Yıl: 3, Sayı: 9, Aralık 2016, s

Transkript

1 Yıl: 3, Sayı: 9, Aralık 2016, s Muhammed Felat AKTAN 1 DEHLEVÎ NİN HAMSE SİNDEKİ TEZHİP TAHRİRİ Özet Bu çalışmamızda Emir Hüsrev Dehlevî nin Hamse sindeki tezhip ve minyatür kompozisyonlarını tetkik ettik. Tezhip ve Minyatür kompozisyonu açısından zengin olan mezkur eserde, mümkün olduğu kadar birbirinden farklı, değişik mesajlar veren resim motiflerini seçtik. Beş bölümden oluşan bu eserde birbirinden farklı beş manzum kıssa anlatılmıştır. Aynı tezhip kompozisyonunu ifade eden motiflerden muhtelif bir örneğini ele alıp değerlendirdik. Eserin sanatsal boyutuna geçmeden önce yazarın hayatı ve eserlerine dair kısa bilgi verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Hamse, Mesnevi, Tezhip, Klasik Edebiyat, Helezonik ILLUMINATION STORY IN THE ANCHOVY DEHLEVÎ'S Abstract We work our Amir Khosrov Dehlevi's have examined the composition of the Hamse illumination and miniature. Illumination and Miniature mentioned the rich composition of the work, different from each other as much as possible, the various messages that picture motifs consisting chose. Five different stories from each section are described in this work. We evaluate and discuss various motifs expressing the same illumination of a sample composition. The work of the author's life before the artistic dimension and give brief information about the work of the conte Keywords: Hamse, Masnavi, Gilding, Classical Literature, Spira 1 Arş. Gör., Dicle Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü., muardaf@hotmail.com

2 Dehlevî nin Hamse sindeki Tezhip Tahriri GİRİŞ Emir Hüsrev Dehlevî nin Hamse-i- Tûtî 2 adlı mesnevisi 233 varak olup, 295 x 180, 190 x 95 mm kenar ölçüsüne sahiptir. Talik yazı türüne sahip olan bu eser Farsça yazılmıştır. Hindistan da yetişen, yaşadığı dönemde mukim çevrelerce tanınmış ilim adamlarından olan Emir Hüsrev Dehlevi yüzyıl arasında yaşadığı bilinmektedir. Çeşitli konularda eserler vücuda getiren Dehlevi, h.720 bazı kaynaklarda da h. 725 yılında vefat ettiği belirtilir. Eser beş bölümden oluşmuştur. Bunlar: Matla u l-envâr, Şîrîn u Husrev, İskendernâme, Leylî vü Mecnun ve Heşt Behişt. Her birinde farklı manzum kıssaların anlatıldığı bu eserler, Matla ul Envar adı altında kütüphanede kayıtlı olduğu görülmektedir. 175 Şekil 1Halet Efendi 377 nolu eserin 1. varağı Eserin dış kapağı, miklebli, müzehhep yaldızlı meşin ciltten oluşmuştur. 3 Eser genel olarak 372 kb, JPEG resim türünde çekilmiştir.1a yüzü boş olup, diğer yüzünde ise eserin kayıtlı olduğu kütüphane ve koleksiyon adı ile kayıtlı numarası bulunmaktadır.( Süleymaniye kütüphanesi Halet Efendi koleksiyonu no 377 ) Bir bakıma eserin temellük kaydı olarak nitelendirdiğimiz bu bölümde talik harfle yazılmış bir mühür gözükmektedir. Eserin Zahriye sayfasında (sayfa 2) dikdörtgen şeklinde karşılıklı olarak düzenlenmiş minyatür kompozisyonu yer almaktadır. Dıştan içeri doğru yöneldiğimizde çerçevenin dışarısında nakış resimleri halkari tarzda süslenmiş bir pervaz çerçevesindedir. Sayfanın kenarındaki bazı yerler parmak izlerinden dolayı silik çıkmış ve sayfanın estetik görümünü bozmuştur. Altınla işlenmiş ve iri formlu çiçeklerden oluşan bu bölümde çiçekler çeşitli 2 Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi Koleksiyonu No: Bilgisayar kayıtlarında eserin dış kapağı ile ilgili görüntüler mevcut bulunmamakta; eser, iç kapaktan itibaren başlamaktadır.

