NEVŞEHİR İLİ TIBBİ JEOLOJİK UNSURLARI VE HALK SAĞLIĞI

Transkript

1 Kapadokya NEVÞEHÝR BELEDÝYESÝ NEVŞEHİR İLİ TIBBİ JEOLOJİK UNSURLARI VE HALK SAĞLIĞI Kapadokya, Nevşehir ili ve ilçeleri, jeolojisi, maden ve enerji kaynakları, tıbbi jeolojik unsurları ve halk sağlığı Dr. Eşref ATABEY Jeoloji Yüksek Mühendisi (Tıbbi Jeolog) 2013

2 Nevşehir Belediyesi Yayın No:... ISBN:... Kapak resmi: Uçhisar-Göreme çevresi (üstteki resim: Eşref Atabey, ortadaki ve alttaki resim: alınmıştır). 2

3 SUNUŞ Nevşehir doğal güzellikleri ve tarihi zenginlikleri ile sayısız medeniyetleri üzerinde barındırmış; önemli bir kültür hazinesidir. Şehrimizin tarihi ve doğal kimliğini korumak sorunlarına çözüm aramak, Şehrimizi modern manada ileriye taşıyabilmek Nevşehir Belediyesi olarak temel misyonumuzdur. Nevşehir Belediyesi tarihi kimliğimizin korunması ve Şehrimizin sorunlarının çözümlenmesi adına yapılan çalışmaları çok önemsemekte ve gayretle sürdürmektedir. Çıkarmış olduğumuz süreli ve süresiz yayınlar Belediye olarak hep bu sorumluluk bilinci ile gerçekleştirilmiştir. Nevşehir Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi, Sularımız Çeşmelerimiz kitabı, Nevşehir Folklörü vs tüm yayınlarımız Belediye olarak bizim gurur kaynaklarımızdır. Çünkü bilmekteyiz ki belediyeler standart hizmetlerin ötesine gidebilmeli ve halkımızın kültürel, sosyal ihtiyaçlarına cevap verebilmelidir. Şehrimizin doğal güzellikleri ve tarihi zenginlikleri bizim hizmetlerimizde daima motive kaynağı olmuştur. Doğal sorunlarımız ve bu sorunlara bilimsel manada çözüm arayışları Şehrimiz adına son derece olumlu bir durumdur; Belediye olarak bu çalışmalara destek olmak bizlere heyecan ve mutluluk vermektedir. Yaşamımızı doğadan soyutlamak ve doğadan uzaklaşmak insanlar için çeşitli problemlere sebep olmuştur; Şehrimizde bu sorunların sebepleri ve çözüm yollarını içeren önemli bir çalışmaya Belediye olarak destek vermek bizler açısından gurur verici bir durumdur. Jeoloji Yüksek Mühendisi Dr. Eşref ATABEY in otuz yıla yakın bir süre ilimizi incelemesi sonucu yurtseverlik ve insan sevgisiyle hazırlamış olduğu bu kitabı Şehrimizin sağlık sorunlarımızın giderilmesi adına önemli bir rehber olacağını düşünerek, kitapta emeği geçen bütün herkese teşekkürlerimi sunuyorum. Umarım ki bu kitabımız bölge halkımızın sağlıklı yaşaması adına önemli bir adım oluşturur. Nevşehir Belediyesi olarak sorunsuz ve güzel Nevşehir de buluşmak üzere, daha nice güzel yayınlara Saygılarımla Hasan ÜNVER Belediye Başkanı 3

4 4

5 ÖNSÖZ Kitabın başında Nevşehir ili ve ilçeleri tanıtılmış, yöre ve Türkiye için önemli bir değer olan Kapadokya ve peribacaları ele alınmıştır. Konuların anlaşılabilmesi, için temel jeolojik özellikleriyle birlikte maden kaynakları da sunulmuştur. Jeolojik unsurlarla birlikte, konu, halk sağlığı yönüyle ele alınmıştır. Kitabın ana konusunu, Nevşehir ilinin tıbbi jeolojik unsurları ve bunların halk sağlığıyla ilişkisi oluşturmaktadır. Deprem, heyelan, sel, çığ, kaya düşmesi gibi felaketler hayatımızın birkaç saniyesinde veya bir kaç dakikasında etkili olurken, asbest, eriyonit, silis gibi mineral tozlarının solunum yoluyla alındığında olumsuz etkileri; arsenik, cıva, kurşun, kadmiyum elementleri ile radon gazının zehirleyici özelliği insan sağlığını doğumundan ölüme kadar etkileyen birer doğal afet konumundadır. Ülkemiz coğrafyası ve jeolojik yapısındaki çeşitlilik dikkate alındığında, belli yöre ve bölgelerde, insanların kansere yakalanmaları, genç yaşta dişlerinin lekeli-hareli olması, iskelet yapılarının bozulması, derilerinde fiziksel değişikliklerin ortaya çıkması, boylarının cüce kalması vb. sebeplerle sağlıklarının bozulmasının temel nedenlerinin başında toprak, su ve hava yoluyla yaşamımızı etkileyen element ve mineraller, yani doğal jeolojik unsurlar ve süreçler rol oynamaktadır. Tüm Türkiye de olduğu gibi Nevşehir yöresinde de jeolojik unsurlardan kaynaklanan ve halk sağlığı için risk oluşturabilecek etkenler bulunmaktadır. Bunlardan, eriyonit minerali ve diğer mineral tozları ve etkisi, yer altı suyunda arsenik, florür sorunu, kil-toprak yeme olayları, Nevşehir ili için önemli halk sağlığı konularını oluşturur. Nevşehir in Tuzköy Beldesi, Karain ve Sarıhıdır köylerinde yıllardan bu yana eriyonit mineral tozlarından kaynaklanan hastalıklar bilinmekte olup, nedenleri konusunda önlemler alınmaya devam edilmektedir. Yine ildeki yer altı sularındaki arsenik ve florür içeriği bir sağlık sorunu teşkil etmekte olup, çözümler aranmaktadır. Yörede volkanik kayaçların yoğun olarak bulunuyor olması, Türkiye nin diğer yörelerine göre kayaç, toprak ve sularının bazı minerallerce zenginleşmelerinin kaynağını oluşturmuştur. Bu kitapta sunulan özgün bilgiler, yılları arasındaki zaman diliminde belli aralıklarla, Nevşehir ili kapsamında yapmış olduğum jeoloji ve tıbbi jeoloji amaçlı inceleme ve araştırma sonuçlarını kapsamaktadır. Derleme olan bilgiler ise kitabın arkasındaki Değinilen Belgeler kısmında belirtilen kaynaklardan yararlanılmıştır. Yararlanılan kaynaklara, metin içinde ve şekil altlarında atıf yapılmıştır. Eserin, ilin eğitim, kültür, turizm ve sanayi vb. yatırımları ile en başta halk sağlığı çalışmalarına katkı koyacağını düşünmekteyim. Kitabı inceleyerek önerilerde bulunan ve önemli katkılar koyan Maden Mühendisi Sayın Mehmet Karadeniz e (Ankara), basım öncesi ve aşamasında göstermiş olduğu çabaları ve katkıları için emekli Türk Dili ve Edebiyatı öğretmeni Sayın Mustafa Kaya ya (Ürgüp), basımı gerçekleştiren Nevşehir Belediyesine ve Nevşehir Belediye Başkanı Sayın Hasan Ünver e, inceleme ve araştırmalarım sırasında hoşgörü ve desteklerini gördüğüm Nevşehir ili halkına teşekkürü bir borç bilirim. Dr. Eşref Atabey Jeoloji Yüksek Mühendisi (Tıbbi Jeolog) 5

6 6

7 İÇİNDEKİLER NEVŞEHİR İLİ TIBBİ JEOLOJİK UNSURLARI VE HALK SAĞLIĞI... GİRİŞ... I.KISIM KAPADOKYA, PERİBACALARI, NEVŞEHİR İLİ VE İLÇELERİ, NEVŞEHİR İLİNİN JEOLOJİSİ, NEVŞEHİR İLİNİN MADEN VE ENERJİ KAYNAKLARI 1.BÖLÜM KAPADOKYA VE PERİBACALARI KAPADOKYA... PERİBACALARI... 2.BÖLÜM NEVŞEHİR İLİ VE İLÇELERİ (Tarihi, nüfusu, ulaşım, tarım ve hayvancılık, turizm vd.) NEVŞEHİR İLİ... Yeri... Tarihçesi... Ulaşım... Nüfusu... Fiziki yapısı... Ekonomisi... Sanayi... Yer altı kaynakları... Tarım ve hayvancılık... Tarihi eserler ve turistik yerler... NEVŞEHİR İLİNİN İLÇELERİ... Merkez ilçe... Acıgöl... Avanos... Derinkuyu... Gülşehir... Hacıbektaş... Kozaklı... Ürgüp... 7

