Küresel Krizin E i inde Türkiye Ekonomisinin De erlendirmesi

Transkript

1 Küresel Krizin E i inde Türkiye Ekonomisinin De erlendirmesi D Yenal BOZTEPE MESS Endüstri Yönetimi ve Ara t rma Uzman ünya ülkeleri son 3 y l küresel krizin etkisi alt nda büyük ekonomik s k nt lar içinde geçirdi. Kimi uzmanlara göre 2009 krizi, 1929 ekonomik buhran ndan sonra dünya tarihinin gördü ü en büyük kriz ve mevcut ekonomik sistemin sonu, kimine göre büyük ama s radan ekonomik çalkant lardan biri, kimilerine göre ise küresel ekonomik sistemin kendi kendini dengeleme mekanizmas n n devreye girmesiydi. Ünlü ekonomist Nouriel Roubini ye göre ise 2009 y l nda ya ananlar çift dipli bir resesyonun sadece ilk safhas yd. Roubini A ustos 2009 da Financial Times ta yay nlanan yaz s nda, ilk a amada krizin etkilerini azaltmak ve ekonomiyi canland rmak ad na hükümetlerin tüm silahlar n devreye soktu unu ve bu önlem paketlerinin ekonominin serbest dü ü ünü yava latt n belirtiyordu. Gelecekte ise ülkelerin borçlar sürdürülemeyecek seviyeye ç kt nda hükümetler tercih yapmak zorunda kalacaklard. Birinci seçenekleri borç seviyesini dü ürmek için vergileri artt r p kamu harcamalar n azaltmak olacakt. kinci seçenekleri ise bütçe aç klar n sürdürerek faiz oranlar n n ve enflasyonun t rmanmas na izin vermek olacakt. Roubini ye göre uygulanacak her iki seçenek de ikinci dip tehlikesini artt ran senaryolard. 102 MERCEK

2 Geçen süre zarf nda ya anan geli meler Roubini yi hakl ç kar r nitelikte un ikinci yar s nda serbest dü ü teki yava lamadan sonra 2010 y l dünya genelinde ekonomik toparlanma dönemi oldu. Uluslararas Para Fonu (IMF) Dünya Ekonomik Görünüm raporu Eylül 2011 güncellemesi 2009 y l nda dünya ekonomisinin yüzde 0,7, ABD nin yüzde 3,5 ve Euro Bölgesi nin ise yüzde 4,3 küçüldü ünü gösteriyor y l nda ise dünya ekonomisi yüzde 5,1, ABD yüzde 3 ve Euro Bölgesi ise yüzde 1,8 büyüdü. Ancak 2010 y l nda Yunanistan ile ba lay p Portekiz, rlanda, spanya, talya ve ABD ile devam eden yüksek borç problemleri, ikinci resesyon dönemi olas l n kuvvetlendirdi y l rakamlar na göre Yunanistan ve talya n n kamu borçlar n n GSYH lerine oran yüzde 100 ü a arken, rlanda ve Portekiz in borçlar ise neredeyse yüzde 100 oldu. Özellikle Yunanistan n ya ad sorunlar Avrupa Birli i ni oldukça me gul ediyor. Kendi haline b rak lmayarak kurtarma paketleriyle desteklenen Yunanistan n, ortak para birimi Euro yu kullanmas ve yerel para biriminin olmamas sebebiyle devalüasyona gidememesi, borçlar n ödemede büyük zorluklar ya amas na neden oluyor. Tüm bu geli meler Avrupa Birli i nde ortak para birimi uygulamas n n gelece ini tart maya açt ve sistemi kökten sarsmaya ba lad. Avrupa Merkez Bankas cra Kurulu üyelerinden Jürgen Stark taraf ndan haz rlanan ve Banka taraf ndan yay mlanan stikrar ve Büyüme Sözle mesi: Kriz ve Reform ba l kl çal mada da Euro nun tehlikede oldu u belirtiliyor. Çal mada Euro bölgesi içinde önemli ölçüde artan mali dengesizlikler ve üye ülkelerdeki