4 26 Aralık 1908 tarihli makalesinde ise aynı fikri Hamidiye Alaylarının öğretim ve eğitimi için de teklif etmiştir. Bu konuya biraz aşağıda temas edeceğiz. 5 Nursi, 24 Mart 1909 da yazdığı bir makalesinde bu harika düşüncesini yine dile getirmiş, bu fikrin ilk çekirdeklerini açıklamalarla genişleterek şöyle ifade etmiştir: İkinci Madde: Maarif-i İslâmiye ordusunun fırkaları olan ehl-i medrese ve ehl-i tekye ve ehl-i mekteb; ifrat ve tefrit ile birbirini tadlil ve techil ile hâsıl ve ahlâk-ı İslâmiyeyi esasıyla sarsan ve âhenk-i terakkiyi ihlâl eden tebayün-ü efkârları ve tehâlüf-ü meşrebleri izale ve efkârı tevhid, meşaribi takrib zaruridir. Nasıl ki cesim bir fabrikayı mutazammın bir kasrın odalarının kapıları birbirine açılır, bir maksada hizmet eder; kezalik mekteb ve medrese ve tekye, teyid-i münasebet ile o kasr-ı âlî-i İslâmiyenin birer açık kapılı odası gibi olmak ve 4 Kürd Teavün ve Terakki Gazetesi, Sayı: 2, Sayfa 13, 29 Teşrin-i sâni 1324(12 Aralık 1908): Kürdler Neye Muhtaç? (İç. D ). 5 Bkz: Kürd Teavün ve Terakki Gazetesi, Sayı: 4, Sayfa Kânun-ı evvel 1324(26 Aralık 1908): Bediüzzaman Molla Said-i Kürdî nin Mebusana Hitabı (Mâba d) (İç. D. 518). 5

6 salonu da hükümet olmak lâzımdır. Tâ her biri diğerinin noksanını tekmil ile kaide-i taksimü l-mesaî tatbik edilsin. Teyid-i münasebet şöyledir ki, mekâtib-i âliyede hakaik-ı İslâmiyeyi berahin ile okutmak ve medreselere de fünun-u lâzıme-i medeniyeyi, eski hükemanın bataklığına bedel, tedris olunmak ve tekyelerde de mütebahhirîn ulema bulunmaktır... Beşinci Madde: Mürşid-i umumî olan vaiz ve hatibler, hem âlim-i muhakkik olmalıdırlar -tâ bürhan ile ikna eylesin, zira tasvir ve tezyin-i müddea müteharrî-i hakikate karşı faidesizdir- ve hem de hakîm-i müdakkik olmalıdırlar -tâ ki bir şeyi terğib veya terhib ile ondan daha mühim şeyi tenzil ve tahfif edip, muvazene-i şeriatı bozmasınlar- ve hem beliğ-i hakîm olmalıdırlar -tâ ki mukteza-yı hâle mutabık ve ilcaât-ı zamana muvafık ve teşhis-i illete münasib söz söylesinler Dokuzuncu Madde: Kürdlerin ihtilâfından zayi olan kuvve-i cesimelerinden istifade etmek için ittihad-ı millî ile efkâr-ı umumiyelerini izhar etmek ve maarif ile o efkârı terakki ettirmektir. Tâ ki, meyl-i terakkileri faaliyete ve ukde-i hayatiyeleri tenebbühe başlasın. Halbuki maarif-i cedideden dört sebebten tevahhuş ediyorlar. İstizah olunca izah edeceğim. Bahusus şimdiki bazı gençlerimizin, dinlerindeki lâubâliyane hareketleri daha ziyade milleti tevhiş ediyor. Bu gibi lâubâliler meşrutiyete hizmet değil, bilakis meşrutiyete ve millete büyük bir darbe vurarak, tarik-i terakkiyi sedde sebep oluyorlar. Kürdistan a maarif-i cedidenin idhaline çare-i yegâne: Hamidiye Alaylarında askerlik münasebetiyle, mekâtibi, medrese nâm-ı melufuyla; ulûm-u diniye ile beraber fünun-u lâzıme-i medeniyeyi; aşair-i mezkûrenin üç muhtelif nikatında talebenin tayinatının temini ile beraber üç dârü l-ilim küşad.. ve bunlardan neşet eden Kürd uleması da, ihya olacak medaris-i münderisede Kürdlerin istidatlarına göre tedris-i fünun etmektir. Kader bana Türkçeyi az vermiş, hattı hiç vermemiş. Dikkatinizle bana yardım ediniz. Yüz bin defa yaşasın şeriat-ı garra! Bediüzzaman-ı Kürdî Said 7 Nursi, bu makaleden 3 gün sonra neşrettiği bir makalesinde, bu makalede eksik bıraktığı bir hususu şöyle tamamlamıştır: Neşrettiğim Fihriste-i Makasıd dan terkettiğim bir fıkradır. Şöyle ki: Zâhiren hariçten cereyan eden maarif-i cedidenin bir mecrası da bir kısım ehl-i medrese olmalı. Tâ gıll ü gıştan tasaffi etsin. Zira, bulanıklığıyla başka mecradan taaffün edegelmiş, atalet bataklığından neşet eden ve istibdat sümumu ile teneffüs eden ve zulüm tazyiki ile ezilen efkâra bu müteaffin su, bazı aksülamel yaptığından, misfat-ı şeriat ile süzdürmek zaruridir.bu da ehl-i medresenin dûş-u himmetine muhavveldir. Bediüzzaman-ı Kürdî 8 Nursi, bu makalelerinden yaklaşık 4 yıl sonra neşrettiği Muhakemat isimli eserinin önsözünde ise, İslamiyet in özünü anlamayan veya anlatamayanlardan şikâyet ederek, yukarıda verilen mânada şu ifadeleri kullanmaktadır: 6 Volkan Gazetesi, Sayı: 83-84, Sayfa: 2-3: 11 Mart 1325(24 Mart 1909). Dağ Meyvesi Acı da Olsa Devadır, Bediüzzaman Kürdî nin Fihriste-i Makasıdı ve Efkârının Programıdır. (İç. D. S. 540). 7 Aynı kaynak, İç. D.sh Aynı kaynak, Volkan Gazetesi, Sayı: 86, Sayfa: 3,14 Mart 1325(27 Mart 1909), Sada-yı Hakikat (İç. D. s. 546). 6