8 3. BÖLÜM NEVŞEHİR İLİNİN JEOLOJİSİ NEVŞEHİR İLİNİN GENEL JEOLOJİ ÖZELLİKLERİ... METAMORFİK KAYAÇLAR... PALEOZOYİK YAŞTA OLAN METAMORFİK KAYAÇLAR... Tamadağ formasyonu... Bozçaldağ Formasyonu... PLÜTONİK (MAGMATİK) KAYAÇLAR... ÜST KRETASE-PALEOSEN YAŞTA OLAN PLÜTONİK (MAGMATİK) KAYAÇLAR... Ortaköy Granitoyidi... Kızıldağ volkaniti... SEDİMANTER VE VOLKANİK KAYAÇLAR... ALT-ORTA EOSEN YAŞTA OLAN SEDİMANTER KAYAÇLAR... Ayhan formasyonu... Altıpınar formasyonu... Boztepe üyesi... OLIGOSEN-ALT MİYOSEN YAŞTA OLAN SEDİMANTER KAYAÇLAR... Kızılöz formasyonu... Tuzla üyesi... Kesiktepe üyesi... Arafa üyesi... ÜST MİYOSEN-PLİYOSEN YAŞTA OLAN SEDİMANTER VE VOLKANİK KAYAÇLAR... Tuzköy formasyonu (Yüksekli formasyonu)... Ürgüp formasyonu... Kavak üyesi (Kavak ignimbriti)... Hatlarpınar üyesi... Zelve İgnimbiriti... Sarımadentepe üyesi (Sarımadentepe İgnimbiriti)... Mustafapaşa üyesi... Sarıca Volkanitleri (Damsa Bazaltı)... Cemilköy üyesi (Cemilköy İgnimbriti)... Tahar üyesi... Karadağ üyesi... Gördeles İgnimbiriti... Salur üyesi (Aksalur Çakıltaşı üyesi)... Andezitik domlar... Tekkedağ Volkanitleri... Erdaşdağ Volkanitleri... 8

9 Dasitik domlar... Göztepe Domu... Hodul Dağı Domu... Büyükkaletepe Andeziti (Aşikidağ Domu)... Bazaltik Lav akıntıları... Çataltepe Volkaniti (Çataltepe Bazaltı)... Topuzdağ Volkaniti (Topuzdağı Bazaltı)... Keçikaletepe Bazaltı... ALT PLİYOSEN YAŞTA OLAN VOLKANİK KAYAÇLAR... Kızılkaya İgnimbiriti... ÜST PLİYOSEN YAŞTA OLAN VOLKANİK KAYAÇLAR... İncesu üyesi (İncesu İgnimbiriti)... Ağıllı üyesi... Kışladağ üyesi (Kışladağ Kireçtaşı)... Oyludağ Volkaniti... Kızıldağ Bazaltı (Kızıldağ Lav Akıntısı)... KUVATERNER YAŞTA OLAN KAYAÇLAR... Acıgöl Volkanitleri... Acıgöl Volkanizmasının gelişim evresi... Alt Acıgöl Tüfü (Kumtepe Külü)... Cüruf Konileri (Bazaltik cüruf konileri)... Bazik Lav Akıntıları (Karnıyarıktepe Bazaltı)... Boğazköy Obsidiyeni... Üst Acıgöl Tüfü (Alaşar tüfü)... Maar Piroklastikleri Üst Acıgöl Tüfünü Üzerleyen Tefralar... Kaldera sonrası Domlar (Korudağ Andezitik Cam)... Kızılırmak Çakıltaşı... Traverten... Eski alüvyon... Yamaç molozu ve Güncel alüvyon... 4.BÖLÜM NEVŞEHİR İLİNİN MADEN VE ENERJİ KAYNAKLARI NEVŞEHİR İLİ MADEN VE ENERJİ KAYNAKLARI... MADEN KAYNAKLARI... METALİK MADENLER... Demir... Bakır ve kurşun... ENDÜSTRİYEL HAMMADDELER... Kükürt... 9

10 Barit... Kaolen... Kil... Kaya tuzu... Perlit... Ponza... Zeolit... Diyatomit... Doğal taşlar... Kum-çakıl... ENERJİ KAYNAKLARI... Linyit kömürü... Hidroelektrik (HES) santraları... II. KISIM NEVŞEHİR İLİ TIBBİ JEOLOJİK UNSURLARI VE HALK SAĞLIĞI 1.BÖLÜM NEVŞEHİR İLİNDE DOĞAL AFETLER VE RİSKLER NEVŞEHİR İLİNİN DEPREMSELLİĞİ BÖLÜM ERİYONİT VE DİĞER MİNERAL TOZLARI VE HALK SAĞLIĞI ERİYONİT MİNERAL TOZLARI VE İNSAN SAĞLIĞI... Zeolit grubu minerallerinin tanımı ve sınıflaması... Zeolit minerallerinin kimyası... Zeolit minerallerinin oluşum ortamları... Zeolit minerallerinin kullanım alanları... ERİYONİT MİNERALİ... Fiziksel Özellikleri... Kimyasal Özellikleri... Eriyonit mineralinin oluşumu... NEVŞEHİR YÖRESİNDE ERİYONİT MİNERALİ İÇEREN VOLKANİK TÜF KAYALARININ DAĞILIMI... TUZKÖY BELDESİ ERİYONİT MİNERAL TOZU MARUZİYETİ VE YENİ YERLEŞİM ALANI... KARAİN KÖYÜ ERİYONİT MİNERAL TOZU MARUZİYETİ VE YENİ YERLEŞİM ALANI... SARIHIDIR KÖYÜ ERİYONİT MİNERAL TOZU MARUZİYETİ... 10

11 ERİYONİT MİNERALİ İÇEREN DİĞER VOLKANİK TÜF KAYALARININ BULUNDUĞU YÖRELER... Şahinefendi köyü ve Cemilköy... Karlık ve Yeşilöz köyleri... Boyalı köyü... Karacaören, Ulaşlı ve Çökek köyleri... Zelve vadisi... Çavuşini köyü... Sulusaray ve Nar Beldeleri... Özkonak ve Göynük Beldeleri... Abuuşağı, Fakıuşağı, Hacıhalilli, Hamzalı ve Emmiler köyleri... Şahinli, Küçükkayapa ve Sığırlı köyleri... Gülpınar köyü... Ürgüp ilçesi ve Mustafapaşa Beldesi... NEVŞEHİR YÖRESİ ERİYONİT MİNERALİ İÇEREN VOLKANİK TÜF KAYALARININ JEOLOJİK EVRİMİ... ERİYONİT MİNERALİNİN SAĞLIĞA ETKİLERİ... ERİYONİT MİNERAL TOZUNA BAĞLI HASTALIKLAR... Beniğn hastalıklar... Malign hastalıklar... ERİYONİT MİNERAL TOZU MARUZİYETİ İLE İLGİLİ EPİDEMİYOLOJİK ÇALIŞMALAR... ERİYONİT MARUZİYETİNE KARŞI ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER... Genel olarak eriyonitli alanlarda alınması gerekli önlemler... Tuzköy Beldesi eski yerleşim alanında alınması gerekli önlemler... Karain köyü eski yerleşim alanında alınması gerekli önlemler... Sarıhıdır köyü eski ve yeni yerleşim alanında alınması gerekli önlemler... NEVŞEHİR İLİ DİĞER MİNERAL TOZLARI VE ETKİLERİ... PONZA... Ponzanın kullanım alanları ve sağlığa etkisi... PERLİT... Perlitin kullanımı ve sağlığa etkisi... DİYATOMİT... Kullanımı ve sağlığa etkisi... KUVARS TOZU-SİLİKOZİSE KARŞI ALINACAK ÖNLEMLER... 11

12 3. BÖLÜM NEVŞEHİR İLİNİN İÇME SUYU KALİTESİ VE HALK SAĞLIĞI İÇME SUYU KALİTESİ... NEVŞEHİR İLİNİN İÇME SUYU KALİTESİ... Nevşehir merkez ilçesi... Avanos ilçesi... Özkonak Beldesi... Derinkuyu ilçesi... Gülşehir ilçesi... Gümüşkent... Tuzköy Beldesi... Hacıbektaş ilçesi... Karaburna Beldesi... Killik köyü... Kozaklı ilçesi... Karahasanlı beldesi... Ürgüp ilçesi... Çökek köyü... Karain köyü... Sarıhıdır köyü... İçmesularının halk sağlığı yönünden değerlendirilmesi... Kızılırmak Nehri suyunun özellikleri BÖLÜM NEVŞEHİR İLİNİN İÇME SUYUNDA ARSENİK VE HALK SAĞLIĞI NEVŞEHİR İLİNİN İÇME SUYUNDA ARSENİK... Arsenik tanımı ve özellikleri... SUDA ARSENİĞİN KAYNAĞI... Arseniğin antropojenik kaynakları... Jeotermal (sıcak su) kaynaklar... Gübreleme... Arsenikçe zengin yer altı sularını barındıran jeolojik ortamlar (hazne kayalar)... ARSENİĞİN SAĞLIĞA ETKİLERİ... NEVŞEHİR İLİ İÇME SUYUNDAKİ ARSENİĞİN KAYNAKLARI... Arsenik bulunduran kaya türleri... Nevşehir yerleşim yerlerinin içme sularındaki arsenik düzeyleri... Nevşehir ili arsenikli su içilmesinden kaynaklanan sağlık sorunları... ARSENİKLE İLGİLİ ÖNERİLER... 12