ciddi durum; istikrar, büyüme ve istihdama oldu u kadar, Avrupa Para Birli i'nin sürdürülebilirli ine de zarar verme riski ta yor" ifadesi yer al yor. Di er yandan, devasa kurtarma paketleriyle ekonomisini canland rmaya çal an ABD nin istedi i sonuçlara henüz ula amamas ve ayn Avrupa ekil 1: Brüt Borç Stoku-2010 (% GSYH) Kaynak: Eurostat *2009 verisi. Birli i nde oldu u gibi borçlar yla ba n n dertte olmas küresel ekonomiyi tehdit ediyor. Roubini 31 A ustos 2011 de verdi i yeni bir röportaj nda ise ikinci dip olas l n n artt n ifade ediyor: Ekonomide duraklama ba lad, hem de sadece ABD de de il, Euro Bölgesi ve ngiltere de de. Önümüzdeki y l resesyon ihtimalini yüzde 60 olarak görüyoruz ve maalesef politika araçlar m z tükeniyor. Hükümetler sorunlu bankalar n kurtaramayacaklar çünkü kendileri de sorunlu. Dünyan n en büyük iki ekonomik gücü olan ABD ve AB de ya anan bu sorunlar kendi iç dinamikleri ne kadar sa l kl olursa olsun küresel ekonomik sistemde birbiriyle ili ki içinde olan tüm ülkeleri ilgilendiriyor. Son geli melerden sonra 2009 daki küresel krizin ekli ile ilgili foto raf daha net bir biçimde görülmeye ba lad. Küresel ekonomi ilk dip noktas n 2009 y l nda yapm t in ilk yar s n n sonuna kadar yükselme e ilimi sergiledi. imdi ise W nun ikinci dip noktas na do ru ini ba lad. Bu ini dip noktas na kadar ula r m? Yoksa yar yolda durup yönünü yukar m çevirir? Bunu zaman ve ülkelerin ekonomi politikalar belirleyecek. MERCEK 103

3 Türkiye Ayn dönemde Türkiye ne yapt? Kabaca incelenirse, küresel krizin Türk ekonomisini 2009 y l n n ilk aylar nda en yüksek seviyede etkiledi i görülüyor. Bu dönemde krizin dip noktas n gören Türkiye rekor rakamla dünyada en fazla küçülen ekonomiler aras nda yer ald. hracat ve ithalat gerilerken, sanayi üretimi azald, kapasite kullan m oran dü tü ve i sizlik artarak yüzde 16,1 lik rekor k rd. Kötü gidi at durdurmak için al nan önlemler ve ekonomik küçülme ise bütçe dengesini bozdu ve bütçe aç h zla artt. Küresel krizin ilk ok dalgas n n etkisini yitirmesinin ard ndan, Türkiye nin krizden ç k da ayn ekilde rekorlar içinde oldu. Çift haneli ekonomik büyüme rakamlar elde edildi. stihdam yükseldi, i sizlik kriz öncesine döndü. Sanayi üretimi, kapasite kullan m oran, ihracat ve ithalat artt, bütçe aç azald. Ekonominin art hanesinde tüm bu olumlu göstergeler yer al rken, eksi hanesinde de iki önemli gösterge bulunuyor. D ticaret aç ve ona ba l cari aç k. Bu iki gösterge, küresel ekonominin sallant da oldu u bu günlerde Türkiye nin ikinci bir dip ya ay p ya amayaca n n en önemli belirleyicileri olacak. Türk ekonomisinin önümüzdeki süreçte nas l bir seyir izleyece ini öngörmek için; GSYH, istihdam, i sizlik, ihracat, ithalat, d ticaret aç, cari aç k, sanayi üretimi, kapasite kullan m oran ve bütçe dengesi göstergelerinde krizden önce, kriz esnas nda ve krizden ç k sürecinde neler ya and n n detayl analizine ihtiyaç var. Gayri Safi Yurtiçi Has la (GSYH) Türkiye, küresel ekonomide