7 Evet, en büyük sebep ki, bizi dünya rahatından ve ecnebileri âhiret saâdetinden mahrum eden, şems-i İslamiyet i münkesif ettiren, su-i tefehhüm ile tevehhüm-ü müsademet ve muhalefettir. Feyâ lil'acep! Köle efendisine, hizmetkâr reisine ve veled pederine nasıl düşman ve muarız olabilir? Hâlbuki İslâmiyet, fünunun seyyidi ve mürşidi ve ulûm-u hakikiyenin reis ve pederidir. Fakat vâ esefâ, bu su-i tefehhüm ve şu tevehhüm-ü bâtıl, şimdiye kadar hükmünü icra ederek vesvesesiyle ye'si ilka edip bab-ı medeniyet ve maarifi Ekrad ve emsallerine kapattırdı. Zira bazı zevahir-i diniyeyi fünunun bazı mesailine muarız tahayyül ederek ürktüler İslâmiyetin mağz ve lübbünü terk ederek kışrına ve zahirine vakf-ı nazar ettik ve aldandık. Ve su-i fehim ve su-i edeple İslâmiyetin hakkını ve müstehak olduğu hürmeti ifa edemedik. Ta, o da bizden nefret ederek evham ve hayalatın bulutlarıyla sarılıp tesettür eyledi... Ey benim şu kitabıma im an-ı nazarla nazar eden zat! Malûmunuz olsun, bu kitapla istediğim hizmet budur: İslâmiyette olan tarik-i müstakîmi göstermekle ehl-i tefrit olan a'dâ-yı dinin teşkîkâtını red ve yüzlerine vurmakla beraber; tarik-i müstakîmin öteki canibini ve sadîk-ı ahmak ünvanına lâyık olan ehl-i ifrat ve zahirperestlerin tevehhümlerini tard ve asılsızlığını göstermek ve asıl rehber-i hakikat ve âlem-i İslâmiyetin ikbal ve istikbaline yol açan ve sırat-ı müstakîmde kemâl-i ümid-i zaferle çalışan muhakkikîn-i İslâm ve âkıl sıddıklara yardım etmek ve kuvvet vermektir. Elhasıl, maksadım, ol elmas kılınca saykal vurmaktır Daha sonra ise, Osmanlı Devletinin son zamanlarında medreselerin öğrenim ve öğretim metodları ve müfredatı bakımından bozulduğunu müşahade eden Nursi, şu değerlendirmeleri yapıyor: Ezcümle: Bugünlerde bir hikâye buna misal olabilir. Fahr olmasın, zaman-ı sabâvetimden beri üssü'l-esas-ı meslekim, ifrat ve tefritle hakaik-i İslâmiyete sürülen lekeleri temizlemek ve o elmas gibi hakikatlerine saykal vurmak idi. Bu mesleğime tarih-i hayatım, pek çok vukuatıyla şehadet eder. 9 Bununla beraber, bugünlerde küreviyet-i arz gibi bedihî bir meseleyi zikrettim. O meseleye temas eden mesail-i diniyeyi tatbik ve tevfik ederek düşmanların itirazatını ve muhibb-i dinin vesveselerini def eyledim. Nasıl ki mesailde mufassalan gelecektir. Sonra, gulyabânî gibi hayalâta alışan zahirperestlerin dimağları kabul etmeyecek gibi göründüler. Fakat asıl sebep, başka garaz olmak gerektir. Güya göz yummakla 9 Nursi gerçekten de gençlik yıllarında bile Medresetüzzehra modeli bir tedrisatta İslami ilimlerin yanında yeni ilimlerin de okutulması tarafdarı idi. Mesela Müküslü Hamza namıyle maruf talebesinin o zamanlar kaleme aldığı hayatı hakkında kitapta şu cümlelere rastlamaktayız (Bkz: TARİHÇE-İ HAYAT. Uzun bir zaman refaketinde ve dersinde bulunan Hamza Efendi tarafından kaleme alınmıştır: Bediüzzaman Said-i Kürdî nintercüme-i Hâlinden Bir Hülâsadır- Rumi 1334, milâdi 1918 yılında yazılmıştır.) (İç. D. s. 582 vd). Bediüzzaman Said-i Kürdî kendine has bir usûl-ü tedrisi icad ederek o usûl dairesinde tedriste bulunurdu. Şöyle ki: Ulûm-u diniye ile fünun-u asriyeyi mezc, hakaik-ı diniyeyi fünun-u müsbete ile teyid ve teşyid etmek suretiyle talebenin tenvir-i ezhanına sarf-ı himmet eyledi... (İç. D. s. 588). 7

8 gündüzü gece veya üflemekle güneşi söndürmeye ihtimal vermek gibi bir hareket-i mecnunanede bulundular. Güya onların zannınca, küreviyet-i arza hükmeden, dinde çok mesaile muhalefet ediyor! Onu bahane ederek büyük bir iftirayı ettiler. O derecede kalmadı. Vesveseli ezhanı, iftiranın büyümesine müsait bir zemin bulduklarından, iftirayı o derece büyüttüler ki, ehl-i diyanetin hakikaten ciğerlerini dağdar ve ehl-i hamiyeti İslâm terakkiyatından meyus ettiler. Lâkin bu hal büyük bir derstir. Beni ikaz etti ki, cahil dost, düşman kadar zarar verebilir. Öyleyse, şimdiye kadar yalnız düşmanın tarafına bakıp, eldeki elmas kılıçla onların tefritlerini kırardım. Fakat şimdi mecburum, öyle dostların terbiyeleri için, onların avamperestane ve ifratkârâne olan hayalâtlarına, o kılıcı bir derece iliştireceğim. Eğer çendan böyle şahsî şeylerin böyle mebahisatta zikirleri lâzım değildir. Fakat şahsiyette kalmadı. Medreselerin hayatlarına taallûk eder bir mesele-i umumî hükmüne geçti. O zahirperestler emin olsunlar ki, sa'yleri beyhudedir. Şimdiye kadar böyle avamperestane safsatalarla bizi cahil bıraktılar. Bundan sonra bizi cahil bırakmakla cehlimizden istifade etmek istiyorlar. Olmaz ve olamaz; medreseler hayatlanacaktır vesselâm Hâtimenin hâtimesi Bir adam müstaid ve kabil olduğu şeyi terk ve ehil olmayan şeye teşebbüs etmek, şeriat-ı hilkate büyük bir itaatsizliktir. Zira şanı odur ki, istidadı, san'atta intişar ve tedahül; ve san'atın mekayisine ihtiram ve muhabbet; ve nevamisine temessül ve imtisal, elhasıl, fena fi's-sanat olmaktır. Vazife-i hilkat bu iken, bu yolsuzlukla san'atın suret-i lâyıkasını tağyir eder. Ve nevamisini incitir. Ve asıl müstaid olduğu san'ata olan meyliyle, teşebbüs ettiği gayr-ı tabiî san'atın suretini çirkin eder. Zira, bilkuvve olan meyil ve bilfiil olan san'atın imtizaçsızlığı için bir keşmekeş olur. Bu sırra binaen, pek çok adam meylü'l-ağalık ve meylü'l-âmiriyet ve meylü'ttefevvukla mütehakkim geçinmek istediğinden, ilmin şanında olan teşvik ve irşad ve nasihat ve lûtfu terk edip, kendi istibdad ve tefevvukuna vesile-i cebir ve tânif eder. İlme hizmete bedel, ilmi istihdam eder. Buna binaen, vezaif ehil olmayanın ellerine geçti. Bahusus medaris