13 Yüksek oranda arsenikli yer altı sularının iyileştirilmesi... Arsenik içeren suların arıtılması teknolojileri... Arsenik arıtması için çalışma yapılan yerler BÖLÜM NEVŞEHİR İLİNİN İÇME SUYUNDA FLORÜR VE HALK SAĞLIĞI İÇME SUYUNDA FLORÜR... Flor un tanımı ve özellikleri... Flüorit minerali kullanımı... İçme suyunda florür ve sağlığa etkileri... Türkiye de içme suyunda florür bulunan yerler... NEVŞEHİR İLİNİN İÇME SULARINDA FLORÜR KONSANTRASYONLARI... Florürlü içme sularının iyileştirilmesi ve önlemler... İçme suyunda florun giderilmesi teknikleri BÖLÜM NEVŞEHİR İLİNİN JEOTERMAL (SICAK SU) VE MADENSUYU KAYNAKLARI VE HALK SAĞLIĞI NEVŞEHİR İLİ JEOTERMAL (SICAK SULARI-TERMAL) KAYNAKLARI VE SAĞLIK... NEVŞEHİR İLİNİN JEOTERMAL KAYNAKLARI... Kozaklı kaplıcası... Yararlanma şekilleri... Radon kaplıcaları ve içmeleri... Acıgöl ilçesi Karacaören Ilıcası... Nar Ilısu... Cemilköy Ilıcasu pınarı... NEVŞEHİR İLİNİN MADENSUYU KAYNAKLARI VE HALK SAĞLIĞI... Tepeköy madensuyu... Ağıllı madensuyu... Combuzbaşı (İkibinevler) madensuyu... Fokurdak madensuyu... Sulusaray Sarıdere madensuyu... Çayağıl (Karakaya) madensuyu... Kayaharman Bağları madensuyu... Ballıca madensuyu... Sevincili madensuyu... Gölbağları madensuyu... Gümüşkent (Salanda) madensuyu... Ulaşlı madensuyu... Üzengiçayırı madensuyu... 13

14 7. BÖLÜM NEVŞEHİR İLİNDE KİL VE TOPRAK YEME ALIŞKANLIĞI (JEOFAJİA)- PEKMEZ TOPRAĞI VE HALK SAĞLIĞI KİL VE TOPRAK YEME ALIŞKANLIĞI (JEOFAJİA)-PEKMEZ TOPRAĞI... İnsanlarda demir eksikliği... İnsanlarda çinko eksikliği... Kil ve toprak yeme alışkanlığı (jeofajia-pika)... Çocuklarda toprak yeme olayı... Kil ve toprak yemenin yaratabileceği sorunlar... İnsanlarda kil ve toprak yeme alışkanlığının (jeofajia-pika) nedenleri... NEVŞEHİR İLİNDE KİL VE TOPRAK YEME ALIŞKANLIĞI... Topraktaki organizmalar ve sağlık... PEKMEZ VE PEKMEZ TOPRAĞI... Pekmez toprağı ve sağlık... Öneriler BÖLÜM AĞIR METAL KİRLİLİĞİ VE SAĞLIK AĞIR METALLER (ELEMENTLER)... Ağır metallerin topraktaki kökeni ve dağılımı... Gübreden gelen ağır metal kirliliği... Araçlardan gelen kirlilik... Çöp atıkları... Zirai ilaçlama (ot, böcek ve mantar öldürücüler)... NEVŞEHİR İLİNDE BAZI YERLERE AİT TOPRAK VE SEDİMANLARIN AĞIR METAL DEĞERLERİ... NEVŞEHİR İLİ KATI ATIK ALANLARI BÖLÜM NEVŞEHİR İLİNDE DOĞAL RADYASYON KAYNAKLARI VE HALK SAĞLIĞI RADYASYON VE RADYOAKTİVİTE... Yerkabuğu kaynaklı doğal radyasyon... NEVŞEHİR İLİNİN DOĞAL RADYASYON KAYNAKLARI... YÜKSEK GERİLİM HATLARI BÖLÜM KÖMÜR VE HALK SAĞLIĞI KÖMÜR... Kömürdeki iz elementler ve sağlık... Kömür tozunun sağlığa etkileri (kömür pnömokonyozu)... 14

15 Balkan Endemik Nefropatisi (BEN)... NEVŞEHİR İLİNİN KÖMÜR OLUŞUMLARI VE HALK SAĞLIĞI... Önlemler BÖLÜM TUZKÖY TUZ MAĞARASI VE SAĞLIK TUZ... Tuzun kaynakları... Sodyum klorür (NaCl)... Tuzun kullanımı... Sofralık tuz çeşitleri... Kayatuzu... TUZUN SAĞLIĞA ETKİLERİ... TUZ MAĞARASI VE SAĞLIK... Duzlak tuzla tedavi merkezi... Piestany Slovakya Tuz Mağarası... Lut Gölü Tuz Mağarası... TUZKÖY TUZ MAĞARASI İÇİN YAPILMASI GEREKLİ ÇALIŞMALAR BÖLÜM JEOLOJİK UNSURLAR-RİSKLER VE ÖNLEMLER JEOLOJİK UNSURLAR-RİSKLER... Arazi kullanımı planlaması ve iskan alanlarında tıbbi jeolojinin önemi... Tıbbi Jeoloji ve turizm... YASA VE YÖNETMELİKLERLE, YERLEŞİM YERİ SEÇİMİNDE TIBBİ JEOLOJİ UYGULAMALARI VE ÖNERİLER... Sağlık Bakanlığı kaynaklı düzenlemeler... Bayındırlık ve İskan Bakanlığı kaynaklı düzenlemeler... Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı kaynaklı düzenlemeler... Türkiye Atom Enerjisi Kurumu kaynaklı düzenlemeler... Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı kaynaklı düzenlemeler... Tarım Bakanlığı kaynaklı düzenlemeler... GENEL ÖNERİLER... DEĞİNİLEN BELGELER... SÖZLÜK... KISALTMALAR... 15

16 16

17 I. KISIM KAPADOKYA VE PERİBACALARI-NEVŞEHİR İLİ VE İLÇELERİ-NEVŞEHİR İLİNİN JEOLOJİSİ-NEVŞEHİR İLİNİN MADEN VE ENERJİ KAYNAKLARI 17

18 18

19 1. BÖLÜM KAPADOKYA VE PERİBACALARI 19

20 KAPADOKYA İnsanoğlu, Kapadokya nın doğal güzelliğiyle karşılaşarak, onu bir doğa mucizesi olmaktan çıkartıp, tarihe maletmiştir. Amasya lı coğrafyacı ve seyyah Strabon un 17 kitaplık Geographica adlı eserinde (Anadolu XII, XIII, XIV) Kapadokya Bölgesinin sınırlarını kuzeyde Doğu Karadeniz kıyıları, doğuda Malatya, batıda Aksaray ve güneyde de Toros dağlarına kadar uzanan alan olarak belirlemiştir. Bölgenin boyutları Karadenizden Toroslara kadar 550 km batı komşuları Likonya ve Frigya dan Fırat nehrine kadar da yine 550 km dir diyerek açıklanmıştır (Şekil 1). Kapadokya, kendine özgü jeolojik yapısı ile tarihsel değerlerin iç içe bulunduğu doğal bir açık hava müzesi olarak tanımlanabilir. Tarihsel açıdan ele alındığında Kapadokya, Niğde-Nevşehir-Kayseri-Kırşehir illerinin sınırları dışına uzanmasına karşılık (Şekil 1), doğal bir sınır çizmek gerektiğinde jeolojik ve jeomorfolojik yapı ile tarihsel kültür arasındaki ilişkiler göz önüne alınarak Aksaray-Niğde çizgisi doğusunda kalan, kuzeyde Kırşehir, doğuda ise Kayseri ye kadar uzanan bir bölge olarak tanımlanabilir. Daha dar bir alan olan kayalık Kapadokya bölgesi Uçhisar, Ürgüp, Avanos, Göreme, Derinkuyu, Kaymaklı, Ihlara ve çevresinden ibarettir. Bu tanımlamadaki ölçüt Kapadokya nın simgesi haline gelmiş olan peribacalarının geliştiği, yer altı yerleşim merkezleri ile kaya kiliselerinin bulunduğu Neojen-Kuvaterner yaşlı volkanosedimanter kayaların yayılım alanıdır (Atabey, 2004a). Şekil-1. Kapadokya haritası (Atabey, 2004a) 20