de likidite bollu unun ya and y llar aras ndaki dönemi, 2002 y l n n ilk çeyre i ile ba layan ve 27 çeyrek ard arda devam eden ekonomik büyüme ile de erlendirdi y l n n son çeyre inde ise d etkenlere kar koyamayarak dört çeyrek sürecek küçülme dönemine yüzde 7 lik küçülme ile girdi y l n n ilk çeyre inde ise yüzde 14,7 lik rekor küçülme ile krizin dip noktas n gördü. Bu noktadan sonra ise krizin etkileri hafiflemeye ba lad ve 2009 un son çeyre i ile birlikte yeniden büyüme dönemi ba lad. Türkiye 2011 in ilk çeyre- indeki yüzde 11,6 l k büyüme ile dünyan n en h zl büyüyen ülkesi, ikinci çeyrekteki 8,8 lik büyüme ile de ikinci en h zl büyüyen ülkesi unvanlar n ald. Ancak 2011 y l n n her iki çeyre indeki büyüme rakamlar 2010 y l ndaki h z n yava lad n gözler önüne seriyor y l n n IV. çeyre inde önceki döneme göre mevsim ve takvim etkilerinden ar nd r lm büyüme yüzde 3,6 seviyesindeyken, 2011 de s ras yla yüzde 1,4 ve yüzde 1,3 e geriledi. Üçüncü çeyrek büyümesine ili kin ön gösterge kabul edilen kapasite kullan m oran ve sanayi üretimi verileri ile hükümet yetkililerinin aç klamalar yava laman n devam edece ine i aret ediyor. sizlik Türkiye nin kronik problemlerinin ba nda gelen i sizlik, her kriz döneminde bir basamak artmakta ve kriz sonras nda eski seviyesine dü ürülemeyerek yüksek seviyede kalmaktad r krizinde de yüzde 9-10 seviyelerindeyken s çrama yaparak yüzde seviyelerine yükseldi. Hatta ubat 2009 da yüzde 16,1 i gördü. Ancak o tarihten itibaren geçen 2,5 y l a k n sürede istihdamda önemli bir geli me kaydedildi ve i sizlik ender görülen bir ekilde krizde ç kt basama a geri indi. TÜ K istatistiklerine göre Haziran 2011 de i sizlik oran yüzde 9,2 ye geriledi. Bu de er kriz öncesindeki i sizlik seviyesine e it. Ayr ca yeni nüfus projeksiyonuna göre yap lan hesaplamalarda MERCEK

4 ekil 2: Y llar tibariyle sizlik Oranlar (%) Kaynak: TÜ K y llar aras nda kaydedilen en dü ük i sizlik oran unvan n be farkl dönem ile payla yor. Haziran 2011 rakamlar, kriz öncesi dönemin rakam n temsil edecek Haziran 2008 ile kar la t r ld nda, istihdamda 2 milyon 790 bin ki ilik art ya and ortaya ç k yor. Ayn dönemde i siz say s nda 240 bin ki ilik art ya anmas na ra men i sizlik oran n n sabit kald görülüyor. sizlik konusunda olumlu geli meler ya an rken, bu dönemin sonuna gelindi ine ili kin veriler de dikkat çekiyor. 19 ayd r gerileme trendi sergileyen mevsim ve takvim etkisinden ar nd r lm i sizlik oran da son 3 ayd r duraklama ve yükselme e ilimi gösteriyor. Sanayi Üretimi ve Kapasite Kullan m Oran Sanayi üretimi kriz öncesinde 120 puan seviyelerindeyken kriz döneminde yüzde 30 civar nda gerileyerek 80 puan seviyesine geriledi. Krizden ç k sürecinde ise h zla toparlanarak 130 puan seviyesine yükseldi. Ancak krizden ç k sürecinde önceki aya k yasla genel olarak art gösteren mevsim ve takvim etkilerinden ar nd r lm sanayi üretim endeksi 2011 y l nda h z n kaybetti. Ar nd r lm endeks ubat ve Temmuz aylar n kapsayan son 