bununla indirasa yüz tuttu. Buna çare-i yegâne, daire-i vahidenin hükmünde olan müderrisleri, darülfünun gibi çok devaire tebdil ve tertip etmektir. Tâ, herkes sevk-i insanîsiyle hakkına gitmekle, hikmet-i ezeliyenin emr-i mânevîsini, meyl-i fıtrîsiyle imtisal edip kaide-i taksimü'l-a'mâle tatbik edilsin. Tenbih Ulûm-u medarisin tedennîsine ve mecrâ-yı tabiîden çevrilmesine bir sebeb-i mühim budur: Ulûm-u âliye ( ) maksud-u bizzat sırasına geçtiğinden, ulûm-u âliye ( ) mühmel kaldığı gibi, libas-ı mânâ hükmünde olan ibare-i Arabiyenin halli, ezhanı zaptederek, asıl maksut olan ilim ise tebeî kalmakla beraber ibareleri bir derece mebzul olan ve silsile-i tahsile resmen geçen kitaplar evkat, efkârı kendine hasredip harice çıkmasına meydan vermemeleridir Nursî, Bediüzzman Said, Muhakemat, 12. Mukaddeme. 8

9 8-Nursi, bu Model Üniversitenin Bitlis te kurulmasını, Diyarbakır ve Van da da iki şubesinin açılmasını teklif etmiştir. Bilindiği gibi bu illerimiz, bilhassa Osmanlı döneminde ve bugün Kürt asıllı insanların yoğun olarak yaşadıkları yerlerdir. 9-Nursi bu teklifi yaptıktan ve makalelerinde ve Münazarat adlı kitabında yazdıktan seneler sonra, bu üniversitenin devlet tarafından kurulması kararlaştırılmıştır. Ve Medresetüzzehra adlı bu üniversitenin kendisi tarafından kurulması ve temelinin atılması teklifini almıştır. (Nursi bu gelişmeleri değişik vesilelerle anlatıyor. (Bkz: Ekler) 2-Yapısı: Acaba Nursi nin teklif ettiği bu Model Üniversitenin bünyesi nasıldır? Nursi nin teklif ettiği Model Üniversitenin yapısı hakkında şu açıklamaları yapabiliriz. Nursi bu üniversitenin bazı şartlara bağlı olduğunu ifade etmiştir. Evvela bugünkü Türkçe ile açıklama yapacak, arkasından Nursi nin kendi ibarelerini vereceğiz: Birinci şart: Kurulacak olan bu Model Üniversitenin adı Medrese olmalıdır. Çünkü insanlar bu isme alışmışlardır. Bu isim, insanları cezp eder ve şevke getiren bir isimdir. Bu isim halk nezdinde itibarlı bir isimdir ve büyük bir gerçeği de ihtiva etmektedir. Nursi, modern ilimlerle, İslami ilimlerin beraber okutulması gereğini aslında neşrettiği diğer makalelerinde de doğrudan veya dolaylı olarak dile getirmiştir. Mesela bkz. Hutbe-i Şamiye (İç. D. s. 45: Sekizinci Mâni: Fünun-u cedidenin bazı müsbet mesaili, hakaik-i İslâmiyenin zahiri manalarına muhalif ve muarız tevehhüm edilmesiyle, zaman-ı mazideki istilâsına bir derece sed çekmiş. Meselâ: Küre-i arza emr-i ilâhî ile nezarete memur Sevr ve Hût namlarında iki ruhani melâikeyi dehşetli cismanî bir öküz, bir balık tevehhüm edip ehl-i fen ve felsefe hakikatı bilmediklerinden İslâmiyete muarız çıkmışlar. ). İki Mekteb-i Musibetin Şehadetnamesi, Önsöz (İç. D. s. 154, ); ayrıca s. 160, 167: Ben Kürdistan da, Kürtlerin hal-i perişanını görüyor idim. Anladım ki, saadetimiz, fünun-u cedide-i medeniye ile olacak ; s. 182: İkincisi: Ulema ile olan münazaramdır. Onun sebebi; İslambol a geldim, gördüm ki, sair şuubata nisbeten medaris terakki etmemiştir.1 Bunun da sebebi, kitaba nazarla istinbat-ı mesele etmek olan istidadı, meleke-i ilim yerinde ikame olunmuş ve talebelerde adem-i münazara ve sual ve cevap tam olmamak sebebiyle şevksizlik ve melekesizlik ve atalet gibi bazı hali intac etmiş. Sair müntic-i taaccüb ve hayret olan ulûm-u ekvan veya eğlence ile vakit geçirmeği müntic olan fünûn-u hevesat ve lezzat-ı hakikiyeyi mutazammın olan ulûm-u maksud-u bizzat gibi ulûm-u ilâhiye tahsil olunmaz. Bunun da, ya bir himmet-i âlî veya bir tevaggul-u tam veya müsabakayı müntic olan sual ve cevab gibi bir şevk-i kasrî ve haricî lâzımdır. Veyahut, taksim-i a mâl kaidesine tatbiken, her bir talebenin istidadına göre bazı fünun ile tevaggul etmeli, tâ mütehassıs olsun, sathî olmasın. Zira her ilmin bir suret-i hakikiyesi var. Meleke olmadığı halde bazı tarafı nâkıs olan suretlere benzer. Bunun da çaresi, ona müstaid olan bir fenni esas tutmalı. Ve buna münasib fünunu, her birinden bir fezleke alınmalı ve o fenn-i esasın suret-i hakikiyesini mütemmim ittihaz etmelidir. Zira her bir fezleke bir suret-i müstakileyi teşkil etmiyor. Lâkin bir suret-i esasiyeyi tekmil edebilir. Ey, sözümü işiten talebe-i ulûm! Mektebliler gibi ki onlar nâkıs olan seleflerine hayrü l-halef olmuşlar çalışalım ki, evc-i kemale vasıl olan seleflerimize hayrü l-halef olalım. Ben münazara ile bilfiil bu iki noktadan ikaz etmek istiyordum. (İç. D. s. 186 ve 189). 9