21 Kapadokya kelimesi, Pers dilinde Eşkin Atlar Ülkesi anlamına gelen Katpatuka sözcüğünden kaynaklanır. Çok büyük bir alana yayılmakla birlikte esas bölümünü Kayseri de içinde olmak üzere güney bölgesi oluşturur. Kuzeydeki bölümüne ise Pontit Kapadokyası (Pontus) adı verilmiştir. Bölgenin en önemli yükseltisi Strabon un deyimiyle tepesinde hiçbir zaman kar eksik olmayan dağların en yükseği Erciyes (Argoios). En önemli kenti önceleri Mazaka adını taşıyan Kaisareia dır (Kayseri) idi. Kapadokyanın başkenti olarak bilinen bu kent, M.Ö. 1. yüzyılda Roma İmparatoru Angustus adına bu ismi almıştır. Kapadokya nın doğu sınırındaki en önemli merkezi ise Melitene (Malatya) idi. Bölgenin güneydeki en önemli kenti ise Tyana (bugünkü Uluborlu köyü) olup, Bor un güneyinde inşa edilmiştir. Tarih öncesi dönemlerden başlayarak yerleşmelere sahne olan Kapadokya, Anadolu nun en eski yazılı belgelerinin bulunduğu bölgedir. Kayseri yakınındaki Kültepe de M.Ö yıllarında büyük bir ticaret merkezi kurulmuştur. Bu kentte Mezopotamya dan göç etmiş olan Asurlu tüccarlar da yer almıştır. Anadolu, yazılı tarih dönemine bu tüccarların getirdikleri çivi yazılı belgeler sayesinde girmiştir. Hitit Devleti nin kuruluşundan sonra tüm Kapadokya bu devletin egemenliğini tanımıştır. Bu imparatorluğun yıkılışından sonra bölgeye Tabal Devleti, daha sonra da Frigler egemen olmuşlardır. Bölge bu devletlerin yıkılmalarından sonra M.Ö. 590 yılında Med, M.Ö arasında ise Pers İmparatorluğu na bağlanmıştır. Pers egemenliği döneminde Katgutuka adı altında satraplık haline dönüştürülmüştür (Atabey, 2004a). M.Ö. 333 yılında Makedonya kralı Büyük İskender Kapadokya yı zaptetmiştir. M.Ö. 323 te onun ölümünden sonra, generallerinden Makedonyalı Perdikkas ın eline geçen Kapadokya M.Ö yılları arasında Selevkos krallığına bağlanmıştır. M.Ö. 280 yılında Selevkos un ölümü üzerine bağımsızlığını kazanmış ve ilk kral olan Ariarathes (M.Ö ) döneminde görkemli devrini yaşamıştır. Daha sonra aynı hanedandan çeşitli krallar zamanında giderek güçsüzleşmiş ve Pontus krallığı ile Roma imparatorluğu arasında sürekli olarak çekişme konusu olmuştur. M.Ö. 63 yıllarında Roma egemenliğine girerek bu imparatorluğun ikiye ayrıldığı M.S. 395 yılına kadar Romalıların idaresinde kalmıştır. Bu tarihten sonra Bizans İmparatorluğu sınırları içine girmiş ve M.S yılında ise Selçuklular tarafından alınan, Kapadokya, M.S yılında da Yıldırım Bayezid tarafından Osmanlı İmparatorluğuna katılmıştır. Timur un Anadolu ya istilası esnasında yöre 1405 yılına kadar Timur un elinde kalmış ve daha sonra Karamanoğulları nın eline geçmiştir da ise Karamanoğulları imparatorluğa bağlanarak Osmanlı topraklarına katılmıştır. Kapadokya bundan sonra Türkiye Cumhuriyeti kuruluncaya kadar Osmanlı İmparatorluğunun bir bölgesi olmuştur. Kapadokya alanı Hasandağı, Melendiz dağı ve Erciyes dağı gibi üç büyük yanardağın milyonlarca yıl devam eden püskürmeleriyle oluşan kalın bir volkanik örtüyle kaplanmıştır. Başlangıçta bu üç büyük püskürme merkezinden bol miktarda çıkan çoğunlukla andezitik ve bazaltik türde lavlar ve aglomeralar üst üste yığılarak birikmişler ve 3917 m yükseklikteki Erciyes Dağı nı, 3266 m yükseklikteki Hasan Dağı nı ve 2963 m yükseklikteki Melendiz Dağı nı meydana getirmişlerdir. Lavlarda K/ 21

22 Ar yöntemi ile yapılan radyometrik yaş tayinlerine göre Hasan Dağı nda ilk volkanik etkinlik yaklaşık 13,5 milyon yıl önce başlamış ve 6 milyon yıl devam etmiştir (Atabey, 2004a). Melendiz Dağı ve Erciyes Dağı nda ise ilk volkanik etkinlik 7 milyon yıl önce başlamış ve 2 milyon yıl devam etmiştir. Daha sonra her üç püskürme merkezinde de volkanizma bir süre yavaşlamış, yaklaşık 5 milyon yıl önce ise yeniden şiddetlenmiş ve bu kez ikinci volkanik evre ile kül, tüf, ignimbrit ve pomza gibi küçük taneli volkanik ürünler şiddetli patlamalarla havadan çok uzak mesafelere (100 km ye kadar) saçılarak çevreye yayılmışlar ve Nevşehir-Ürgüp dolaylarında yaklaşık 300 km 2 lik bir alanda o devirde mevcut olan yersel göllerde, vadilerde yığışarak birikmişlerdir. Hasan Dağı ve Erciyes Dağı nda volkanik etkinlik daha sonra küçük çapta püskürmelerle zamanımızdan yaklaşık 2000 yıl öncesine kadar devam etmiş olup, günümüzde ise sadece sıcak su ve volkanik gaz çıkışları devam etmektedir (Atabey, 2004a). Kapadokya yöresinde yığışan ve kalınlığı yer yer 100 m yi aşan volkanik plato Kuvaterner deki aşınımla yarılmış ve söz konusu plato masa şekilli tepeler ile bunlar arasında yer alan kanyon benzeri vadilere dönüşmüştür. Plato ve vadi yamaçlarında tüf, tüfit, ignimbiritik tüf, lahar, kil ve marn ardalanmasının yüzeylediği bölümlerde seçici aşınımın eseri olarak Kapadokya ya özgü topoğrafya ve peribacaları gelişmiştir (Şekil 2). Peribacaları, işlemesi kolay yumuşak tüflerden meydana geldiklerinden, eski çağlardaki insanlar tarafından oyularak 2-3 katlı konutlara dönüştürülmüş ve uzun zaman kullanılmışlardır (Atabey, 2004a). Özellikle M.S. 7. yüzyıldan itibaren Anadolu ya egemen olan Bizans İmparatorluğuna yapılan Arap saldırıları ve imparatorluğun din üzerinde işkenceye varan baskıları yüzünden Hristiyanlar bu bölgeye göç etmişlerdir. Peribacalarını ve diğer tüf ve ignimbrit kütlelerini oyarak saklanmış, yeni bir yerleşme biçimi geliştirmiş ve yer altında bile korunaklı kentler yapmışlardır (Şekil 3). Yer altı kentleri Kaymaklı, Derinkuyu ve Özkonak civarında yer alırlar. Hristiyanlar tüfleri oyarak manastır, kilise ve evler de yapmışlardır (Milliyet, 1983). Tapınakların duvarları ve tavanları dinsel resimlerle süslüdür. Günümüzde bile konut olarak kullanılmaktadır. 22