3 Muhammed Felat Aktan pençlerden oluşmuştur. Mezkur yerde pençbergden tutun da heştberge kadar yaprak motifleri mevcuttur. Tezhip ince tarzda olup motifler altınla beraber kullanılıyor. Varaklar dar bir cetvel ile ikiye ayrılmış, her sayfa dikdörtgen şeklinde minyatürlerden oluşmuştur. Zemin koyu yeşil renklerden oluşmuş, zemin üzerinde biraz daha açık tonda yeşil çiçekler mevcuttur. Ayrıca zemin üzerinde kırmızı çiçekler de vardır. Sayfanın sağı Emir ve onun etrafında hizmet eden birkaç kişiden oluşmaktadır. Nedime diye nitelendirdiğimiz bu hizmetlilerin üzerindeki kıyafetler geleneksel tarzda olup üzerleri işlenmiştir. Mezkur kişilerden biri emire bir sepet içinde meyve ikram etmektedir. Diğerleri saz çalgı eşliğinde onu eğlendirmektedir. Emirin arkasında büyük bir ağaç olup, bu ağacın sol tarafında dalların üzerinde yeni çıkmış âdeta baharı simgeleyen beyaz çiçekler mevcuttur. Ağacın arkasında ise diğer kompozisyonlarda da sıkça rastlayacağınız mor renkli bir dağ söz konusudur. Mevcut sayfada gökyüzü silik çıkmıştır. 176 Şekil 2 Halet Efendi 377 nolu eserin Zahriye bölümü ( 2. varak ) Varağı bütün olarak ele aldığımızda 2b sayfasını, sayfanın devamı olarak görebiliriz. Dolaysıyla buradaki dağın renginden tutun da zemine, gökyüzüne kadar aynı motif olarak işlenmiştir. Bir gurup, emire bir şeyler ikram edip sıraya dizilmiş. Resimde; emire sunulmak üzere, boş ve estetik olarak çizilmiş beyaz bir at bulunmaktadır. Ellerinde ok sadağı, kumaş, yay, kılıç olan hizmetkarlar getirdiği hediyeleri emire vermek için beklemektedirler. Nedimelerin elbiseleri boydan boya mavi, kırmızı, sarı, kahverengi renkli olmakta, elbiselerin hepsinde çiçek motifleri görülmekte ve sarıkların tümünde beyaz renk göze çarpmaktadır.