10 Medrese nam-ı me luf ve me nus ve cazibedar ve şevk-engiz, itibarî olduğu halde büyük bir hakikatı tazammun ettiğinden rağabatı uyandıran o mübarek medrese ismiyle tesmiye. İkinci şart: Bu Üniversitede öğrenim-öğretim dili Türkçe olmalıdır. Arapça da gereklidir. Kürtçe ise kabul edilebilir, kabul edilmesinde bir mahzur yoktur. Bu üniversitede yeni ilimleri(fizik, kimya, biyoloji gibi) dini ilimlerin içine katarak (veya aksi) okutmak gerekir. Fünun-u cedideyi, ulûm-u medaris ile mezc ve derc ve lisan-ı Arabî vâcib, Kürdî caiz, Türkî lâzım kılmak. Nursi dini ilimler ve yeni ilimleri biri birinin içine katarak tedris edilmesini uzun zamandır teklif etmekte ve kendi derslerinde de uygulamaktaydı. Bu kadar ısrar etmesinin elbette sebepleri vardır. Nursi bu teklifinin gerekçelerini şöyle açıklıyor:1- Kısır döngü dediğimiz faydasız muhakeme usullerinden zihni kurtarmak veya bir diğer deyişle kurtulmak.2-demegojiye (Mugalataya)engel olmak, yer vermemek.. 3- Vicdanı aydınlatan dini ilimlerdir (Akide, Kur an ve Hadis ilimleri gibi), aklın nuru ise, yeni ilimlerdir(fizik, kimya ve biyoloji gibi). Bu iki ışık, iki nur birleşirse ilmî gerçekler kolayca ortaya çıkar. Bu iki ilim grubu biri birinden ayrılarak öğrenilir ve öğretilirse, dini ilim öğrenen talebelerde tassup görülür; yeni ilimleri okuyanlarda ise, dini hakikatlere karşı şüphe, tereddüt başlar,yani imani hakikatler konusunda şüphe başlar, o kişinin zamanla imanı zayıflar veya, maazallah, gider. S- Şu mezcde ne hikmet var ki, o kadar tarafdarsın; daima söylüyorsun? C- Dört kıyas-ı fâsid (11) ile hâsıl olan safsatanın zulmetinden muhakeme-i zihniyeyi halas etmek, meleke-i feylesofanenin taklid-i tufeylaneye ettiği mugalatayı izale etmek... S- Ne gibi? C- Vicdanın ziyası, ulûm-u diniyedir. Aklın nuru, fünun-u medeniyedir. İkisinin imtizacıyla hakikat tecelli eder. İki cenah ile talebenin himmeti pervaz eder. İftirak ettikleri vakitte; birincisinde taassub, ikincisinde hile, şübhe tevellüd eder. 11 İşte o kıyaslar: 1- Maneviyatı maddiyata kıyas edip Avrupa sözünü onda dahi hüccet tutmak. Hem de bazı fünunda meşhur olanların, başkasında da sözünü hüccet tutmak.2- Hem de fünun-u cedideyi bilmeyen ülemanın sözünü, ulûm-u diniyede dahi kabul etmemek. 3-Hem de fünun-u cedidede mehareti için gurura gelip, dinde de nefsine itimad etmek. 4-Hem de selefi halefe, maziyi hale kıyas edip haksız itirazda bulunmak gibi fasid kıyaslardır. (Birader-i Ebu Lâşey) (Abdülmecid.)(Rakamları ben koydum). 10

11 Üçüncü şart: O bölgenin güvenini kazanmış Kürt alimlerinden istifade etmek, ve Kürtleri devletle ve halkla kaynaştırmak ve onlara ısındırmak için, Kürtçe bilen ilim sahibi kimseleri bu üniversitede öğretim üyesi olarak istihdam etmektir. Bu kimseler resmi okul diplomaları yok, ama bilgileri yeterlidir 12 Zülcenaheyn (Türkler ve) (13) Kürdlerin mutemedi olan Ekrad ulemasından veya istînas etmek için lisan-ı mahallîye aşina olanları müderris olarak intihab etmektir. Dördüncü şart: Bu bölgelerin insanları, genellikle sade bir hayat sürerler, büyük şehirlerde rastlanan entrika, yalan ve aldatma yapmazlar, eski tabirle gıll u gış dan azade insanlardır. Nursi bu manayı vermek için sabavet ve besatet tabirlerini kullanmış. Bu iki tabiri tam tercüme etsek, çocukluk ve basitlik dememiz gerekirdi. Ama kanaatimce böyle bir tercüme, burada verilmek istenen manayı vermezdi, hatta ondan bizi uzaklaştırırdı. Sade bir hayat süren insanlarının bu özellikleri sebebiyle, onların sadeliğine uygun hareket etmekle onlardan istifade kolaylaşacaktır. Bu özelliklerine uygun hareket, tıpkı çocukların hevesatlarını okşamak suretiyle onlara bir şey öğretmek, ya da onların bazı davranışlardan kaçınmaları gibi, sağlanması kolayca mümkün olur. Ayrıca bu bölgede bulunan Kürtlerin kabiliyetli olanları ile ve görmüşgeçirmiş yani tecrübeli insanları ile de mutlaka istişarede bulunmak gerekir. Gerçekten de böyle bir istişare hükümete ve bu üniversiteye çok şey katacaktır. Ekrad ın istidadı ile istişare etmek, onların sabavet ve besatetlerini nazara almaktır. Zirâ çok libas var; bir kamete güzel, başkasına çirkin gelir. Çocukların talimi; ya cebr ile ya hevesatlarını okşamak ile olur. Beşinci şart: Bu Üniversitede iş bölümü olacaktır. Yani ilimler ihtisas kollarına göre bölümlere, günümüz tabirleri ile Anabilim veya Bilim Dallarına ayrılacaklar. Ancak bu bölümler arasında, geçiş yolları imkânları bulunacak. Ve bölümlere ayrılınca, her bölümden uzman çıkarmak kolay olacaktır. Bu durum bugün üniversitelerde Bölüm kabulü suretiyle öğrenim yapmak gibidir. Mesela Siyasal Bilgilerde Maliye ve Kamu Yönetimi bölümü gibi. İktisatta Maliye ve İktisat bölümleri gibi. Tıb Fakültelerinde yaklaşık 20 ana Bölüm bulunuyor. Bu bölümlerde dersler arasında elbette ki benzerlik ve aynılık vardır ve olacaktır. Ama uzaman olmak için, Tıb mezunları bir bölümde yoğunlaşır ve yılı Aralık ayının başında Diyanet İşlerli Başkanlığı, Nursi nin bu teklifinden 100 yıl sonra, Melle adlı bir proje başlatmıştır. Melle, halkın bilgilerine başvurduğu ve ona güvendiği kimselerdir. Devlet bu kişileri bir defaya mahsus olmak üzere kadrosuna alacak, onlara maaş verecek ve onlardan din hizmetlerinde istifade edecektir. Kanaatimce Nursi nin yukarıdaki görüşü, Üniversitede değil, ama bir başka devlet hizmetinde böylece tahakkuk etmiş olmaktadır. 13 Parantez içindeki kelime müellifi tarafından sonraki baskılarda eklenmiştir. Nâşir 11