23 A B Şekil 2- A, B-Kapadokya yöresinin jeomorfolojik yapısı (B- 23

24 A B Şekil 3- A, B-Tüf kayaları oyularak yapılmış olan eski yerleşim mekanları. 24

25 PERİBACALARI Peribacaları, farklı dirençteki kaya topluluklarının oluşturduğu ardalanmalı yapılar üzerinde yüzey sularının seçici aşındırmasıyla oluşmuş koni şekilli jeomorfolojik oluşumlardır (Şekil 4). Bunlar koni şekilli bir gövde ile çoğunlukla bunun tepe kısmında yer alan bir bloğun oluşturduğu takke olmak üzere iki kısımdan ibarettir. Kapadokya yöresinde peribacaları Ürgüp-Avanos-Uçhisar arası, Darsa çayı vadisi, Gülşehir yöresi ve Ihlara vadisinde yoğun olarak izlenir. Bu alanlardaki peribacaları tüf, tüfit, ignimbirit, ignimbritik tüf, lahar, kil ve marn ardalanmasından oluşan Neojen yaşlı (günümüzden 23-2,5 milyon yıl öncesi yaş aralığı) volkanosedimanter kayaların yüzeylediği alanlarda gelişmiştir. Sayılan bu kaya topluluğunun düzenli bir ardalanma yapısı olup, peribacası oluşumu bu ardalanmalı yapıya bağlı olarak gelişmektedir (Atabey, 2004a). Yöredeki peribacaları söz konusu kaya topluluklarının Pleyistosen sonrası- Günümüz (0,011 milyon yıl öncesinden günümüze kadar olan yaş aralığı) zaman aralığında aşınması ile şekillenmiştir. Vadi yamaçları ile plato eteklerinde etkin olan seçici aşınma söz konusu kaya topluluğu içerisindeki laharitik ve ignimbiritik seviyelerin koruyucu etkisine bağlı olarak bunların altındaki tüf, tüfit, kil marn gibi kısımlar aşınımdan kurtulmakta ve koni veya piramit şekilli oluşumlar ortaya çıkmaktadır. Bu oluşumlar yöre halkı tarafından güzel bir benzetme ile peribacası olarak adlandırılmıştır. Bir peribacasının oluşabilmesi için alttaki tabakalara oranla aşınıma karşı daha dayanımlı bir takke kayaca gereksinim vardır (Şekil 5). Yörede bu takke kayaçları ignimbirit ve ignimbritik tüfler ve laharitik seviyelerdir (Atabey, 2004a; Sayın, 2008). Aşınıma karşı daha az dayanımlı olan tüf, tüfit, volkan külü, kil, marnlar ise peribacalarının gövde kısımlarını meydana getirmektedir. Peribacalarının şekilleri üzerinde kayaç türü, tabaka eğimi, tabaka kalınlığı, çimentolanma derecesi, eklem sistemleri, petrografik ve kimyasal yapı gibi jeolojik özellikler ile şekillendirme süreçleri, jeomorfolojik konum, yamaç eğimi, tabaka dalım ile yamaç eğimi arasındaki açı, şekillenme döngüsü içerisindeki yeri, oksidasyon, yerel klimatik şartlar gibi jeomorfolojik özellikler etkili olmaktadır. Bu özellikler lokaliteye göre farklılıklar gösterdiğinden Kapadokya nın değişik bölümlerinde farklı yoğunlukta, değişik geometrili ve farklı yükseklikte peribacası gelişimi gözlenmektedir (Atabey, 2004a). 25

26 Şekil 4- Peribacası. 26

27 Şekil 5- Peribacaları (resimler: Eşref Atabey, alttaki resim: 27

28 Peribacalarını şekillendiren süreçler güncel olarak devam etmektedir. Şekillenme döngüsü içerisinde bir taraftan yeni peribacaları oluşurken diğer taraftan yıkılma ve bozulmalar sürmektedir. Bu doğal döngü günümüzde insan etkileri ile hızlı bir şekilde yıkılma ve bozulmalar lehine değişmektedir. Jeolojik zaman içerisinde peribacaları çok kısa süreli oluşuklar olmasına karşılık insan yaşamı açısından çok uzun bir dönemi kapsar gibi görünmekte ve bu nedenle, sözü edilen doğal döngü içerisinde insanın yapmış olduğu olumsuz etki ilk bakışta fark edilememektedir. Kapadokya daki peribacalarının ihtiyarlık dönemini yaşadığı, oluşum sürecinin yavaşladığı görülür. Kapadokya da yer alan tarihi kiliseler ve yerleşim alanları genellikle vadi içleri ve plato yamaçlarında açılmıştır. Kaya türü özelliği nedeniyle çok hızlı bir eğimli yamaçların geliştiği yörede, bu alanlarda yer alan kiliseler de olumsuz yönde etkilenmekte, yamaç duyarlılığının bozulması nedeniyle yıkımlar önlenemez duruma gelmektedir. Peribacaları yörenin en önemli jeolojik miras (milyonlarca yıl öncesi jeolojik zamandan günümüze kadar korunmuş olan kendine has özellikleri ve görsel olan jeolojik oluşumlar) yapılarını oluşturur (Atabey, 2004a). Kapadokya için Büyüleyici havası ve sessiz vadileri, insanın nefesini kesecek güzelliği ve kayalara oyulmuş yer altı şehirleriyle dünyada nadir rastlanan bir yer denmiştir (Anonim). 28

29 2.BÖLÜM NEVŞEHİR İLİ VE İLÇELERİ (Tarihi, nüfusu, ulaşım, tarım ve hayvancılık, turizm vd.) 29

30 30

31 NEVŞEHİR İLİ Yeri Nevşehir, Türkiye de İç Anadolu Bölgesinin Orta Kızılırmak bölümünde kalan Kapadokya bölgesinde bir ildir. İlin sınırları ve kuzey enlemleriyle ve doğu boylamları arasında yer alır. Doğudan Kayseri, kuzey ve kuzeybatıdan Kırşehir, güneyden Niğde, batıdan Aksaray, kuzeydoğudan Yozgat illeriyle çevrilidir (Şekil 6). Nevşehir in; Alanı: 8,434 km² Zaman dilimi: Doğu Avrupa Zaman Dilimi (DAZD) (+2) İl alan kodu: 384 İl plaka kodu: 50 Website: nevsehir.gov.tr Şekil 6- Nevşehir ve komşu iller (Atlas, 2011). 31

32 Tarihçesi Kent, Orta Çağ ve Yeni Çağ da, Seandos, Nissa ve Muşkara adıyla anılmıştır. Anadolu, Büyük Selçuklu Devleti nin elindeyken eski adı Nissa nın yerinde Muşkara adında bir köy varmış. Muşkara sağlam yapılı anlamındadır. 18 evlik küçük bir köy olan Muşkara, Ürgüp e bağlıymış. Tarihçi Charles Texier e göre, 12. yüzyıl sonlarına doğru, yani Selçuklular zamanında, Nissa şehri halkı yavaş yavaş şehirden ayrılarak, başka bir yere göç etmişler. Çevre ile ilgili bilgi veren tarihçiler, bu yeni göç yerinin Muşkara olduğunu belirtmektedirler. Osmanlılar döneminde ise Muşkara yerine Nevşehir kullanılmaya başlanmıştır. IV. Mehmet in oğlu Şehzade III. Ahmet in sır katibi, Muşkaralı İbrahim, Nevşehirli Damat İbrahim Paşa olarak sadrazamlığa getirildiğinde, doğduğu kent olan Muşkara da büyük bayındırlık hareketine girişmiştir. İmaretler, camiler, medreseler, hamam ve çeşmeler yaptırmıştır. Muşkara adını değiştirerek, kente Yenişehir anlamına gelen Nevşehir adını vermiştir ( Kategori:Nevsehir_ilinin_ilçeleri). Nevşehir, Muşkara adlı bir köy iken, adını Farsça yeni anlamına gelen nev den alarak üretilmiştir. Nevşehir, 6429 sayılı yasa ile 20 Temmuz 1954 tarihinde il haline getirilmiştir. Kırşehir ve Kırşehir e bağlı Mucur, Avanos, Hacıbektaş (1945 te ilçe olmuştur), Kayseri ye bağlı Ürgüp (1935 te ilçe olmuştur), Niğde ye bağlı Arapsun (1948 de Gülşehir adını almıştır) Nevşehir in ilçeleri haline getirilmiştir. Kozaklı ve Hamamorta köyleri Avanos a bağlı birer köy iken birleştirilerek 1954 te Kozaklı adıyla ilçe olarak Nevşehir e bağlanmıştır. Kırşehir 1957 de tekrar il yapılmış ve Mucur ilçesi ile birlikte Nevşehir den ayrılmıştır. Daha önceleri Melegübü ismi ile anılan bir bucak merkezi olan Derinkuyu 1 Nisan 1960 ta ilçe durumuna getirilmiş, Acıgöl kasabası ise 4 Temmuz 1987 de ilçe olmuştur ( Ulaşım Nevşehir in Ankara ya uzaklığı 275 km dir. Ankara dan Nevşehir e, Ankara- Şereflikoçhisar-Aksaray-Nevşehir karayolu ya da Ankara - Kırıkkale - Kırşehir - Hacıbektaş - Nevşehir karayolu izlenerek iki şekilde gidilebilir (Şekil 7). Gülşehir ilçesi Tuzköy Beldesinde bulunan Kapadokya Havaalanına uçak seferleri yapılmaktadır (Şekil 8). Ankara-Kayseri demiryolu hattı Nevşehir in Kozaklı ve Kanlıca istasyonlarına uğramaktadır. Karayolu bakımından her tarafa bağlanır. Ankara-Kayseri karayolu Nevşehir ilinin ortasında doğu-batı yönünde kat eder. Nevşehir den Konya ya, Niğde- Adana yönüne, Kırşehir-Ankara yönüne giden karayolu vardır. 32

33 Şekil 7- Nevşehir bulduru haritası. Şekil 8- Tuzköy de (Gülşehir) bulunan Kapadokya Havaalanı. 33