4 Dehlevî nin Hamse sindeki Tezhip Tahriri Şekil 3 Halet Efendi 377 nolu eserin Serlevha bölümü (3. varak ) Eserin serlevha (sayfa 3) bölümünde karşılıklı biçimde oluşmuş halkari desen (bitkisel motifler) sayfadaki dış kenar boşluklarını süsler. Cetvelin içinde dış pervaz ile yana doğru açılmış mihrabiyeler ön plandadır. Süslemelerin çok zengin olduğu bu bölümün iç yüzeyinde minik çiçeklerin dolaştığı rumîler görülür. Ayrıca yine burada yonca olarak da nitelendirdiğimiz pençberklere de rastlarız. Kenarların hatayî motiflerle süslendiği bu bölümde altta ve üstte olmak üzere şemsenin içine yazılmış iki başlık mevcuttur. Üst başlıkta eserin adı (kitab-u hamse i tuti )mevcut olmakta; alt başlıkta ise eserin yazarının adı ( Emir Hüsrev Dehlevi ) geçmektedir. Bölümün iki kenarında iki koltuk mevcut olup rumî ve hatayi desenler dikkat çekmektedir. Koltukların arasında bulunan metin krem renkli zeminden oluşmuş, satır araları altınla işlenmiştir. Eseri derin bir şekilde tefekkür ettiğimizde sonsuzluğa açılan bir gökyüzü tasviri ön plana çıkmaktadır. Aynı desen ve motifler eserin diğer yüzü içinde geçerlidir. Sadece eserin başlıklarında bir değişim söz konusudur. Üst metinde şükr-ü şitâ nur fesahat başlıklı ibare; alt metinde de Arapça yazılmış bir ibare bulunmaktadır. 177 Eserin dördüncü varakında dikey simetriğe göre düzenlenmiş dendanlar söz konusudur ve bunlar simetri noktasında sivrileşip tek noktada birleştiği görülmektedir. Dendanların üstünde yedi adet sivri uçlu tığlar mevcut olmaktadır. Eserin bu bölümünde de rumi ve hatayi desenler ön plandadır. Eserin serlevha bölümünde olduğu gibi burada da zemin mavidir. Şemsenin içinde eserin bölümlerinden olan kitabu matla ul envar manzumesi yazılıdır. Ayrıca bu bölümde dörtlü sıra halinde Arapça yazılmış metinler vardır. Sayfanın b yüzünde a yüzünde olduğu gibi dört sütundan oluşmuş Arapça talik yazıyla yazılmış ibareler söz konusudur. A yüzünde yirmi satır mevcut iken, b yüzünde on dört satır mevcuttur.

5 Muhammed Felat Aktan Şekil 4 Halet Efendi 377 nolu eserin 4. varakı 178 Şekil 5 Halet Efendi 377 nolu eserin 14. varakı Eserin on dördüncü sayfası ince mavi cetvelle çerçevelenmiş ve onun yanında altınla işlenmiş bordür sayfayı dikdörgen şeklinde çerçevelemiştir. sayfanın üst ve alt kısımlarında Farsça ibareler yer almaktadır. Sayfanın üst kısmında dört sütun iki satır; alt kısmı ise tek satır ve dört sütundan oluşmuştur.

6 Dehlevî nin Hamse sindeki Tezhip Tahriri Minyatürün kompozisyonuna gelince, sayfa zemini koyu yeşil ve mavi renk ağırlıktadır. Alt zeminde ayrıca iki yonca motifi de mevcuttur. Sayfanın sol üst köşesinde yuvarlak bir ağaç ve hemen altında aralarından çiçek çıkmış bir kaya ve kayanın önünde ise muhtemelen dua eden bir zat bulunmaktadır. Bu zatın elbisesi gri ve kırmızı renktedir. Zatın başının üst kısmında göğe doğru yükselen alevler o zatın kutsiyetini bizlere göstermektedir. Sayfanın alt kısmında koyu yeşil zemin üzerinde üç kişi bulunmaktadır. Bunlardan muhtemelen ikisi bayan biri erkektir. Erkeğin elbisesi mor, bayanların elbisesi ise üzerinde çiçek motifleri bulunan kırmızı bir elbise, diğerinde ise sarı bir elbise mevcuttur. İnce mavi çerçeve içerisinde kahverengi bordür ile çevrelenen otuz birinci sayfanın b yüzü dört sütundan oluşur. Birinci sütun on bir satırdan, ikinci sütun dokuz satırdan, üçüncü sütun altı, dördüncü sütun ise yedi satırdan oluşmaktadır. Buradaki Farsça ibareler talik yazıyla beyaz zemin üzerine siyah mürekkep ile yazılmıştır. Sayfanın üst kısmında tam ortada Farsça, hikâyet-i padişah ı koned arz ı hava ibaresi yazılmıştır. Sayfanın alt kısmında mavi ve mor zemin üzerinde yedi kişi ve bir atın bulunduğu kompozisyon yer almaktadır. Üst kısımda biri kırmızı elbiseli, diğeri ise açık yeşil elbiseli iki kişi dağı andıran bir yerin arkasından ön zeminde bulunan kişilere doğru bakmaktadır. Arka zeminde ayrıca bir at mevcut bulunmaktadır. Ön zemindekilerin biri bayan, diğer dördü ise erkektir. Kadının önünde bir sepet ve onun yanında bir hançer bulunmakta kadının sırtında ise bir kın ve onun içinde oklar yer almaktadır. Bayanın solunda bulunan kişi ise sakallı, sarı ve açık mavi elbiseli bir adam mevcuttur. Sağda ise yeşil elbiseli bir adam oturmuş halde, onun yanındaki ise muhtemelen düşünceli bir insan portresini andırmakta ve son olarak da yerde yatan kırmızı elbiseli; sarığı yere düşmüş ve eli kabinin üzerinde yatan bir adam bulunmaktadır. 179 Şekil 6 Halet Efendi 377 nolu eserin 31. varakı