12 mezun olurlar. Mesela İç Hastalıkları bölümünden uzman olarak mezun olmak isteyen, elbette ki, Mikrobiyoloji Bölümündeki derslerden ve bilgilerden de haberi olur ve olmalıdır. Taksimü l-a mal kaidesini bitamamiha tatbik etmek.. tâ şubeler birbirine medhal ve mahreç olmakla beraber, her bir şubede mütehassıs çıkabilsin. Altıncı şart: Bu üniversitede okuyanlara ilimlerden tam istifade etmenin şartları sağlanmalıdır. Mesela Laboratuvar, deneme tarlaları, klinikler iyi olmalıdır ta ki, burada okuyanlar tam feyiz alabilsinler. Ayrıca bu Üniversiteden mezun olanların diplomaları devletçe tanınmalı, yapılan imtihanlar sonuçlandırılmalı, sürüncemede bırakılmamalıdır. Bu noktadan kastedilen şu olsa gerektir: Resmi okul dışında eski usul denilen medreselerde okuyanlar, İslam Dinini 2-3 hocadan öğrenirlerdi. Hâlbuki bugün aynı ilmi okutan ilahiyat fakülteleri 20 civarında bölüme ayrılmış bulunuyor. Aynı şekilde, eski medreselerde çoğu defa akim kalan imtihanlar gibi olmamalı, imtihanalar sonuçlandırılmalıdır. Bir mahreç bulmak ve müdavimlerin tefeyyüzünü temin etmek; hem de mekatib-i âliye-yi resmiyeye müsâvî tutmak ve imtihanlarını, imtihanları gibi müntic kılmak, akîm bırakmamaktır. Yedinci şart: Yüksek Öğretmen okullarının sistemi geçici olarak bu Model Üniversitede uygulanmalıdır. Aynı zamanda bu öğretmen okulları geçici olarak bu Üniversitenin bünyesinde öğrenim ve öğretim yapmalıdır. Bu suretle, öğretmen okullarındaki düzen ve ilim öğrenme metotları bu medreseye geçecek, fazilet ve diyanet ise bu Medreseden öğretmen okullarına geçebilecektir. Aralında karşılıklı istifade mümkün olacak, her ikisindeki talebelerin ilimden tam feyiz almaları mümkün olacak, her iki grup da tek kanatlı değil, iki kanatlı kuşlar gibi rahat uçacak, yani hayata kolay intibak edecekler ve halka yardımcı olabileceklerdir. Dârü l-muallimîni muvakkaten şu dârü l-fünûn dairesinde merkez kılmak, mezcetmektir. Tâ ki, intizâm ve tefeyyüz ondan buna geçsin ve fazilet ve diyanet, bundan ona geçsin; tebadül ile her biri ötekine bir kanat verip zülcenaheyn olsun. Sekizinci Şart: Yedinci şartta belirtildiği gibi, bu bölgede asırlardır uygulanan tedris usulünde, eski usulde öğrenciler bir veya 2-3 hocadan ders alarak icazet alıyorlardı. Hâlbuki Nursi nin teklif ettiği bu Model Üniversitede en az 20 hocadan ders alacaklardır. Adeta bir öğrenci, 20 hocanın teşkil ettiği bir halka ortasında duracak ve bu 20 hocadan teker teker ders alacak ve imtihan geçirmesi gerekecektir. 12

13 Kürdistanda âdet-i müstemirre olan ta lim-i infiradîyi halka ve daireye tebdil etmek Dersler Medhal Mahreç Nursi bu model Üniversitede okutulacak dersler hakkında Münazarat adlı eserinde bilgiler vermiştir. Ama bu açıklamaların ilk nüvesini aslında 24 Mart 1909 t. makalesinde ifade etmiş bulunmaktadır. Bu makalesinde Nursi şöyle diyor: İkinci Madde: Maarif-i İslâmiye ordusunun fırkaları olan ehl-i medrese ve ehl-i tekye ve ehl-i mekteb; ifrat ve tefrit ile birbirini tadlil ve techil ile hâsıl ve ahlâk-ı İslâmiyeyi esasıyla sarsan ve âhenk-i terakkiyi ihlâl eden tebayün-ü efkârları ve tehâlüf-ü meşrebleri izale ve efkârı tevhid, meşaribi takrib zaruridir. Nasıl ki cesim bir fabrikayı mutazammın bir kasrın odalarının kapıları birbirine açılır, bir maksada hizmet eder; kezalik mekteb ve medrese ve tekye, teyid-i münasebet ile o kasr-ı âlî-i İslâmiyenin birer açık kapılı odası gibi olmak ve salonu da hükümet olmak lâzımdır. Tâ her biri diğerinin noksanını tekmil ile kaide-i taksimü l-mesaî tatbik edilsin. Teyid-i münasebet şöyledir ki, mekâtib-i âliyede hakaik-ı İslâmiyeyi berahin ile okutmak ve medreselere de fünun-u lâzıme-i medeniyeyi, eski hükemanın bataklığına bedel, tedris olunmak ve tekyelerde de mütebahhirîn ulema bulunmaktır Bir örnek verelim: Mesela Tıb Fakültesinde Anatomi dersi gören bir öğrenci, yan ders olarak İslam İnancı,Fıkıh, Kuran tefsiri ve hadis ilimlerini vb.de öğrenecektir.bu yan derslerin saati ana derslerden tabii ki az olacaktır. Diğer yandan İlahiyat ta okuyan bir öğrenci ise yan dersler olarak, fizik, kimya ve biyoloji gibi dersleri de okuyacak ve bunlardan imtihan geçirecektir. Nursi ye göre İlahiyat öğrencilerine yeni ilimleri öğretmek şart olduğu gibi, Tıb vb. ilimleri öğrenen öğrencilerin de İslami ilimleri kısmen öğrenmelidir. Böylece her iki sahada bilgi sahibi olacak ve Fakültelerinden bu bilgilerle mezun olacaklardır. Kanaatimce bu metod, bildiğim kadarı ile halen kısmen sadece Suudi Arabistan da uygulanmaktadır. Nursi, yukarıdaki tekliflerini bir askeri okul olan Hamidiye Alaylarının öğrenim ve öğretim programı için de teklif etmektedir Bu, asırlardır devam eden bir adettir. (Bkz. Münazarat, (İç. D. s ). 15 İç. D. s Bu konuda ayrıca şu kitabımıza bkz. Demokratik Açılım Sürecinde Kardeşlik Projesi, İstanbul, 2.b.2011, Nesil y. s. 93 vd. 13