34 Nüfusu ve eğitim Nevşehir in; Nüfusu: 283,247 Nüfus yoğunluğu: 52/km² Kırsal kesim nüfusu: 125,785 (%56) (Şekil 9A). Şehir nüfusu: 157,462 (%44). Nevşehir de okuma oranı %95 in üzerindedir. İlde 17 Mayıs 2007 yılında Nevşehir Üniversitesi kurulmuştur (Şekil 9B). A B Şekil 9- A-Nevşehir ili şehir ve köy nüfusu oranı, B- Nevşehir Üniversitesi. Fiziki yapısı Nevşehir, İç Anadolu nun güneydoğu volkanik sahası içerisinde Erciyes Dağı, Hasan Dağı ve Melendiz Dağları ndan çıkan kül ve lavların birikimiyle oluşmuş geniş bir platonun batı yamaçlarında kurulmuştur. Nevşehir il topraklarını Kızılırmak Vadisi ikiye böler. Dağlar daha çok kuzey ve güneyde bulunur. İlin % 20 si ovalardan, % 18 i dağlardan ve % 57 si platolardan ibarettir. Toprak hafif dalgalı bir yayla ve bozkır halindedir ( Başlıca dağları Erdaş Dağı (1982 m), Hodul Dağı (1949 m), Kızıldağ (1768 m), Oylu Dağı (1622 m) ve Kemil Dağı dır (1530 m). genellikle bitki örtüsü bakımından yoksun olan platoların çoğu Kızılırmak Platosu ismiyle anılır ve basamak basamak 1500 m ye kadar yükselir. Kızılırmak Vadisinin genişlemesiyle küçük, fakat verimli ovalar gelişmiştir. Yörede sanayi ve yumru bitkileri yetişir. Nevşehir in en büyük ovası Derinkuyu Ovasıdır. 20 km uzunluğunda olup, en geniş yeri 16 km dir. Bu ovanın bir kısmında sulu tarım yapılır. Kızılırmak Nehri Nevşehir ili sınırları içinden geçer. Bu nehir Avanos ilçesi Bozca köyü yakınında Nevşehir ili sınırları içine girip, il topraklarını ikiye bölerek batıya doğru ilerler ve Gülşehir ilçesi Yamalı köyü sınırlarından ili terk eder. Nehir yatağı Avanos ve Gülşehir kısmında genişler. Kızılırmak Nehri ne karışan birçok dere vardır. Başlıcaları, Damsa Çayı ve Acıgöl Deresidir. Bu iki akarsu üzerinde sulama amaçlı küçük barajlar vardır. 34

35 Nevşehir ilinde kara iklimi hüküm sürer. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk geçer. Yılın 70 gününde sıcaklık 0 (sıfır) C ın altında ve 20 gün +30 C ın üstünde seyreder. Yıllık yağış miktarı ortalama mm arasındadır. Kızılırmak vadisinden uzaklaşıldıkça soğuk artar. Tüm yıl içinde sıcaklık -28 C ile +40 C arasında seyreder. Nevşehir ili bitki örtüsü bakımından çok zayıftır. Orman ve fundalıklar yok denecek kadar azdır. Ovalar bozkır (step) görünümündedir. Kızılırmak Vadisinde söğüt, kavak ve selvi ağaçları ile Oylu Dağında cılız meşeliklere rastlanır. Çayır ve mer alar % 28 ve ekili ve dikili alanlar % 69 dur. Haziran başından itibaren yeşillik kaybolur, yerini sarı bir örtüye terk eder. Ekonomisi Nevşehir ilinin ekonomisi geniş ölçüde tarıma dayanır. Çalışan nüfusun % 75 i tarım sektöründedir. Turizm sektörü son yıllarda hızla gelişmektedir. Peribacaları ve kayalara oyulmuş kiliseler Avrupalı turistlerin gezdikleri yerlerden biridir. Sanayi Nevşehir de sanayi yeni gelişmektedir. On kişi ve daha fazla işçi çalıştıran sanayi işyeri sayısı 100 civarındadır. İmalat sanayi daha az gelişmiştir. Başlıca fabrikaları Sümerbank Dokuma Fabrikası, Örgü Örme ve Giyim Sanayi A.Ş. nin fabrikaları, meyve suyu, pekmez-marmelat, tuğla, kiremit, plastik hortum, yer karoları ve süs eşyası fabrika ve imalathaneleridir. Yer altı kaynakları Nevşehir ili maden çeşitliliği bakımından zengin olmayıp, işletilmekte olan madenler azdır. Başlıca işletilen madenleri pomza-perlit, kayatuzu, çakıl-kum, mermer ve yapıtaşıdır. Gülşehir ilçesi Tuzköy beldesinde bulunan kaya tuzu ocağı işletilmektedir. İl dahilinde işletilen iki kömür ocağı vardır. Yöredeki tüf ve ignimbrit kayaları mermer ve yapıtaşı olarak işlenerek Nevşehir Taşı adı altında Türkiye nin değişik yerlerine nakledilmektedir. Hacıbektaş Taşı denilen oniks mermerlerden süs eşyası ve biblolar yapılarak yurdun her yerine gönderilmektedir. Tarım ve hayvancılık Mevsim ve yağış şartları sebebiyle tarım ürünleri fazla çeşitli değildir. Tahıl, patetes ve sanayii ürünleri başlıca tarım ürünleridir (Şekil 10). Patates üretiminde Nevşehir ili Niğde ve İzmir den sonra üçüncü sırada bulunur (Şekil 11). İlde birçok yerde tüfler içine oyularak inşa edilen patetes depolama alanları bulunmaktadır. İlde kabak (Şekil 12), şekerpancarı, buğday, arpa, çavdar, bakla, nohut, fasulye, mercimek 35

36 yetiştiriciliği ve sebzecilik gelişmiştir. Özellikle bağcılık önemli yer tutar (Şekil 13). Meyvelerden başlıca, üzüm, elma, zerdali, armut, kayısı, ceviz, dut, iğde, ayva ve badem yetişir. Nevşehir ilinde arazinin ekime tahsis edilmesi sebebiyle yeterli otlak (çayır ve mer a) yoktur. Fakat, besi hayvancılığı gelişmekte olup, bunun sonucunda sığır miktarı artarken, küçükbaş hayvan sayısı gittikçe azalmaktadır. ( Şekil 10- Nevşehir ilinin tarım ve hayvancılık haritası (Atlas, 2011). 36

37 A B C Şekil 11- A, B-Patetes tarımı, C-Tüfler içinde oyularak yapılmış olan patates depolama alanları. 37

38 Şekil 12- Bağcılık. A B Şekil 13- A, B, C-Kabak yetiştiriciliği. C 38

39 Tarihi eserler ve turistik yerler Nevşehir yalnız Türkiye nin değil dünyanın sayılı turizm merkezlerinden biri olabilecek özelliklere sahiptir. Peribacaları ve kayalara oyulmuş kiliseler, yer altı şehirleri (Şekil 14) Hacı Bektaş-ı Veli Dergahı ve birçok tarihi eser yabancı ve yerli turistin gezdiği yerlerdir. A B C Şekil 14- A, B, C-Önemli bir turistik yer olan Uçhisar (A), Göreme (B) civarı. 39

40 Nevşehir ilinin başlıca tarihi eserler ve turistik yerleri şunlardır: Nevşehir Kalesi: On ikinci asırda Selçuklular tarafından yapılan kaleyi Damad İbrahim Paşa tamir ettirmiştir. İl merkezinin güneybatısında yüksek bir tepe üzerindedir. Yontma taş ile yapılan kale iki kapılıdır. Damad İbrahim Paşa Külliyesi: On sekizinci asırda Sadrazam Damad İbrahim Paşa tarafından yaptırılan külliye; cami, medrese, kütüphane, sıbyan mektebi imaret ve hamamdan meydana gelmiştir. Caminin kubbesi kurşun olduğu için Kurşunlu Camii olarak da bilinir. Caminin mihrabı mermer işçiliğinin çok güzel örneklerindendir. Minberi çok güzeldir. Müezzin mahfilinin altı, altın yaldızla işlemelidir. Medrese 1961 de Vakıflar Genel Müdürlüğünce tamir ettirilerek Kütüphane olarak halka açılmıştır. İmaret kısmı 1949 da müzeye çevrilmiştir. Sibyan mektebinde minyatür, arkeolojik ve etnografik eserler sergilenir. Kütüphane kısmında çok kıymetli eser bulunmaktadır. El yazması olan eserler çok değerlidir ( wiki/kategori:nevsehir_ilinin_ilçeleri). Kara Camii: Sadrazam Damad İbrahim Paşa tarafından 1715 te yaptırılmıştır. Kesme taş ile yapılan sade bir yapıdır. Minaresi 19. asırda yaptırılmış olup, tek şerefelidir. Alaaddin Camii: Avanos ilçesinde 13. asırda yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Tamir ve eklerle ilk orijinalliğini kaybetmiştir. Minaresi 1950 de ilave edilmiştir. Ulu Cami: Avanos ilçesindedir. Yer altı Camii de denir. On sekizinci asır Osmanlı eseridir. Tabanı toprak seviyesinin altındadır. Düz damlıdır. Karavezir Külliyesi: Gülşehir ilçesinde Karavezir Seyid Mehmed Paşa tarafından 1779 da yaptırılan külliye; cami, medrese ve çeşmeden ibarettir. Camisi Kuşunlu Cami olarak da bilinir. Medrese 1960 ta tamir ettirilmiş olup, kütüphane olarak kullanılmaktadır. Kızılkaya köyü Camii: Gülşehir ilçesine bağlı Kızılkaya köyündedir. Kitabesinden 1293 te yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Görmüş olduğu tamirlere rağmen orijinalliğini kaybetmemiştir. Taş Camii: Gülşehir in Türk köyündedir. On üçüncü asırda yapıldığı tahmin edilen cami yıkık vaziyettedir. Hacı Bektaş Veli Dergahı ve Külliyesi: On dördüncü asırda Hacı Bektaş-ı Veli tarafından yaptırılmıştır. Külliyede; çilehane, dergah, türbe, mescit ve çeşmeler yer alır. Mescit Sultan İkinci Mahmud Han tarafından yaptırılmıştır. Dergah 23 kısımdan ibarettir. Taşhunpaşa Külliyesi: Ürgüp ilçesinin Damsa köyündedir. Karamanoğulları zamanında yapılmış olan külliye cami, altıgen ve sekizgen kümbet ve medreseden meydana gelmektedir. Caminin kitabesi yoktur. On dördüncü asırda yapıldığı tahmin edilmektedir. Orjinal minber ve mihrabı Ankara Etnoğrafya Müzesindedir. Medrese, 40