6 ayl k dönemde Temmuz hariç geriye kalan be ayda da geriledi. Bu rakamlar sanayi üretimindeki yava lamay gözler önüne seriyor. Kapasite kullan m oran da sanayi üretimi ile paralel bir seyir izliyor. Kriz öncesinde yüzde 80 in üstünde bulunan oran, kriz döneminde yüzde 58 e kadar geriledi y l nda kapasite kullan m oran istikrarl bir ekilde yükseldi y l nda her ay önceki y la k yasla 7-10 puan aras nda art gösteren kapasite kullan m oran 2011 y l nda ise duraklamaya ve dalgalanmaya ba lad. Kapasite kullan m oran May s-a ustos döneminde yüzde band nda dalgalan yor y l nda önceki y la k yasla art lar ise sadece 2-3 puan aral nda kal yor. Bütçe Dengesi Kriz öncesi, esnas ve sonras nda en beklenmedik rakamlar bütçe dengesinde ortaya ç kt y l nda kriz önlemlerinin getirdi i ek maliyetler ve ekonomik küçülmenin neden oldu u gelir kay plar neticesinde artan bütçe aç, 52 milyar TL yi a t y l nda Orta Vadeli Program öngörüleri MERCEK 105

5 çerçevesinde seyreden bütçe, y lsonunda aç k miktar n 39 milyar 600 milyon TL ye dü ürdü. Seçim y l olan 2011 deki bütçe performans ise ilk 8 ay itibariyle oldukça a rt c. Bütçe fazlas rekorlar n n k r ld 2011 y l n n ilk sekiz ay nda, Mart ve Temmuz olmak üzere sadece iki defa aç k veren bütçe toplamda 2 milyar 105 milyon TL art da bulunuyor. Orta Vadeli Program e göre y lsonunda bütçe aç n n 33,5 milyar TL olmas bekleniyordu. Önümüzdeki dönemde bütçe ba ar s n n alt nda yatan faktörlerin bir k sm n n ortadan kalkma durumu söz konusu. Gelir kalemlerini öngörülenin üstünde tutan ekonomik büyüme ve ithalattan al nan vergiler. Küresel ekonomide ya anmas muhtemel ikinci dip Türkiye nin ekonomik büyümesini negatife çevirmese bile u andaki seviyesinin daha alt na çekecek. Ayn ekilde ithalatta da azalma olmas muhtemel ve ekonomi yönetimince istenen bir durum. Bu iki faktörün azalmas durumunda bütçenin gelir kalemlerinde mevcut duruma göre önemli azalmalar olacakt r. Olu mas muhtemel yeni artlar alt nda bütçe ba ar s n n sürdürülebilirli i bir soru i areti olarak kar m za ç k yor. D Ticaret Aç ve Cari Aç k Kriz döneminde dü ük seviyelerde seyreden d ticaret aç ve cari aç k, ekonomik toparlanma döneminde kontrolsüz ekilde artmaya ba lad. Dünya ekonomisinde ikinci dip riskinin artt bu dönemde Türkiye ekonomisinin belki de tek ciddi sorununu d ticaret aç ve ona ba l cari aç k olu turuyor. Krizden ç k döneminde dü ük döviz kuru ve dü ük faiz oranlar ithalat patlamas yarat rken ayn zamanda kredi hacminde de kontrolsüz bir büyümeye sebep oldu. Bu dönemde ihracat m z önceki y la k yasla ortalama yüzde 20 civar nda artarken, ithalat m zdaki art yüzde 40 lar a t. hracat m z 2010 y l n n Ocak- Temmuz döneminde 64 milyar dolardan 77 milyar dolara ç karken, ithalat m z 99 milyar dolardan 140 milyar dolara f rlad. Do al olarak d ticaret aç m z da 35 milyar dolardan 63 milyar dolara ç kt. Buna do rudan ba l olan cari aç m z da ayn dönemlerde 23 milyar dolardan 50 milyar dolara ç karak rekor k rd. ekil 3: Türkiye'nin 2011 Y l nda Aylar tibariyle Bütçe Dengesi (Milyon TL) Kaynak: Maliye Bakanl 106 MERCEK