14 Meselâ Hamidiye Alayları ve Şarkın kalkınması ile ilgili bir makalesinde şöyle bir mesaj vermektedir: Nursi, Kürtlerin modern okullara ısınamadıklarını, yani yeni ilimlerin okutulduğu mekteplere soğuk kaldıklarını belirtiyor ve bu konuda şu sebepleri sıralıyor: 1-Kürtler, yanlış olarak öğrendikleri bazı teşbih(benzetme),hikâyeler veya israiliyat denilen bilgilere dayanarak, modern ilimlerdeki esaslara karşı çıkıyorlar. 2-Modern ilim öğrenenler, İslam dinini yüzeysel öğrendikleri için, dini meselelerde şüpheye düşmektedirler. 3-Medreseleri çok beğeniyorlar, ama günümüzdeki bozulmuş medreselerin durumlarına, mesela taassup ve düzensizliğe de karşı çıkıyorlar. 4-Modern ilimler Osmanlı Devleti okullarına Avrupa dan idhal edilmiştir. Aslında fizik, kimya gibi ilimler İslam Dini esaslarına aykırı değildir. Ve İslam tarihinde birçok fizik, Kimya vb. ilimlerin âlimleri yetişmiştir. 17 Bunun da çaresi, İslami ilimler yanında modern ilimleri de Hamidiye Alaylarında yani askeri okullarda da okutmaktır. Ayrıca öğrencilerin öğrenim giderleri de Milli Eğitim Bakanlığı Ve Vakıflar Genel Müdürlüğünden verilmelidir. Nursi şöyle diyor: Ben Kürd olduğum için Kürdlere dair bir-iki söz söyleyeceğim. Şöyle ki; bizim Kürdler maarifi kılıçlarının hutut-u cevherinden öğrenmişler. Maarif-i cedideden dört sebep için ürküyorlar: Birincisi: Bazı mesail-i fenniye, bazı avamların takliden veya hataen akide ve hakikat ve İslâmiyet telâkki ettikleri bazı hikâyat ve teşbihat ve israiliyatın muhalefetidir. İkincisi: Bazı ehl-i fen ve ehl-i mektebe nazar-ı sathî ve taklidî olarak zevahir-i dini tahsil ile bir akide-i tıflâneyi fünunlarda kesbettiği meleke-i feylesofaneye mukabele ve muhakeme etmekle, varta-i evham ve şükûka düştükleridir. Üçüncüsü: Maden-i her kemal bildikleri medarisin ahvaline muhalefet ve mübayenettir. Dördüncüsü: Zahiren o fünunun bilâd-ı ecnebiyeden gelmesidir. 17 Meşhur Türk âlimi Prof. Fuat Sezgin, her bir modern ilmin kurucusu ve bu sahalarda buluş ve icatlar yapmış İslam âlimlerine dair eserler yazmış, hatta bu konuda bir de Müze kurmuştur. Bu eserler ve Müze Almanya Frankfurt Üniversitesi bünyesinde yapılmış, bir ara Türkiye de de sergilenmiştir. Bendeniz de bu eserleri ve Müzeyi Frankfurt Üniversitesinin bünyesinde görenlerden biriyim. 14

15 Bunun çaresi, şecaatlerini okşayan Hamidiye Alaylarının askerlik münasebetiyle mekâtibi medrese nam-ı me lufuyla ulûm-u diniye ile beraber, fünun-u lazıme-i medeniyeyi Kürd ulemasının Kürdlerin istidadına göre tedris etmesidir ve Kürdistan da medaris-i münderiseyi ihya ve onlarca en mühim olan talebe tayınatını Maarif ve Evkaf tan vermektir. Bu fikir, on beş sene hususi mesleğimdi; efkâr-ı umumiyeye arz ediyorum, tâ ki meslek-i umumi olsun, zira vakti gelmiş. Molla Said-i Kürdî 18 Yine Münazarat eserinden evvel neşrettiği 24 Mart 1909 tarihli bir makalesinde de aynı fikri ifade etmiştir. (Bkz. yukarıda s. 2) 4-Tedris üyeleri Bu Üniversitenin öğretim üyeleri, okutmanları kimler olacaktır sorusuna gelince. Nursi bu konuda bir sınır koymuyor, yani bir teklifte bulunmuyor. Sadece bölgedeki Kürt ilim adamalarından istifade etmenin gerekli olduğunu ileri sürüyor, şart olarak belirtiyor. Bu noktaya az yukarıda temas etmiştik. Nursi özetle şöyle diyordu: Üçüncü şart: O bölgenin güvenini kazanmış Kürt âlimlerinden istifade etmek ve Kürtleri devletle ve halkla kaynaştırmak ve onları onlara ısındırmak için, Kürtçe bilen ilim sahibi kimseleri bu üniversitede öğretim üyesi olarak istihdam etmektir. Bu kimseler resmi okul diplomaları yok, ama bilgileri yeterli kimselerdir 19 Zülcenaheyn (Türkler ve) (20) Kürdlerin mutemedi olan Ekrad ulemasından veya istînas etmek için lisan-ı mahallîye aşina olanları müderris olarak intihab etmektir. 5-Tedris dili Arapça: Vâcib Osmanlı dönemine uygun bir teklif. Çünkü o zamanın Osmanlı milli eğitim sisteminde, okullarda Arapça-Farsça okutulmakta idi. Ve Arapça, İslam kültürünün ayrılmaz bir parçasıdır. 18 Bkz. Bediüzzaman Said-i Kürdi nin Meb usana Hitabı, Kürd Teavün ve Terakki Gazetesi, Sayı: 4, Sayfa 29-30,13 Kânun-ı evvel 1324,26 Aralık 1908 (İç. D. 523) Nursi, Hamidiye Alaylarının kapatılmasına karşı çıkmış, bu alaylardaki Kürt vatandaşlarımızın bu askeri öğrenim ve eğitimden mahrum bırakılmamasını istemiştir. Bkz. Şura-yı Ümmet Gazetesi, 6 Teşrin-i sâni 1324(19 Kasım 1908): Hamidiye Alaylarına Dair Beyan-ı Hakikat (İç. D. s ). Aynı fikrini, şu makalesinde de dile getirmiştir,yukarıda temas etmiştik: Bkz: Kürd Teavün ve Terakki Gazetesi, Sayı: 4, Sayfa Kânun-ı evvel 1324 (26 Aralık 1908): Bediüzzaman Molla Said-i Kürdî nin Mebusana Hitabı (Mâba d) (İç. D. s. 523) yılı Aralık ayının başında Diyanet İşlerli Başkanlığı, Nursi nin bu teklifinden 100 yıl sonra, Mele adlı bir proje başlatmıştır. Mele, halkın bilgilerine başvurduğu ve ona güvendiği kimselerdir. Devlet bu kişileri bir defaya mahsus olmak üzere kadrosuna alacak, onlara maaş verecek ve onlardan din hizmetlerinde istifade edecektir. Kanaatimce Nursi nin yukarıdaki görüşü, Üniversitede değil, ama bir başka devlet hizmetinde tahakkuk etmiş olmaktadır. 20 Parantez içindeki kelime müellifi tarafından sonraki baskılarda eklenmiştir. Nâşir 15