41 camiye 3 km uzaklıktadır. Araştırmalar, medresenin daha önceleri saray olarak kullanıldığını ortaya koymuştur. Sarıhan: Ürgüp-Avanos karayolu üzerinde, Avanos a 5 km uzaklıktadır. Selçuklular devrinde yapıldığı tahmin edilmektedir. Sultan hanlarının klasik planındadır. Beylikhanı: Cami-i Kebir mahallesindedir da Damad İbrahim Paşa yaptırmıştır. Yapıdan günümüze sadece hayvanlara ait bölümü ulaşabilmiştir. Eski eserler: Tabii güzellikleri yanında tarihi eserleri de ünlüdür. Bu bölgede Göreme Kaya Kiliselerinin sayısı 365 dir. Erozyon (aşınma) yolu ile meydana gelen peribacası denilen kayaların içine oyularak yapılmıştır asırlar arasında Hıristiyan keşişler ve halk burada yaşamışlardır. Duvarları fresklerle dolu olan Tukalı Kilise ile Elmalı, Karanlık Çarıklı, Yılanlı, Saklı, Thedor ve St. Barbara kiliseleri en önemlileridir. Göreme ve Ürgüp civarı doğal yolla oluşan peri bacalarından ibarettir. Zelve Harabeleri: Göreme ye 4 km mesafededir. Zelve vadisi tabanında Ürgüp formasyonunun kiltaşı, tüfit kayaları bulunmakta, Zelve Vadisinde ise Zelve ignimbriti yer almaktadır (Şekil 15). Tüm 9. ve 13. yüzyıl yerleşimi bu ignimbrit, tüfler içinde olmuştur. Zelve, 9. ve 13. yüzyılda Hıristiyanların önemli bir yerleşim ve dini merkezlerinden olmuş; aynı zamanda rahiplere ilk dini seminerler bu yörede verilmiştir. Yamaçların dibinde yer alan Direkli Kilise, Zelve deki manastır hayatının ilk yıllarına aittir. Kilise süslemeleri daha çok kabartma harçlar olup, ikonoklastik düşünce ile yakından ilgilidir. İkonoklastik Dönem öncesine tarihlenen Balıklı, Üzümlü ve Geyikli Kiliseler, vadinin en önemli kiliselerdir yılına kadar iskan edilmiş vadide manastır ve kiliselerden başka, yerleşim yerleri, iki vadiye açılan tünel, değirmen, cami ve güvercinlikler bulunmaktadır (Milliyet, 1983; Atabey ve Dirik, 2008). Şekil 15- Zelve vadisi. 41

42 Çavuşun Kilisesi: Avanos yakınındadır. Duvarlarında çeşitli figürler vardır. Açıksaray: Erozyon etkisiyle tepelerin oyulması ve kapı biçimli oyuklarla bir sarayı andırır. Balkon kiliseleri: Ortahisar a 7 km mesafededir. Binlerce güvercinin yaşadığı bir patikadan gidilir. Yer altı şehirleri: Derinkuyu ilçesi ile Kaymaklı beldesinde bulunan yer altında kayalara oyulmuş şehir kalıntıları vardır. Derinkuyu daki yer altı şehrinin manastırı, soğuk hava tesisi ve akıl hastanesi kalıntıları önemlidir. Uçhisar: İl merkezinin 8 km doğusunda kalesi ile dikkati çeken bir dinlenme ve eğlence merkezidir. 40 m yükseklikteki kale, çevrenin ve Göreme Vadisinin seyredildiği yerdir. Uçhisar bölgenin panoramik seyir noktası olan kalesi ile anılmaktadır. Kale ve çevresinde birçok odalar birbirine merdivenler, tüneller ve koridorlarla bağlanmıştır. Bazı peribacaları Romalılar Döneminde mezarlık amacıyla kullanılmıştır. Uçhisar yerleşim birimi ignimbrit kayaları üzerinde kurulmuştur. Uçhisar kalesinden kuzeye bakıldığında tüm Avanos, Ürgüp, Zelve ve Göreme yöresi görülebilir (Milliyet, 1983; Atabey ve Dirik, 2008) (Şekil 16). A B C Şekil 16- A-Üçhisar kalesinden Göreme, Ürgüp, Avanos, Zelve çevresinin görünümü (Atabey, 2000a), B, C-Uçhisar (B: Eşref Atabey, C: 42

43 Kaymaklı (Eneği): İl merkezinin 20 km güneyinde yer alan yer altı şehrinin bulunduğu bir beldedir. Düşman saldırıları sırasında korunmak maksadıyla yapılan sığınaklardır. Karışık dehlizlerle 4 kat aşağıya inilir. Mesire yerleri: Nevşehir tabii güzellikler bakımından da zengindir. Mesire yerleri genelde vadi tabanlarıyla Kızılırmak kıyılarıdır. Göreme Vadisi: İl merkezine 14 km mesafede, Kızılırmak a güneyden açılan bir vadidir. Vadinin yamaçlarında peribacaları vardır. Göreme yerleşim alanı kiltaşı, tüfit ve ignimbrit kayaları üzerinde kurulmuştur. Göreme Açık Hava Müzesi de bu tüfler üzerindedir. Açık Hava müzesinin yer aldığı Kılıçlar Vadisinde bir çok kilise yer alır. Tokalı Kilise, Rahibeler ve Rahipler Manastırı, Aziz Basil Şapeli, Elmalı Kilise, Azize Barbara Şapeli, Yılanlı Kilise, Karanlık Kilise, Çarıklı Kilise, El Nazar Kilisesi, Saklı Kilise, Meryem Ana (Kılıçlar Kuşluk) Kilisesi, Aziz Eustathios Kilisesi, Durmuş Kadir Kilisesi Göreme Milli Parkı içindedir (Atabey ve Dirik, 2008). Göreme Vadisi ile Aktepe arasında Zelve ignimbriti, tüf kayalardan oluşan vadilere Büyük Küçük Kılıçlar denilmektedir. İçinde su yolu geçen peribacaları, tüneller, ilginç biçimli kayalıkları ile etkileyici bir görünümü olan vadide Kılıçlar Kilisesi bulunmaktadır. Göreme peribacaları ve birçok kilisenin bulunduğu geniş bir açık hava müzesidir (Milliyet, 1983, Atabey ve Dirik, 2008). Kadirah Deresi: İl merkezine 3 km uzaklıkta tabii güzelliği fevkalade olan bir mesire ve dinlenme yeridir. Bölgede Nevşehir Çayının bazalt kayalarını yararak açtığı çok sayıda delik ve çağlayanlar vardır. Üzengi Deresi: İl merkezine 14 km uzaklıkta güzel bir mesire yeridir. Duvar gibi yükselen vadi yamaçları, meyve bahçeleri ve madensuları ile tercih edilen bir dinlenme yeridir. Kazankaya: Gülşehir yakınındadır. Çeşitli şekil ve renkteki kayaların görünüşü çok güzeldir. Ballıkaya: İl merkezine 5 km uzaklıkta manzarası ile meşhur bir mesire yeridir. Kızılırmak kıyıları: Kızılırmak Vadisi Gülşehir ve Avanos ilçelerinin topraklarında genişleyerek tabii kumsallar ve ağaçlık dinlenme yerleri ortaya çıkarmıştır. İl merkezine yaklaşık 20 km dir. İlde çok sayıda içme ve kaplıca vardır. Bunlardan en önemlisi Kozaklı kaplıcalarıdır. Kozaklı kaplıcaları: Kozaklı ilçesinin güneyinde dere yatağındadır. Konaklama tesisleri mevcuttur. Gümüşkent (Salanda) İçmesi: Gülşehir-Hacıbektaş karayolundan 3 km içeridedir. Yöre halkı tarafından içmece (madensuyu) olarak yararlanılır. Bölgedeki diğer kaplıcalar; Nevşehir İçmesi, Çorak İçmesi, Deliklikaya İçmesi, Kızıltepe Madensuyu, Sarıkaya İçmesi, Avanos Ballıca Kaplıcası, Ürgüp Çökek köyü İçmesi ve Ürgüp Üzengiçay içmesidir (kaplıcalar ve madensuları ile ilgili geniş bilgi 6. Bölümde verilmiştir). 43