7 Muhammed Felat Aktan Şekil 7 Halet Efendi 377 nolu eserin 43. varakı Bölümün son sayfası olan kırk üçüncü sayfa, diğer sayfalarda olduğu gibi b yüzünde ince mavi cetvelle çizilmiş ve hemen yanında altınla çerçevelenmiş dikdörtgen şekil mevcuttur. Sayfa dört sütundan oluşmuş, ilk ve dördüncü sütunlarda iki; ikinci ve üçüncü sütunlarda ise dört satır bulunmaktadır. Sayfanın diğer bölümleri beyaz zemin üzerine kahverengi boyanmış, muhtelif tipte çiçeklerle süslenmiştir. çiçeklerin hepsi birbiriyle bağlantılı olup; birinin kök kısmı diğerinin başına yan tarafına temas ettiği görülür. Sayfanın sol yüzü ise herhangi bir metnin bulunmadığı, beyaz zemin üzerine kahverengi desenlerle çizilmiş belirli şekillerde çiçekler çizilmiştir. Helezonik, rumî motifler, pençler mevcuttur. 180 Eserin kırk dördüncü varağında bir başka bölüme geçildiği görülmektedir. Bu bölümde Hüsrev ile Şirin kıssası manzum bir biçimde ele alınmış ve bu bölüme konu olmuştur. Bu bölüm dört sütun ve on beş varaktan oluşmuştur. Bu sayfanın b yüzü dikey simetriğe göre düzenlenmiştir ve içerisinde çeşitli çiçek türlerini barındıran motifler söz konusudur. Bu motifler dikdörtgen bir düzlemin içinde çizilmiş, mavi zemin üzerinde altınla işlenmiş desenlerden oluşmuştur. Bu dikdörtgenin hemen üstünde beş adet sivri uçlu tığlar mevcut olmaktadır. Eserin bu bölümünde de rumi ve hatayi desenler ön plandadır. Bölümün adının (kitab-ı Hüsrev ü Şirin) geçtiği alt dikdörgende de zeminin koyu mavi olduğu görülür. İçe doğru yönelmiş mihrabiye, çeşitli renklerden oluşan rumî ve hatayî motifler bölümün adının geçtiği yerde de mevcuttur. Ayrıca bu bölümde dörtlü sıra halinde Farsça yazılmış metinler vardır.

8 Dehlevî nin Hamse sindeki Tezhip Tahriri Şekil 8 Halet Efendi 377 nolu eserin 44. varakı 181 Şekil 9 Halet Efendi 377 nolu eserin 52. varakı Dikdörtgen şeklinde iki simetrikten oluşan 52. varak muhtemelen bir av kompozisyonunu anlatmaya çalışmıştır. Diğer kompozisyonlarda olduğu gibi bu resim de mavi cetvelle çizilmiş ve hemen yanında altınlı cetvel ile çerçevelenmiş bir simetrik düzen söz konusudur. Dikdörtgenin üst kısımlarında dört sütun halinde yazılmış Farsça ibareler yer almakta, resmin alt kısımlarındaki zemin mor, üst zemin ise mavi renge boyanmıştır. Mor renk ile gösterilen yer bir tepeyi andırmakta ve bu tepenin eteklerinde bazı zevat ve hayvan figürlerine rastlanılmaktadır. Kırmızı desenli bir elbise içerisinde siyah bir ata binmiş olan bir