16 Türkçe: Lâzım, yani gerekli, çünkü asırlardır bu topraklarda bu dil öğrenim ve öğretim dili olarak kullanılmıştır. Bilindiği gibi Nursi, telif ettiği eserlerinin, Yani Risale-i Nur Külliyatının tamamını Türkçe olarak yazmış ve neşretmiştir. Osmanlı döneminde yazdığı kitaplar ve makalelerin bir kısmı Arapçadır, ama yine çoğunluk Türkçedir, Kürtçe olarak telif ettiği bir kitabı ise yoktur. Bunu da normal kabul etmek lazım: çünkü Nursi nin tabiri ile Kürtlerin saadeti Türklerin saadetinden neş et eder. 21 Kürtçe: Câiz olabilir mahzuru yok demektir. -Nursi, Kürtçe bu Üniversitede öğrenim dili olmalıdır demiyor, öğrenim ve eğitim dili olarak kullanılabileceğini, yani Kürtçenin öğrenim- öğretim dilinde kullanılmasına bir engel olmadığını söylüyor. Bir diğer deyişle Kürtçenin öğrenim dili olmasında mahzur olmadığını ifade ediyor. 6-Gelirleri(Varidatı): Nursi, bu model Üniversitenin mali tarafıyla da ilgilenmiş, bu konuda çözüm tekliflerinde bulunmuştur. Öyle ya, yeni model bir üniversite teklif ediyor, bu modelin asrımızda gerekli olduğunu söylüyor, ama bir üniversite büyük bir yatırım gerektirir. O halde bu teklifin mali tarafı da olacaktır. Yani bu üniversitenin ödenek konusu da halledilmelidir. Nursi nin bu Model Üniversitenin gelirleri ve ödeneği konusunda teklifleri şunlardır: 1-İlk önce Üniversite idarecileri samimi olmalı ve gayret göstermelidirler. 2-Vakıflar İdaresi bu Üniversiteye ödenek verecektir. Çünkü diğer okullar gibi bu model Üniversite de bir eğitim kurumudur. Vakıflar diğer okullara verdiği gibi bu Üniversiteye de vahdet-i mesele cihetiyle yani bu da bir okul olduğu için elbette ödenek ayıracaktır. 3-Halk, bu Üniversitenin ilmi ve dini hizmetlerini görünce, elbette zekâtlarını bu üniversiteye vermek isteyecektir, verecektir. Bilindiği gibi Zekâtın verileceği yerler arasında talebeler ve ilim için çalışanlar da vardır Aynı sebeple Müslümanlar sadaka ve adaklarını da bu Üniversiteye vereceklerdir. Çünkü bu model Üniversite, yapacağı ilmi neşriyat-yetiştireceği değerli talebeler, yapacağı ilmi toplantılar vb. hizmetler sebebiyle, akıl, kalp ve vicdanların takdirini toplayacaktır. Ve bu sebeple, Müslümanlar sadaka ve adaklarını bu üniversiteye vereceklerdir. Bu sadaka ve adaklar küçümsenmemelidir. Çünkü mesela halen günümüzde, THK nun ve benzer vakıfların Müslümanlardan kurban, adak ve diğer isimler altında aldıkları mali gelirler her sene milyarlarca doları geçmektedir. 4-Yukarıda dediğimiz gibi, Yüksek Öğretmen Okulları bu Üniversitenin içine, geçici olarak, yerleştirileceği için, bu okulun geliri geçici bir zaman için bu model Üniversiteye destek verecektir. Ama bu model Üniversite bir müddet sonra, yukarıda izah ettiğimiz gibi, kendisi de hizmet üreterek gelir elde edecek, artık Yüksek 21 Bkz: Nursî, Bediüzzaman Said, Münazarat (İç. D. s. 143 ). 22 Bu noktanın tafsilâtı için şu eserimize bkz. Nicolas Aghnides: İslam ın Mali Hükümleri (Çev: Prof. Dr. Servet ARMAĞAN), 2003, İstanbul, İnsan y. s. 16

17 Öğretmen Okulunun yardımına ihtiyacı kalmayacaktır. Hatta ondan ödünç aldığı ödenek meblağını da iade edebilecektir. Şimdi de bu özeti kendi ifadelerinden okuyalım: S- Vâridatı nedir? C- Hamiyet ve gayret. S- Sonra? C- Şu medrese, çekirdek gibi bilkuvve bir şecere-i tûbâyı tazammun eyliyor. Eğer hamiyet ve gayretle yeşillense, tabiatıyla madde-i hayatını cezb ile sizin kuru kesenizden istiğna edecektir. S- Ne cihetle? C- Çok cihetle. Birincisi: Evkaf, hakkıyla intizâma girse, şu havuza tevhid-i medaris tarîkıyla bir mühim çeşmeyi akıtacaktır. İkincisi: Zekâttır. Zîrâ biz (hem Hanefî, hem) (23) Şafiîyiz. Bir zamandan sonra o Medreset-üz Zehra İslâmiyete ve insaniyete göstereceği hizmetle, şübhesiz bir kısım zekâtı bil istihkak kendine münhasır edecektir. Bahusus zekâtın zekâtı da olsa kâfidir. Üçüncüsü: Şu medrese neşredeceği semeratla, tamim edeceği ziya ile, İslâmiyete edeceği hizmetle ukûl yanında en a lâ bir mekteb olduğu gibi; kulûb yanında en ekmel bir medrese, vicdanlar nazarında en mukaddes bir zaviyeyi temsil edecektir. Nasıl medrese, öyle de mekteb, öyle de tekye olduğundan; İslâmiyetin ianat-ı milliyesi olan nüzur ve sadakat kısmen ona teveccüh edecektir. Dördüncüsü: Mezkûr tebadül için dâr-ül muallimîn ile imtizac ettiğinden, dâr-ül muallimînin vâridatı bir derece tevsi ile muvakkaten ve âriyeten eğer mümkün ise verilse, bir zaman sonra istiğna edecek, o âriyeyi iade edecektir. 7-Üniversitenin sağlayacağı faydalar: Nursi, bu model Üniversite teklifinin faydalarını şöyle sıralıyor: 1-Kürt âlimlerinin geleceğini sağlama. 23 Parantez içindeki cümle bilahere müellifi tarafından eklenmiştir. Nâşir 17