44 NEVŞEHİR İLİNİN İLÇELERİ Nevşehir in Merkez ilçesi, Acıgöl, Avanos, Derinkuyu, Gülşehir, Hacıbektaş, Kozaklı ve Ürgüp olmak üzere 8 ilçesi vardır (Şekil 17). A B Şekil 17- A-Nevşehir yöresinin uydu görünümü, B-Nevşehir ilinin ilçeleri. 44

45 Merkez ilçe Nevşehir merkez ilçesine bağlı 8 belde ve 9 köy vardır (Şekil 18, 19). Beldeleri: Çat, Göre, Göreme, Kavak, Kaymaklı, Nar, Sulusaray ve Uçhisar. Köyleri: Alacaşar, Balcın, Basansarnıç, Boğazköy, Çardak, Çiftlikköy, Güvercinlik, İcik ve Özyayla dır. Şekil 18- Nevşehir merkez ilçesi köyleri (Atlas, 2002 den düzenlenmiştir). Şekil 19- Nevşehir 45

46 Acıgöl Acıgöl, 1914 yılında bucak merkezi, 1952 yılında kasaba, 1987 yılında da 3392 sayılı kanunla Nevşehir iline bağlı bir ilçe olmuştur. Nevşehir-Aksaray karayolu üzerinde bulunan Acıgöl ilçesinin merkezi Nevşehir e 20 km uzaklıktadır. Acıgöl ilçesinin 4 beldesi ve 8 köyü vardır (Şekil 20, 21). Beldeleri: İnallı, Karapınar, Kurugöl ve Tatların. Köyleri: Ağıllı, Bağlıca, Çullar, Karacaören, Karapınar, Kozluca, Topaç ve Yuva dır. Şekil 20- Acıgöl ilçesinin köyleri (Atlas, 2002 den düzenlenmiştir). İlçenin ilk adının Topada olduğu, sonradan bu ismin Dobada olarak kullanıldığı anlaşılmıştır. İlk çağlarda Kapadokya diye anılan bölgenin ortasında bulunan ilçe 3. ve 4. yüzyıllar arasındaki Hıristiyanlık aleminin buhranlı dönemlerinde önemli bir yerleşme alanı olmuştur. Hititlerin, Firiglerin, Perslerin ve İskender İmparatorluğunun hakimiyetinde kalmış, Roma idaresinde bulunmuş, bu İmparatorluğun ikiye 46

47 ayrılmasıyla da Bizans sınırları içerisinde kalmıştır. İslam ordularının İstanbul seferleri sırasında geçici olarak istila edilen bu topraklar, 1015 den itibaren Anadolu ya başlayan Türk akınlarının tesirinde kalmış, 1071 Malazgirt zaferinden sonrada kesin olarak Türk toprağı olmuştur. Önceleri Danişmendlilerin hakim olduğu topraklar, 1175 yılından itibaren Anadolu Selçuklu Devleti nin eline geçmiştir ( Şekil 21- Acıgöl Bu devletin 1308 de yıkılmasından sonra İlhanlılar, Eretnaoğulları, Kadı Burhanettin ve Karamanoğullarının idaresinde bulunmuş, Yavuz Sultan Selim tarafından 1515 e Osmanlı topraklarına katılmıştır. Acıgöl ilçesi, Nevşehir ilinin batısında, Acıöz Çayı nın çevresinde kurulmuştur. İdari sınırlar olarak doğusunda Nevşehir, batısında Aksaray, güneyinde Derinkuyu ilçesi ve kuzeyinde Gülşehir ilçesi ile çevrilidir. Deniz seviyesinden yüksekliği 1235 metredir. İlçenin çevresinde volkanik olaylar sonucu sönmüş yanardağlar mevcuttur. Bu dağlar lav ve tüf püskürmüş, bu püskürük maddeler çevrede kalın tabakalar halinde çökelmiştir. Şu anda içinde su bulunmayan ve ilçeye adını veren Acıgöl çukurluğu da aslında yanardağ ağzıdır. İlçenin tek akarsuyu Acıöz çayıdır. Bu çay Tepeköy den çıkar ( Tatların sulama barajından Kızılırmak Nehrine dökülür. Bitki örtüsü olarak İç Anadolu Bölgesi nin tipik örtüsü, bozkır bitkileri yaygındır. Acıgöl ilçesi toprak yapısı ve iklim şartlarına uygun olarak üzüm bağları geniş yer kaplar. Tuzlu ve çorak topraklarda bitki örtüsü cılız ve seyrek olduğundan tarımsal faaliyetler verimli değildir. Ayçiçeği, soğan, hububat, baklagiller, patates, çekirdeklik kabak ekilmektedir dekar bağ tesis edilmiştir. Bu bağlarda genellikle çavuş, parmak, bulut üzüm çeşitleri ekilmektedir. İlçede az sayıda meyve bahçesi tesis edilmiş olup, yol ve tarla kıyılarında çok sayıda kayısı ağacı bulunmaktadır. İlçedeki sulu araziler çiftçilerin kendi olanakları ile tesis ettikleri sondaj kuyuları vasıtasıyla sulanır. Ayrıca Tatların beldesinde bir sulama barajı mevcut olup, barajdan 300 dekar arazi sulanmaktadır. İlçe merkez ve köylerinde hayvancılık yaygın olarak yapılmaktadır. Büyükbaş hayvancılıkta et ve süt verim yönlü hayvanlar beslenmektedir. İlçe merkezinde süt 47

48 birliğinin kurulması ile birlikte hayvanlardan elde edilen sütlerin pazarlama sorunu ortadan kalkmıştır. İlçede ayrıca koyun yetiştiriciliği yapılmakta ve yetiştirilen bu koyunların et, süt ve yağından yararlanılmaktadır. Avanos Nevşehir in 18 km kuzeyinde olan yerleşimin, Antik devirdeki adı Venessa, Zuwinasa ya da Ouenasa dır. Çok sayıda çanak çömlek atölyesi bulunan ilçede seramik yapım geleneği Hititlerden beri süregelmektedir. Avanos ilçesinin 8 beldesi ve 11 köyü vardır (Şekil 22, 23). Beldeleri: Akarca, Çalış, Göynük, Kalaba, Mahmat, Özkonak, Sarılar, Topaklı Köyleri: Aktepe, Altıpınar, Büyükayhan, Küçükayhan, Bozca, Çavuşin, İğdelikışla, Karacauşağı, Kuyulukışla, Paşalı ve Üçkuyu dur. Şekil 22- Avanos ilçesinin köyleri (Atlas, 2002 den düzenlenmiştir). 48

49 Şekil 23- Avanos Dilbilimci Emile Forrer 1926 da, Boğazköy Hitit Kraliyet Arşivler inde yaptığı araştırmalar sırasında bir tablette Zuwinasa şehrinin adını önce Nenessa ve sonra da Zu-Winasa olarak okumuştur. Nicole Thierry nin çalışmalarına göre Venassa ve Avanos a dönüşmüştür. Osmanlı belgelerinde Avanos, Enes ve Evenez olarak geçer. Avanos yakınlarında, Kızılırmak ın hemen kenarındaki bir Roma mezarlığında ele geçen mermerden lahit, merkez Kapadokya bölgesinde bugüne kadar ele geçen tek lahit olması açısından önemlidir. Lahit, 1971 yılında tesadüfen ortaya çıkmıştır. Avanos un Sarılar Beldesi yakınlarındaki Zank Höyük te Prof. Gökberk in başkanlığındaki yapılan arkeolojik kazılarda, Eski Tunç Çağı ndan Geç Roma Dönemi ne kadar değişik kültürlere ait kalıntılar açığa çıkarılmıştır ( ilçeleri). Avanos ta 13. yüzyıl Selçuklu Dönemi ne tarihlenen Sarıhan Kervansarayı ve Alaaddin Camii bulunur. Avanos ta da Hititler den beri çarkla çanak-çömlek yapıldığı bilinir. Bu el sanatı kavimden kavime, babadan oğula geçerek günümüze kadar gelmiştir. Avanos un dağlarından ve Kızılırmak ın eski yataklarından yumuşak kil ve topraklar elenir, iyice yoğurularak çamur haline getirilir. Çark adı verilen ve ayakla döndürülen tezgah üzerindeki çamurun maharetle şekillendirilmesiyle istenilen çanak yapılmış olur (Şekil 24, 25). İşlik denilen atölyelerde üretilen çanaklar önce güneşte, daha sonra da gölgede kurutulduktan sonra, saman ve talaşla yakılan fırınlarda C ile C sıcaklık arasında pişirilir. Türkiye nin en uzun nehri Kızılırmak, Avanos yakınlarında suladığı tüflü, killi topraklar nedeniyle eski zamanlarda adına yakışır bir kızıllığa bürünür. Barajlar yapıldıktan sonra bu özelliği genelde yok olmuştur (Şekil 26). 49