9 Muhammed Felat Aktan bayan, bir elini ok sadağına götürmüş diğer eliyle de yayı tutmuş ve bir hayvanı gözüne kestirmekte; mavi desenli elbisesiyle, kahverengi ata binen diğer bayan ise sağ elindeki kılıncı ceylana saptamış ve ceylandan kanlar geldiği görülmektedir. Resmin tam ortasında açık mavi renkli ata binmiş bir genç bayan ve üzerinde desenli, koyu mavi renkli elbise mevcut olan bu kişi elinde kırbacı ile atı şaha kaldırmaktadır. Resimde iki tavşan aynı yöne doğru koşmakta, tilki ise tavşanlara zıt yönde koşmaktadır. Arka planda beyaz bir bulut ve ata binen dört şahıs mevcuttur. Bu kişiler ön planda olan bayanları düşünceli bir şekilde izlemektedirler. Resimde beyaz bir ata binen bir kişi daha vardır; fakat bu kişinin vücudu tam olarak çıkmamıştır. Yüz kırk birinci varakta da diğerlerinde olduğu gibi simetrik bir şekil söz konusudur. Dört sütundan mevcut olan bu kompozisyonda birinci ve ikinci sütunlar üçer satırdan; üçüncü ve dördüncü sütunlar ise iki satırdan ibarettir. Alttaki sütun ise tek satırdan oluşmuştur. Ön planda beyaz bir ata binmiş olan bir bayan ile kahverengi bir deveye binmiş genç bir oğlan dikkati çekmektedir. Mavi desenli elbiseli bayanın elinde muhtemelen bir müzik aleti olup onu tuttuğu görülür. Genç oğlan ise mavi ve kırmızı elbise giymiş bir elinde yay ve diğer elini ok sadağına götürerek ceylanı avlamaya çalışmaktadır. Bu kompozisyonda ön planda olan bir başka unsur dağ motifidir. Mezkur unsur mor renkte olup üzerinde kırmızı ve sarı yoncalar açmıştır. Resimde tavşanlar, köpek ve ceylan aynı yöne doğru koşmaktadır. Dağın arkasındaki zemin altınla işlenmiştir. Burada sağda iki bayan, solda iki genç erkek bulunmakta ve olayları incelemektedir. Bayanlardan biri mavi desenli, diğeri kırmızı; erkeklerden biri açık mavi, diğeri kırmızı desenli elbise giymiştir. 182 Şekil 10 Halet Efendi 377 nolu eserin 141. varakı