18 2-Eğitimi Kürdistan a, işte bu Medrese isimli,o bölge halkının alıştığı,beğendiği ve yüceliğini kabul ettiği bir unvan ile ve böyle bir yüksek okul kanalıyla sokmak. 3-Milli Eğitime bağlı okulların aynı el ve idare tarafından idaresi İslamiyeti saçma sapan hikâyelerden, İsrailiyat denilen yorumlardan ve katı ve soğuk taassuptan kurtarmak. Taassup, cehalet ve sıhhatli olmayan muhakemeden ortaya çıkar. Delillere dayanan ve dayanması gereken İslâm âlimleri taassup sahibi olmaz. Asıl taassup gösteren inatçı ve İslamiyet düşmanı olan Avrupalıyı taklit eden sözde bilginler ve Müslümanlardır. 5-Meşrutiyetin faydalarını anlatacak bir kapı açmaktır. Bazı Kürtler, Meşrutiyeti anlamadıkları ve İslamiyet e karşı zan ve kabul ettikleri için ondan istifade edemiyorlar. Tıpkı bir hastanın, doktorun kendisine verdiği ilaçları tamamen zehir kabul etmesi ve o ilaçları bu sebeple kullanmaması gibi. 6-Yeni ilimleri medreselere sokmak. Şimdiye kadar yeni ilimlerin İslamiyet e aykırı olduğu vehmediliyordu. Böyle yanlış bir anlayış ve uğursuz bir tutum, Osmanlıların terakkisine engel oluyordu. 7-Modern ilim okutan okullar, eski ilimleri okutan medreseler ile tekkeler arasını bulan, ıslah eden, onların karşılıklı ithamlarını sulh yoluyla halleden kimselerdir. Çünkü şimdiye kadar gördük ki, onlar arasında farklı görüşler, birlik ve beraberliğimizi parçalamış ve ilerlememizi de durdurmuştur. Çünkü her biri kendi metot ve düşüncelsinde inat ediyor, diğerinin ilmini ve metodunu iyice kavrayamadığından, biri diğerini câhillik, diğeri de berikini dinsizlikle itham etmektedir. S- Bunun semeratı nedir ki, on seneden beri (25) bağırıyorsun? C- İcmali: (26) Ekrad ulemasının istikbalini temin ve maarifi, Kürdistan a medrese kapısıyla sokmak ve meşrutiyet ve hürriyetin mehasinini göstermek ve ondan istifade ettirmektir. 24 Nursi nin bu teklifinden yaklaşık 15 yıl sonra 3 Mart 1340( 1924) tarihinde 43 s. bir K. yani Tevhid-i Tedrisat Kanunu çıkarılmış, bütün okullar Milli Eğitim idaresine verilmiştir. 25 Nursi buraya daha sonraki senelerde (1950 lerden sonra) şu ekleme ve düzetmeyi yapmıştır: Belki elli seneden beri. Müellif Daha sonraki senelerde ise 55 sene olarak düzeltmiştir:...elli beş sene bir gaye-i hayalim ve hayatımın bir neticesi olan Medrestüzzehranın. (Bkz: Emirdağ L. II, no: 81, s. 487 ve Ek: 10). 26 Şu Medresetüzzehra'ya dair mebahisi, (hürriyetin üçüncü senesinde) (*) nutuk suretiyle Bitlis'te, Van'da, Diyarbekir'de, daha birçok yerlerde ahaliye ders verdim. Umumen dediler: "Hakikattır, hem mümkündür." Demek diyebilirim ki, ben onların tercümanıyım bu mes'elede!.. Müellif * Parantez içindeki cümle bilahere müellifi tarafından eklenmiştir. Naşir 18

19 S- İzah etsen fena olmaz. C- Birincisi: Medarisin tevhid ve ıslahı... İkincisi: İslâmiyeti, onu paslandıran hikayât ve İsrailiyât ve taassubat-ı bârideden kurtarmak. Evet İslâmiyetin şe ni metanet, sebat, iltizam-ı hak olan salabet-i diniyedir. Yoksa cehilden, adem-i muhakemeden neş et eden taassub değildir. Bence taassubun en dehşetlisi, bazı Avrupa mukallidlerinde bulunur ki, sathî şübhelerinde muannidane ısrar gösteriyorlar. Bürhan ile temessük eden ülemanın şanı değildir. Üçüncüsü: Mehasin-i meşrutiyeti neşr için bir kapı açmaktır. Evet Ekrad da meşrutiyeti incitecek niyet yoktur. Fakat istihsan edilmezse istifade edilmez, o daha zarardır. Hasta, tiryakı zehir-âlûd zannetse elbette istimal etmez. Dördüncüsü: Maarif-i cedideyi medarise sokmak için bir tarîk ve ehl-i medresenin nefret etmeyeceği saf bir menba -ı fünun açmaktır. Zîrâ mükerreren söylemişim: Fena bir tefehhüm, meş um bir tevehhüm şimdiye kadar sed çekmiştir. Beşincisi: Yüz defa söylemişim, yine söyleyeceğim: Ehl-i medrese, ehl-i mekteb, ehl-i tekyenin musalahalarıdır. Tâ, temayül ve tebadül-ü efkâr ile lâekall maksadda ittihad eylesinler. Teessüf ile görülmüyor mu ki; onların tebayün-ü efkârı, ittihadı tefrik ettiği gibi; tehalüf-ü meşaribi de, terakkiyi tevkif etmiştir. Zîrâ herbiri mesleğine taassub, başkasının mesleğine sathiyeti itibariyle tefrit ve ifrat ederek; biri diğerini tadlil, öteki de berikini techil eyliyor. Elhasıl: İslâmiyet hariçte temessül etse; bir menzili mekteb, bir hücresi medrese, bir köşesi zaviye, salonu dahi mecma-ül küll.. biri diğerinin noksanını tekmil için bir meclis-i şûra olarak, bir kasr-ı müşeyyed-i nuranî timsalinde arz-ı didar edecektir. Âyine kendince güneşi temsil ettiği gibi; şu Medreset-üz Zehra dahi o kasr-ı İlahîyi haricen temsil edecektir. Eyyühel eşraf! Size hizmet ettiğimiz gibi, bize hizmet ediniz. Yoksa... Ey bizi vesayete muhtaç çocuk nazarıyla bakan ehl-i hükûmet! Size itaat ettiğimiz gibi, saadetimizi temin ediniz. Ve illâ... Ey Kürd, (Türk) (27) cem iyet-i milliye vazifesini bil istihkak omuzunuza alan İttihad ve Terakki! İyi ettiniz mezcettiniz. İyi etseniz iyi, ve illâ (28) 29 * 27 Parantez içindeki kelime bilahere müellifi tarafından konulmuştur. Naşir 28 İhtar: Ey kendini havass zanneden ehl-i siyaset ve ehl-i hükûmet! Yeisi kırmak için avama ders ve hitab olan şu kitabı sened tutup teselli etmeyiniz. Sizin sû'-i istimaliniz, onların sû'-i tefehhümünden daha ziyade sû'-i tesir eder. Size de bir ders vermek için zamanı tevkil eyledim. Dersini dinlemediniz, dehşetli tokadını yediniz. Müellif 19