6 ekil 4: Ki i Ba na Kredi Hacmindeki Art dolarl k rakam Türkiye ekonomisini küresel bir durgunluk durumunda oldukça büyük s k nt ya sokmak için yeterince yüksek. Genel De erlendirme Kaynak: IMF Dünya Ekonomik Görünüm Raporu Eylül 2011 güncellemesi Cari aç n ve asl nda d ticaret aç n n temelinde ise iki yap sal sorun yat yor. Birincisi ithalata dayal üretim yap m z. kincisi ise enerjide d a ba ml l m z. thalata dayal üretim yap m z n çarp kl n 2011 y l n n ilk yedi ay ndaki ara mal ithalat ve toplam ihracat rakamlar m z net bir ekilde gösteriyor. lk yedi ayda ara mal (hammadde) ithalat m z 100 milyar 329 milyon dolar. Türkiye nin toplam ihracat ise sadece 77 milyar 472 milyon dolar. Toplam ihracat m z ara mal ithalat n bile kar layam yor. D ticaretteki ikinci kara delik ise enerji ithalat ndan besleniyor. lk yedi ayda yap lan toplam enerji ithalat 29,5 milyar dolar; toplam ihracat n yüzde 38 ine, toplam d ticaret aç n n ise neredeyse yar s na e it. Merkez Bankas n n 2010 y l n n sonundan itibaren almaya ba lad önlemlerin yans malar Temmuz ay cari aç k rakamlar nda bir yava lamaya i aret ediyor, ancak henüz kesin bir tespitte bulunmak için erken. Kald ki cari aç k bundan sonraki 5 ayda toplam s f r olsa bile, ilk yedi ayda ula lan 50 milyar Bu göstergeler çerçevesinde son durum de erlendirildi inde, Türkiye nin küresel krizden sonra dünyan n en çabuk toparlanan ülkeleri aras nda yer ald görülüyor. Ekonomi h zla büyüyor, sanayi üretimi, kapasite kullan m oran, ihracat, do rudan yabanc yat r mlar ve istihdam art yor. sizlik, bütçe aç ve enflasyon ise dü üyor. Tüm bu olumlu geli melere ra men Türkiye hala d oklara kar çok hassas bir ekonomiye sahip. D ticaret aç, cari aç k, enerjide d a ba ml l k ve kredi hacmindeki art n yüksek seviyelerde seyretmesi ekonominin k r lganl n art r yor. E er mevcut zenginlik ve refah seviyemizden memnun de ilsek daha iyisi için seviyemizi bir basamak yukar ta mal y z. Y llard r oldu u gibi günü kurtarmaya çal an politika ve eylemler yerine ekonomik sistemimizdeki as l ar zalar tespit etmeli ve bunlar n kökten çözümünü sa lamak için kararl ve büyük ad mlar atmal y z. Havas inen bir otomobil lasti ini tekrar i irerek belki bir süre daha yola devam edebilirsiniz, ancak lasti i tam anlam yla onarmad n z veya de i tirmedi iniz sürece yolda kalma veya kaza geçirme riskini ortadan kald ramazs n z. Türkiye art k albenili ekonomik büyüme rakamlar na ula mak için yerli sanayiyi ithal mallara kurban etmekten vazgeçmeli. thal mallar ikame edecek yerli üretim te vik edilmeli ve desteklenmeli. Ara t rma ve geli tirme çal malar na çok daha fazla önem, zaman ve para ayr lmal. Türk ekonomisinin lokomotifi durumundaki sanayi sektörünün uluslararas arenadaki rekabet gücünü artt rmak için gerekli te vikler ve destekler sa lanmal. Ancak bu sayede istedi imiz basamaklar ç kabiliriz. MERCEK 107