10 Dehlevî nin Hamse sindeki Tezhip Tahriri Şekil 11 Halet Efendi 377 nolu eserin 165. Varakı Yüz altmış beşinci sayfaya baktığımızda aynı renkte ve ölçüde birbirine simetrik çizilmiş dikdörtgenler mevcuttur. Asıl kompozisyonun solundaki şekil, şimdiye kadar ki dizilimlerden farklı dizilmiştir. Üst taraf dört sütun on bir satırdan oluşurken alt taraf yataya meyilli bir düzlemde birbirine paralel ibarelerden oluşmuştur. Kompozisyon metni ise üstte ve altta olmak üzere sütunlardan oluşmuş Farsça ibarelerden mevcuttur. Muhtemelen bu kompozisyon emirin sarayının iç dekorasyonunu göstermektedir. Dış yüzeyde koyu yeşil bir ağaç, yeşil bir zemin, iki yatay sütundan oluşmuş açık mavi kiremit, evin sol tarafında biri üstte diğeri altta olmak üzere iki pencere mevcuttur. Sarayın iç zemini kahverengi olup alt kısmı ise üzerinde kırmızı çiçek motiflerinin bulunduğu sarı renge boyanmıştır. Alt tarafta bir nedime emire sunmak üzere bir şeyler dolduruyor. Tamamıyla mavi desenli elbise giymiş diğer nedime ise emire bir sepet içerisinde meyve ikram ediyor. Emir ise başında tacı ve üzerinde açık kahverengi elbisesiyle dikkat çekmekte, yanındaki kahverengi elbiseli nedimeyle muhtemelen muhabbet etmektedir. Sarayın tavan kısmı iki kırmızı şeritle çizilmiş ve bu iki şerit arasında mavi- sarı desenli motifler mevcuttur. Onun üstünde kubbeyi andıran bir figür söz konusu olup açık kahverengi kiremitten oluşmuştur. Resimde gökyüzü kahverengi; bulutlar ise mavi renkte çizilmiştir. Bununla beraber bölümdeki sarayın iç dekorundaki bazı yerler silik çıkmıştır. 183 Bu kompozisyon (189. varak ) eserin İskendername adlı bölümünden alınmıştır. Muhtemelen alttaki resim de Büyük İskender in doğu seferini, buradaki yaptığı savaşlar ve o andaki oluşan savaş atmosferini anlatmak istemektedir. Eserin yüz seksen dokuzuncu varağının a yüzünde biri koyu yeşil diğeri kırmızı olmak üzere iki bayrak bulunmakta ve her ikisinde de farklı çiçek motifleri vardır. Bu kompozisyon bir savaş sahnesini canlandırmaktadır. Ön zemin mor, arka zemin mavi renklerden oluşmuştur. Arkada kıvrımlı şekillerden oluşmuş bulutlar ile büyük, yuvarlak bir ağaç mevcuttur. Kompozisyonun ana unsurunu oluşturan iki atlı birbiriyle savaşmakta birinde mızrak diğerinde

11 Muhammed Felat Aktan kılıç bulunmaktadır. Arka planda ise savaşa eşlik eden diğer askerler ve bunlardan bazılarının çeşitli müzik aletleri çaldıkları görülmektedir. Şekil 12 Halet Efendi 377 nolu eserin 189. varakı 184 Şekil 13 Halet Efendi 377 nolu eserin 233. varakı Eserin son sayfasının sol alt köşesinde(233.varak) altınla çizilmiş motifler ön plana çıkmıştır. Siyah, mavi ve altınla işlenmiş bordürlerle çerçevelenen dikdörgenin, ortasında sürrealist olarak tasvir edilmiş iki kuş motifti mevcuttur. Burada helezonik halkari tarzının izlerini taşıyan unsurlar vardır. Ayrıca kompozisyonun dışında kalan üst kısımda lekeler görünmektedir.

12 Dehlevî nin Hamse sindeki Tezhip Tahriri SONUÇ Klasik edebiyatta tezhip sanatı, başlangıçta resmi evrakların süslemesinde kullanılmaya başlanmış, daha sonra genişletilerek diğer alanlarda kullanılmaya başlamış, nihayetinde de gelenek halini almıştır. Emir Hüsrev Dihlevi nin bu eserinde tüm varaklar mavi çizgilerle çizilmiş, hemen yanında altınla işlenmiş çerçeve içerisinde resmedilmiş bir düzen vardır. Eserde dağ motifleri genellikle mor renkten oluşmuş ve bu dağın arka kısmında sürekli bazı kişiler bulunmuştur. Karakterlerin hemen hepsinde geleneksel giyim tarzının mevcut olduğu bu eserde ağırlık erkek motifine verilmiştir KAYNAKLAR KURTULUŞ, Rıza, İslam Ansiklopedisi, Emir Hüsrev Dihlevî mad. Tdv. Yay. Cilt: , İstanbul Şemseddin Sami, Kâmûs-ül- A lâm, Mihran Matbaası 1891, C.III. TÜRKMEN, Erkan, Emîr Hüsrev-i Dihlevi nin Hayatı Eserleri ve Edebî Şahsiyeti, Akmy, Ankara,1988. ÖZKEÇECİ, İlhan, Türk Sanatında Tezhip, Yazıgen yayınevi, İstanbul,